Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
66
Annotatsiya:
Ushbu monografiya mavzusi istiqloldan oldingi yillar o‘zbek lirikasi
tabiatiga xos ichki sifat va struktura o‘zgarishlarini o‘rganish, poetik shakllarning
badiiy o‘ziga xosliklarini aniqlash, ularning yaxlit badiiy-estetik tizim sifatidagi
xossalarini belgilashdan iborat.
Kalit so‘zlar:
she’riy janrlar, ruboiy, lirik shakllar.
Дунё халқлари адабиётининг ижодий тажрибалари, поэтик жанр ва шеъ-
рий шакллар бадиий тафаккурни янги мазмун билан бойитди ва миллий ўз-
ликни ифода этишнинг янги имкониятларини очиб берди. Шу тариқа, адаби-
ётнинг ҳозиржавоб тури бўлган лирика ўзбек халқининг ҳаётига хос ижти-
моий қарашлар ҳамда маънавий-интеллектуал қадриятлар орқали илгари
сурилган масалаларга бадиий йўсинда жавоб беришга, ечимлар излашга са-
фарбар этилди.
Маълумки, бадиий идрок ва ифодадаги янгича нуқтаи назарлар, табиий-
ки, ўзига хос тасвир имкониятларини юзага келтиради. Бинобарин, «ҳамма
жанрларнинг ўзига хос қирралари бўлади. Лекин моҳиятан барча жанрлар-
ни иккига – оддий ва кўтаринкига ажратиш мумкин. Мазкур жанр турлари
кўплаб ўзига хос фазилатлари билан бир қаторда муайян умумий хусусият-
ларни ҳам тақозо этади: фикрнинг аниқлиги ва теранлиги, гўзаллиги, ифода
воситаларининг образлилиги, тилнинг тозалиги кабилар. Мазкур фазилатлар
ҳар қандай асар учун, жанри қандай бўлишидан қатъи назар, ғоятда зарур.
Уларнинг фарқи фақат биргина нарсада ҳар бир асарнинг мағзи – бадиий
ғояда»
1
, – деб ёзган француз мутафаккири Вольтер ўз фикрини ривожлан-
тириб, «Комедия персонажлари учун юксак кўтаринки ғоялар ва фалсафий
қарашлар қанчалик хос бўлмагани каби чўпон нутқи учун ҳам жаҳонгирлик
– фотиҳлик ғояларини акс эттирувчи лутф шунчалик номатлубдир», – дей-
ди. Дидактик панд-насиҳатга лиммо-лим номалар ҳам ишқий-муҳаббат эҳти-
росларидан йироқ бўлади.
Кўринадики, ҳар бир даврда ижтимоий воқеликнинг моҳияти, йирик сўз
санъаткорларининг онги ва дунёқарашида ҳам туб ўзгаришлар юз беришига
1
Вольтер. Эстетика. – М: ГИХЛ, 1974. – С. 266.
ERGASHEVA AZIZA ANVAR QIZI,
Jizzax davlat pedagogika universiteti o‘zbek
tili va adabiyoti fakulteti 2-kurs talabasi
aergasheva477@gmail.com
O‘ZBEK
LIRIKASIDA
SHE‘RIY
TURKUMLAR
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp66-68
STARS International University
67
асос бўлади, бу эса, табиийки, лирик жанрлар ва поэтик шакллар табиатига
сезиларли ички структура ўзгаришлари олиб киради. Адабиётнинг муай-
ян ривожланиш босқичларида баъзи жанрларнинг гуркираб ўсиши, бадиий
баркамол намуналар бериши ва, аксинча, баъзи поэтик шакллар истеъмол-
дан чиқиб қолиши адабий жараённинг табиий ва қонуний бир ҳодисаси си-
фатида кузатилади. Лирик жанрлар ва поэтик шаклларнинг муайян ўн йил-
ликлар оралиғидаги такомили ёхуд сусайиши сингари бадиий-эстетик ҳо-
дисалар бевосита адабий тажрибалар билан, ижтимоий воқеликдаги, шахс
онги ва руҳиятидаги ўзгаришлар билан боғлиқ кечадиган жараёндир. Шу
маънода ХХ асрнинг 70-йиллари шеъриятида, айниқса, ғазал, рубоий, му-
хаммас, мусаддас, мусамман сингари анъанавий жанрлар қайта жонланиб,
лирикамиз тарихини бойитувчи гўзал лирик асарлар яратилди. Жумладан,
Эркин Воҳидовнинг «Ёшлик девони»ни, Ҳабибий, С.Абдулла, Чустийнинг
ғазалчиликдаги тажрибаларини, Абдулла Орипов, Жамол Камол, Шуҳрат,
Толиб Йўлдош тўртликларини, Шукрулло, Э.Воҳидов, А.Орипов шеърий
туркумларини, Э.Воҳидов, Ж.Камол, М.Бобоев саккизликларини таъкидлаш
жоиз. Тўртлик, саккизлик ҳамда шеърий туркум намуналарининг ижтимо-
ий-фалсафий салмоқдорлиги, бадиий-эстетик савиясининг юқорилиги ли-
рик жанрлар ва поэтик шакллар такомилида алоҳида ёрқин бир саҳифани
ташкил этади.
Асрлар давомида шаклланиб, такомиллашиб ва бойиб борувчи адабий анъ-
анавийлик ва новаторликнинг ўзаро диалектик боғлиқлиги ва ижодий таъ-
сир жараёнини, тор маънода, бир томонлама тушунмаслик лозим. Бу жиҳат-
дан В.Г.Белинскийнинг қуйидаги фикри характерлидир: «Буюк шоирнинг
ўзга адибларга таъсири шундаки, бамисоли қуёш сингари ерга ўз куч-қув-
ватини бермайди, балки ернинг ўз бағридаги табиий кучини уйғотади. Худ-
ди шундайин, устоз шоир ҳам ёш ижодкорнинг ўзидаги кучни, истеъдодни
уйғотади»
1
. Дарҳақиқат, илҳомбахш адабий таъсир ёш истеъдоднинг тезроқ
балоғатга етиши ва ўзининг иқтидори ва маслак-эътиқодига яраша ижод қи-
лиш жараёнини тезлаштириши ва шу тариқа бадиий ижод ва адабий-эстетик
тафаккур ривожига ҳам самарали таъсир кўрсатади. Бу ижодий таъсир жа-
раёнини 70
–
90-йиллар ўзбек шеърияти такомилида муҳим роль ўйнаган ада-
бий анъана ва новаторлик мисолида ўрганиш муайян хулосалар чиқаришга
асос бўлиб хизмат қилади.
Маълумки, ҳар бир жанрнинг бир-биридан фарқли жиҳатларини аниқлаш
ҳамда ўзига хос хусусиятларини ёритиш билан боғлиқ муаммолар йўқ эмас.
Хусусан, шеърий асарнинг жанрий мансубиятини белгилашда унинг ҳажми
муҳим бадиий компонент сифатида асосга олиниши билан боғлиқ нуқтаи на-
зарларга эътибор берадиган бўлсак, ўн-ўн икки сатрли шеър билан йигир-
ма-ўттиз бандлик монолог типидаги асарларни поэтик шакл жиҳатидан қан-
дай фарқлаш мумкин? Айтайлик, А.Ориповнинг «Онажон» марсияси билан
Миртемирнинг «Онагинам» шеърининг жанрий мансубияти ва поэтик шакл
нуқтаи назаридан фарқли ҳамда муштарак жиҳатлари нимада? Ёки Умар Хай-
ём, Паҳлавон Маҳмуд рубоийлари билан Мақсуд Шайхзода, Абдулла Орипов
тўртликлари ўртасидаги фарқ қандай белгиларда намоён бўлади? Шунинг-
1
Белинсий В.Г. Полн. собр. соч. – Т. 3. – С. 117.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
68
дек, Петрарка ёхуд Шекспир сонетлари билан Р.Парфи сонетлари орасида-
ги фарқли белгиларини, ўзига хос ҳамда муштарак-умумий хусусиятларини
қандай аломатларда кўришимиз мумкин?
Шунинг учун ҳам «бундай ҳолларда жанрнинг ўзига хос хусусиятларини
таъминловчи фарқли жиҳат – бадиий-эстетик тафаккур табиати билан боғ-
лиқликдаги ижтимоий-фалсафий мазмун кўламидадир, – деб ёзган эди Юрий
Тинянов. – Романни новелладан фарқлантириб турган нарса – бу унинг айни
шу бадиий-фалсафий умумлашмаларнинг маъно кўламдорлигидир»
1
. Рус
олими ва адиби Ю.Тиняновнинг бундай фикр билдираётганлиги бежиз эмас.
Зеро, «жанрнинг барча жиҳатларини очиб берувчи аломатларни кўрсатиш
қийин, сабаби, адабий жанрлар ҳамиша қоришиқ ҳолда яшайди»
2
.
Муайян бир давр адабиётида қўлланилган шеърий жанрлар ҳамда поэтик
шакллар таснифотини яратишда ҳар бир жанрнинг тарихан шаклланган ўзи-
га хос белгилари, шаклий ва мазмуний хоссалари, лириканинг тарихий-та-
дрижий такомилини белгилайдиган бадиий-эстетик қонуниятлар ҳамда шеъ-
рий шаклларнинг бадиий идрок этилган воқеликни поэтик ифода этишдаги
аҳамияти асос қилиб олинади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1.Вольтер. Эстетика. – М: ГИХЛ, 1974. – С. 266.
2.Белинсий В.Г. Полн. собр. соч. – Т. 3. – С. 117.
3.Тинянов Ю.Н. Архаисти и новаторы. – М.: ГИХЛ, 1929. – С. 7.
4.Ўша манба. – С. 7.
1 Тинянов Ю.Н. Архаисти и новаторы. – М.: ГИХЛ, 1929. – С. 7.
2 Ўша манба. – С. 7.
