STARS International University
7
RASULOV MURAD ABSAMATOVICH,
Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika
universiteti Tasviriy san’at kafedrasi katta o‘qituvchisi
ABDURASHIDXONOVA MUSLIMAXON
BAHODIRXON QIZI,
Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika
universiteti Tasviriy san’at
va muhandislik grafikasi ta’lim yo‘nalishi 3-kurs talabasi
YOG‘OCHLARDA
AKS ETGAN
SAN’AT
ASARLARI
Annotatsiya:
Ushbu maqolada
amaliy san’at turi bo‘lmish yog‘och o‘ymakorligi
buyumlarining yaratilish bosqichlari haqida ma’lumot beriladi. Bu maqolada Vatanimizda
azaldan yog‘och o‘ymakorligi san’ati qayerlarda qo‘llanilganligi, ularning rivojlanishi tarixi
haqida fikrlar ilgari surilgan.
Kalit so‘zlar:
kompozitsiya, kalka qog‘oz, grix, islimiy, simmetriya, pista ko‘mir, axta,
xoka, yog‘och lak.
Amaliy san’at turlarining talaygina turlari mavjud. Har bir san’at turi o‘z qadr-
qimmatiga ega. Amaliy san’at qo‘l mehnati asosida bajariladiga san’at turidir.
Atrof olamimizdagi o‘simliklarda amaliy san’at turlarida foydalaniladigan naqsh
elementlarini ko‘rishimiz mumkin. Naqshlar ham o‘simliklardan qiyos qilib olinadi.
Amaliy san’at turida keng o‘rin egallaydigan yog‘och o‘ymakorligi san’at turi ko‘p
yillardan beri rivojlanib kelmoqda. Bu san’at ko‘p zamonlardan beri ota-bobolarimiz
tomonidan ham rivojlantirilgan.
Qadim zamonlardan beri O‘zbekistonda yog‘ochdan yasalgan uy-ro‘zg‘or
buyumlari bo‘lgan. Xonalar shiftini qoplaydigan me’moriy o‘ymakorlik san’atini
ham ko‘rish mumkin. Hozirda ham qurilayotgan masjid va maqbaralarda yog‘och
o‘ymakorligi san’atiga guvoh bo‘lamiz. Bu amaliy san’at turi o‘z qadr-qimmatini
hali ham saqlab, yuksaltirib kelmoqda. Yog‘och o‘ymakorlik amaliy san’ati rivojiga
usta ustozlarimiz hissa qo‘shishgan va hali ham uni rivojlantirib kelishmoqda.
An’anaviy Toshkent yog‘och o‘ymakorligining ham me’morchilik, ham uy-
ro‘zg‘or buyumlarini bezashda qo‘llaniladigan asosiy qismlari Toshkent yog‘och
o‘ymakorligi maktabining asoschisi Maqsud Qosimov ijodida yorqin ifodasini
topgan. Ular o‘z ishlarini boshlagan jarayonda yuqori qiziqish va zehn bilan ijod
qilganlar. Shogirdlar tayyorlab, o‘z hunar va ijodlarini ularga meros qilib qoldirganlar.
Xalq amaliy san’atida qadimiy an’analarni saqlab qolishga ustalar tayyorlash tizimi
yordam beradi.
Yog‘och o‘ymakorligi azaldan ham, hozirgi kunda ham arxitektura bilan bog‘liq.
Mamlakatimizda yaratilayotgan milliy inshootlar peshtoqlarida, eshiklarda hattoki
mebel jihozlarida ham keng qo‘llanilmoqda. Biz hozirda yog‘och o‘ymakorligidagi
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp7-11
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
8
ishlatiladigan va bu amaliy san’at turiga mos keladiga yog‘och turlari bilan sizni tan-
ishtiramiz. Bunda foydalaniladigan yog‘och turlari ham ma’lum qoidalarga asoslan-
ib tanlanadi. Yong‘oq daraxti po‘stlog‘i kulrang,qalin,yog‘ochi qizg‘ish tusli,qattiq
og‘ir bo‘ladi. Bu daraxtdan ishlangan buyumning bahosi ham yuqori bo‘ladi.
Chinor daraxti po‘stlog‘i ko‘kimtir, qalin, silliq, yog‘ochi qizg‘ish pushti rangda,
bu daraxt yog‘ochidan yog‘och o‘ymakorligi uchun asosiy materiallardan tashqari
yordamchi asboblar va moslamalar tayyorlanadi. Shu tariqa mos yog‘ochlar sifati
va holati aniqlanadi.
Biz sizga navbatdagi bosqichda yog‘och o‘ymakorligi buyumining tayyorlanish
jarayonini tanishtirib o‘tamiz. Bu jarayonda sakkiz qirrali qutichaning tayyorlanish
ketma-ketligini tushuntiramiz. O‘ymakorlik ishini boshlashdan oldin yarim tayyor
mahsulot, ya’ni “yong‘oq daraxti”dan tayyorlangan qutichani tanlab olamiz.
Ish boshlashdan avval bu qutichaning sifatini va holatini e’tibor bilan tekshirib
ko‘rish kerak. So‘ngra qutichaning o‘lchamini olamiz va buning uchun kalka
qog‘ozidan foydalanamiz. Qutichaning qirralari sonini sanab, uning qirralari sonini
bo‘lib olamiz,ya’ni sakkizga bo‘lamiz, so‘ngra bir bo‘lagi uchburchak holga kelib
qoladi,uchburchak holga kelgandan keyin uning o‘lchamini olamiz. Bu o‘lchamni
aniq qilib, uni kalka qog‘oziga chizamiz. Qutichamizning ustki, ya’ni qopqoq qismi
uchun esa kompozitsiya yaratishni boshlaymiz. Kompozitsiyani qaysi naqsh turidan
foydalanib tuzishimizni aniqlab olishimiz kerak.
Biz kompozitsiyani “Islimiy”, “O‘simliksimon” naqsh turidan foydalanib tuzamiz.
Kompozitsiyani ma’lum qoidalarga asoslanib yaratish kerak. Bu qutichaga
simmetriya qoidasi to‘g‘ri kelganligi uchun shu asosida kompozitsiya tuzamiz.
Kompozitsiyamizni tuzib olgach, uning kamchiliklarini ko‘rib chiqamiz.
Kamchiliklarini to‘g‘rilab bo‘lgach, uni qutining qopqoq qismiga tushirib olish uchun
kalka qog‘ozimizning tagiga yumshoq mato qo‘yib, uning orasini igna yordamida
1-2 mm. qilib teshib chiqamiz, so‘ngra pistako‘mirdan tayyorlangan xokani matoga
tugun qilib tugib olamiz.
Keyingi jarayonda haligi kalka qog‘ozimizni qutichamizdagi bir bo‘lak uchburchak
ustiga qo‘yib,uning ustiga tayyorlangan tugunchadagi xokani asta sekin bosib
chiqamiz va xoka qutida nuqta-nuqta shaklida iz qoldirayotganiga ishonch hosil
qilamiz. Bosib chiqish jarayoni tugagach, kalka qog‘ozni astalik bilan ko‘tarib
olamiz. Joriy bosqichda qutida kalka qog‘ozdagi naqsh kompozitsiyasi aks etganini
ko‘ramiz va uni yumshoq HB yoki B qalam yordamida nuqta bo‘lib tushgan naqsh
ustidan chizib chiqamiz. Keyin esa quticha ustidagi xoka qoldiqlarini puflab yoki
yumshoq mato yordamida o‘chirib olamiz. Shunda bu jarayon yana yetti marta
xokada kompozitsiyani tushirish bilan davom etadi, so‘ngra qutichaning ustki, ya’ni
qopqoq qismiga naqsh kompozitsiyasi to‘liq tushirib olinadi.
Keyingi kompozitsiya qismlari to‘liq tushirilganidan keyin uni “yog‘och
o‘ymakorligi” kesish uskunalari yordamida kichik raqamga mos tushadigan naqsh
elementlaridan boshlab katta raqamga mos keladigan elementlarga qarab kesib
chiqiladi. E’tibor bilan qarab, aniq mos keladigan raqamdagi uskunalar bilan kesib
chiqish kerak. Sababi, bu kesish jarayonida adashilsa, kompozitsiyaning qutiga
kesish qismi sifatsiz holatga kelib qolishi mumkin. Kesish jarayoni tugagach,
o‘yuvchi uskunalar yordamida kompozitsiyaning o‘yib chiqarib tashlanadigan
qismi bajariladi. Bunda kichik o‘yuvchi uskuna mos keladigan qismi I, II va katta
raqamdagi o‘yuvchi uskuna mos keladigan qismi katta III, IV va yana bundan katta
STARS International University
9
uskuna yordamida mahorat bilan o‘yib chiqarib tashlanilishi kerak. O‘yib olingan
bo‘laklar tekis qilib yana bir ishlab ko‘rib chiqiladi. So‘ngra mayda raqamdagi
qumqog‘oz bilan silliqlanadi. Keyingi bosqichda “chakich” uskunasidan foydalanib,
o‘yilgan qismlari chakichlab chiqiladi. Qumqog‘oz qilish jarayoni yana bir marta
davom ettiriladi. Qumqog‘oz shiqalanish jarayonida yog‘ochning o‘suvchi yo‘li
tarafiga qarab va unga qarshi tarafga qarab shiqalanadi. Bu jarayon ham yuqori
mahorat bilan qutichaning qirralarini yo‘qotmagan holda silliqlanishi kerak. Keyingi
jarayonda yog‘och o‘ymakorligida foydalaniladigan lak turlaridan foydalanamiz.
Agar chakichlangan qismini marilka bilan bo‘yashni xohlasak, uni asta-sekin kichkina
raqamli kist yordamida chakich qilingan joylariga surib chiqiladi. Qutichani yana
bir marta yengil qumqog‘oz bilan silliqlab olamiz.
Navbatdagi ish jarayonida lakni chakichlangan qismga tekizmay turib, ustki
qismiga asta suritib olamiz va lak surilgandan keyin uning qotishini kutamiz. Shu
tariqa ishni qutining ichiga mato qoplash bilan davom ettiramiz. Mato qutiga
tushadigan qilib kesib olinadi va kley yordamida yopishtirib chiqiladi. Shu tariqa
bu qutining yasalish jarayoni yakunlanadi.
Yog‘och o‘ymakorligining insonga foyda keltiruvchi tomonlari ko‘p hisoblanadi.
Bu san’at turi insonga nafaqat zavq beruvchi, balki insonning stressdan, g‘azabdan
chiqishiga ham ko‘maklashuvchi sanaladi. Har bir inson g‘azablanganda negativ
emotsiyasi oshadi. Shu sababli bu vaziyatda ko‘proq mehnat qilish talab etiladi.
Bu paytda “yog‘och o‘ymakorligi”ning ham nafi katta hisoblanadi. Bu amaliy
san’at turida uskunalarga to‘qmoq yordamida urilganda yog‘ochda go‘zal bir
ko‘rinishlar, ya’ni naqsh elementlari va kompozitsiyalar, san’at asari shakllanadi.
Bu go‘zal ko‘rinish ham insondagi g‘azab va asabiylikning yo‘qolishiga sabab bo‘la
oladi va kishiga quvonch bag‘ishlaydi. Shu kabi har bir amaliy san’at turining inson
psixologiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi tomonlari mavjud. Ular bilan shug‘ullangan
shaxs dunyodan go‘zallik izlovchi,mehrli va ijodkor bo‘lib shakllanadi.
Xulosa qilib aytganda,
bizning bu maqolamizdan maqsadimiz milliy
hunarmandchiligimiz bilan tanishtirish va bu hunarlarga qiziqish uyg‘otishdir.
Mamlakatimizda san’at turlariga va amaliy san’at turlariga qiziqqan va bu san’at
turlari bilan shug‘ullangan insonlar ko‘p bo‘lsa, san’at ham rivojlanadi va ularninguzoq
umr ko‘rishi haqiqatdir. Yosh avlod vaqtini unumli o‘tkazishi va hunarli bo‘lishi bu,
avvalo, Vatanimiz uchun, xalqimiz uchun katta foyda keltiradi, deb o‘ylayman.
Vatan ravnaqiga hissa qo‘shish bu katta sharafdir. Yog‘och o‘ymakorligi bu
insoniyatni ma’naviy ulg‘ayishga va estetik teran bo‘lishga undaydi. Vatanimizda
milliy hunar turlari ko‘p. Bu san’at turlarini o‘rganishda o‘ziga xos mashaqqatlari va
qiyinchiliklari bor.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Талипов Н., & Талипов Н. (2021). Талабаларни бадиий таълим орқали қо-
билиятларини ривожлантириш. Зберник наукових праць ΛΌГOΣ.
2. Talipov N., & Talipov N. (2021). Creative technologies for the development of
students’creative activity through art education. Зберник наукових праць ΛΌ-
ГOΣ.
3. Халимов М. К. Сравнение продуктивности учебной доски и проек-
тора в преподавании предметов, входящих в цикл инженерной графи-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
10
ки / М.К. Халимов Р.Р. Жабборов Б.Х. Абдуханов А.А. Мансуров. – Текст:
непосредственный // Молодой ученый. – 2018. – № 6 (192). – С. 203–205. –
URL: https://moluch. ru/archive/192/48066/.
4. Kholmatova Feruza Muhammad Umar Kizi. (2022). Methodology
of teaching students to artistic perception of painting works in fine arts
classes. Current research journal of pedagogics, 3(02), 125–135. https://doi. org/10.
37547/pedagogics-crjp-03-02-21.
5. Akhmedov Mukhomod-Umar Bakhridinovich. (2022). the importance of folk
applied art in the formation of youth creative activity. Current research journal of
pedagogics, 3(02), 142–156. https://doi. org/10. 37547/pedagogics-crjp-03-02-23.
6. Khalimov Mokhir Karimovich. (2022). Elements of student space
imagination in the teaching of graphic sciences and methods of using it.
Current research journal of pedagogics, 3(02), 103–116. https://doi. org/10. 37547/
pedagogics-crjp-03-02-19.
7. Nazirbekova, S. (2021). The importance of field practice in fine arts. Збірник
наукових праць ΛΌГOΣ. https://doi. org/10. 36074/logos-19. 03. 2021. v4. 35.
8. Jabbarov R. (2019). Formation of Fine Art Skills by Teaching Students the
Basics ofcomposition in Miniature Lessons. International Journal of Progressive
Sciences and Technologies, 17(1), 285-288. DOI: http://dx. doi. org/10. 52155/
ijpsat. v17. 1. 1424.
9. Nazirbekova S., Talipov N., & Jabbarov R. (2019). Described the Educational,
Scientific, and Educational Institutions of the Miniature. International Journal of
Progressive Sciences and Technologies, 15(2), 364–367. DOI: http://dx. doi. org/10.
52155/ijpsat. v15. 2. 1192.
10. Нуртаев У.Н., & Махкамова С.Б. (2016). Вопросы подготовки студентов к
художественно-творческой деятельности. Молодой ученый, (7), 687–691.
11. Абдирасилов С.Ф., & Исахожаева Н.А. (2017). Изобразительные умения
и навыки в процессе выполнения набросков будущих дизайнеров. Молодой
ученый, (7), 411–414.
12. Абдирасилов
С.Ф., & Назирбекова
Ш.Б. (2017). Компьютеризация
и информатизация художественно-практические занятия в обучении сту-
дентов. Инновации в науке, (12 (73)), 21–23.
13. Абдирасилов С.Ф. (2016). Художественные традиции как основа про-
фессионального мастерства. Наука и образование сегодня, (2 (3)).
14. Abdurashidxonova M., & Rasulov M. (2021). Ташкентская школа резьбы по
дереву и представители узбекского народного прикладного искусства. Об-
щество и инновации, 2(5/S), 130–137. https://doi. org/ 10. 47689/2181-1415-vol2-
iss5/S-pp130-137.
15. Rustam Ravshanovich
J. (2021). Formation of Creative Abilities of
Students by Teaching the Genre “Landscape” of Fine Arts. Spanish Journal
of Society and Sustainability, 1, 1-8. Retrieved from http://sjss. indexedresearch.
org/index. php/sjss/article/view/1.
16. Holmuratovich M.K. (2019). Implementation of independent educational
activities of students. European Journal of Research and Reflection in Educational
Sciences Vol, 7(12).
17. Muratov H. (2021). The importance of organization and management
independent education in the learning process. Збірник наукових праць ΛΌГOΣ.
STARS International University
11
18. Jabbarov R., & Rasulov M. (2021). Further formation of students’ creative
abilities by drawing landscapes in painting. Збірник наукових праць ΛΌГOΣ.
https://doi. org/10. 36074/logos-30. 04. 2021. v2. 09
19. Saodat Makhkamova Bakhtiyarovna. (2021). Questions of preparing
future teachers for artistic gafur abdurakhmanov analysis of works of fine art
in school. Euro-Asia Conferences, 5(1), 13–18. Retrieved from https://papers.
euroasiaconference.com/index. php/eac/article/view/437
20. Jabbarov R. (2021). Уникальное направление, вдохновленное твор-
чеством Камолиддина Бехзода, великого миниатюриста Восточного Воз-
рождения. Общество и инновации, 2(5/S), 59–67. https://doi. org/ 10.
47689/2181-1415-vol2-iss5/S-pp59-67.
21. Аbdirasilov S., & Maxkamova S. (2019). Research of Structure of Fractals in
a Life of Mankind and Fine Arts Products. International Journal of Progressive
Sciences and Technologies, 17(1), 302–305.
22. Rasulov Murad Absamatovich, & Abdurashidkhonova Muslimahon Bahodirhon
Kizi. (2021). Methodological Basis of Creation, Organization and Decoration Of
Platter’s Artisticcomposition In Applied Art. The American Journal of Applied
Sciences, 3(04), 298–310. https://doi. org/10. 37547/tajas/ Volume03Issue04-42.
23. Абдирасилов С.Ф., Назирбекова Ш.Б., & Махкамова С.Б. (2016). Художе-
ственно-культурные традиции узбекского народного искусства на уроках
изобразительного искусства. Личность, семья и общество: вопросы педаго-
гики и психологии, (11 (68)), 32–42.
