STARS International University
181
Annotatsiya:
ushbu maqolada antonimlarning strukturaviy va funksional xususiyatlari
tadqiq etilib, muhokamaga qo‘yilgan.
Kalit so‘zlar:
antonim, antonimiya, funksional, leksik, qarama-qarshilik.
Хар бир тил ўз луғатига эга бўлиб, биз ўз ҳис-туйғуларимизни, атрофи-
миздаги дунё объектларини ва ҳодисаларини тасвирлашда, талабларимизни
баён қилишда ва ниманидир исботлашга ҳаракат қилишда турли хил лексик
бирликлардан фойдаланамиз. Бунинг учун нутқимизда тилдаги қарама-қар-
шилик туркумини ифодалашнинг лексик усуллари бўлган антоним ва сўз би-
рикмаларидан фойдаланамиз. Тилда барча луғат тизимли бўлиб, антономия
тил ва тафаккурдаги тизимли муносабатларнинг муҳим кўринишларидан би-
ридир. Сўзлар ва уларнинг маънолари бир-биридан алоҳида мавжуд эмас,
улар бизнинг онгимизда турли гуруҳларга бирлаштирилади ва гуруҳлаш учун
асос бўлиб, ўхшаш маънодаги ўхшашлик ёки тўғридан-тўғри қарама-қарши-
лик юзага келади. Антонимия энг муҳим лингвистик универсалликлардан
бири, турли тиллар лексик-семантик тизимининг муҳим ўлчовларидан бири-
дир. Тилдаги барча сўзлар учун антоним жуфтликлар бўлиши мумкин эмас,
чунки ҳар бир тушунчанинг бошқа ўзаро боғлиқ ва қарама-қарши тушунчаси
мавжуд эмас. Масалан, аниқ предметларнинг номлари:
қўл, юз, бурун, стул,
стол
албатта, антонимларга эга эмас. Антонимлар ўз маъносида сифатни
ўз ичига олувчи сўзларга хосдир, хоҳ у от сўз туркумига оид бўлсин:
friend-
enemy
, феъл сўз туркуми доирасида
learn-teach,
сифат сўз туркумидан ан-
тонимларни кўплаб топишимиз мумкин:
new-old, good-bad, famous-unknown,
hopeful-desparate.
От сўз туркуми доирасида антонимлар ўзига хос хусусиятга эгадир;
-инсоннинг ҳис-туйғуларини, кайфиятини ва хусусиятларини билдирувчи:
,industrious-idler, cheerful-miserable,hopeful-disappointed ;
-
шахснинг ҳолати ёки фаолиятини билдирувчи:
industrious-idler, energetic-
exausted,existence-absence;
- вақтни билдирувчи: early- late, midday-midnight, dawn- evening,
initially-eventually;
ORIPOVA KAMOLAXON
ERKINJON QIZI,
Qo‘qon davlat pedagogika
instituti,
mustaqil tadqiqotchisi
TURLI TILLARDAGI
ANTONIMLARNING
STRUKTURAVIY
JIHATLARI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp181-186
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
182
Жаҳон тилшунослигидаги қарама-қаршиликларнинг (антоним) табиати
бўйича антонимия атамаси тилшунос олимлар Д.Лёнс, Д.A.Круз, С.Редманн,
С.Жонс, Л.Липка, М.Л.Мерфи, A.Лехрер
1
асарларида учрайди.
Рус тилшунослигида Л.А.Новиков, В.А.Иванова, Н.Миллер
2
каби тилшунос-
ларнинг илмий изланишлари антиномияга бағишланган. Туркий тилшунос-
ликда ҳам антонимлар ҳақида бир қанча мақолалар ёзилган, дарсликларда
дастлабки умумий маълумотлар берилган бўлса-да, мазкур мавзуга бағи-
шланган монографик асарлар 1970-йиллар давомида тилшуносликда риво-
жлана бошлади. Дастлаб қозоқ тилидаги антонимларни ўрганган олим Му-
син
3
ҳамда озарбайжон тилидаги антонимларни таҳлил қилган Талибов
4
лар
томонидан яратилган тадқиқотларни эслаб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Ўз-
бек тилшунослигида эса антонимия ҳодисаси ҳақидаги илк илмий қарашлар
С.Муталлибов
5
, С.Усмонов
6
каби олимларнинг мақолаларида ўз аксини топ-
ган бўлса, кейинчалик Р.Шукуров
7
, Б.Исабековлар
8
томонидан ушбу масала
номзодлик диссертацияларида таҳлил қилинган.
Деярли барча тадқиқот ишларида лексик бирликларнинг зид муносабати
бир сўз туркум доирасида тадқиқ қилинган. Н.Миллернинг илмий ишларида
туркумлар ўртасидаги қарама-қаршиликга оид фикрлар учрайди.
Aнтонимик таҳлил C.Смит томонидан синоним сўзининг акси сифати-
да тилшуносликка киритилган. 1867 йилдан буён антонимлар ва уларнинг
структураси ўрганилмаган бўлса-да, бугунги кунда тилшуносликда антоним-
лар долзарб мавзу бўлиб келмоқда. Инглиз тилида антонимларни ўрганган
олимлардан бири Жон Лёнсдир. Тилшунос таърифига кўра бир-бирига қа-
рама-қарши бўлган лексик бирликлар антонимлардир, бу дегани, улар ора-
сидаги алоқани ўз ичига олади ва антонимларнинг уч тури мавжуд. Лаёнз
фикрига кўра, маънонинг тескариси уч шаклда намоён бўлади:
антонимия,
оппозиция, фарқлилик.
- маъносига кўра берилган ва қарама-қарши бўлган сўзлар антонимлар ҳи-
собланади;
- зиддият ва фарқлилик тилда антонимларнинг кўплигига сабаб бўлади.
Бунда ҳам айнан бу икки хусусиятига кўра тегишли антонимлар янада кен-
гроқдир.
Жамес Палмер ҳам антонимларнинг уч турини қайд қилади: даража
(gradable ), тўлдирувчи (complementary ) ва алоқали (relatioanl ) антонимлар.
Бу жараённинг ҳар бири тузилишида фарқ қилади ва сўзларнинг семантик
аксини юзага чиқаради.
Даражаланган (gradable) антонимлар қиёсланадиган, ўлчанадиган тил бир-
ликлар орасида содир бўлади:
hot / сold, low / high, large/ small
каби антони-
мик жуфтликлар даража антонимларга тегишлидир. Кўриб турганимиздек,
бу сўзлар кўпроқ сифатларга асосланган. Aнтонимларнинг бу тури энг кўп
1
Lehrer, A.: 1974, Semantic Fields and Lexical Structure (North Holland, Amsterdam).
2
Миллер, В.Ф. Понятие антонимов и антонимии в русском и английском языках / В.Ф. Миллер. – М., 2006. – 74 с.
3
Мусин Ж. (1970) Антонимм в казахском язике. Алма-Ата,.
4
Талибов К. А. (1971) Антонимн в современном азербайджанском язмке. Баку.
5
Талибов К. А. (1971) Антонимн в современном азербайджанском язмке. Баку.
6
Муталлибов С. (1955) Антоним сўзлар // Совет мактаби. – №4. – Б. 28-30;
7
Усмонов С. (1958) Антонимлар // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари.– №2. – Б. 33-40
8
Шукуров Р. (1973) Ўзбек тили антонимларининг лексик-семантик табиати: Филол. фан. номз. …дисс. – Тошкент.
STARS International University
183
фойдаланилган туридир. Aнтонимларнинг даражаси-бу сўзларнинг маъно-
лари ўртасидаги боғлиқ бўлган даражадир. Мисол учун,
биз сув иссиқ эмас
,
деб айтишимиз мумкин.
Бу сув совуқ дегани эмас
.
Совуқ ва иссиқ
сифатлар
ўртасида яна бир даража бор ва бу сифат
илиқ
ёки
мулойим
сифатидир. Баъ-
зан характерни ифодалашда биз
совуқ ва мулойим
антоним сифатларидан
фойдаланамиз. Даража антонимларининг учта хусусияти бор.
Биринчи, антонимик жуфтлар орасидаги даражада фарқ бор. Маъно дара-
жалари антоним ҳосил қилувчи жуфтлар ўртасида тафовут қилади.
Иккинчидан, антонимларнинг бу турида антонимик жуфтликлар бир-бири-
дан турли меъёрлар, ўлчамларга кўра фарқ қилади .
Учинчидан, антоним ҳисобланган сўзлардан бири бошқаси билан қиёслан-
ганда, баҳоланган ва ўлчанганда фарқ қилади.
Биринчи белгиси бўйича антоним жуфтларни ташкил этувчи сўзлардан
бири ҳар қандай тушунча бўлиши мумкин, агар бири мавжуд бўлса, бошқа-
си унинг мутлақ мавжудлигини кўрсатмайди. Бундан ташқари, улар орасида
таққослаш ва даражалилик ҳам мавжуд. Масалан,
«good» ва «bad»
сўзлари-
нинг ўртасида таққосланиш ва даража бор.
«better» ва «worse»,
«яхши» бўл-
маган нарса, «ёмон» ёки ҳар қандай ёмон нарса, яхши бўлиши шарт эмас.
«Good» ва «bad»
ўртасида яна бир даража жой бор. Яна бир мисол сифатида,
«large» ва «small»
сўзларини айтишимиз мумкин. Бу икки сўз ўртасида
«ўр-
тача»
сўзи бор. Ушбу мисоллардан кўриниб турибдики, даража антонимла-
ри сўз маънолари ўртасидаги даражаси жиҳатидан фарқаланади. Иккинчи
хусусиятга назар ташласак, антонимик жуфтликлар орасида мутлақ мезон
йўқ, дейишимиз мумкин. Яъни, агар биз бир нарса учун «катта» ва бошқа-
си учун «кичик» деб айтсак, бу икки сўз ўртасида мутлақо нисбийлик эмас
, таққослаш бўлади. Маълумки,
ҳар қандай катта сичқон ҳар қандай кичик
филдан кичикроқ бўлади
. Шунинг учун биз айтамизки, даража антонимлари
орасида даражалар турли меъёрларга, ўлчамлар бўйича амалга оширилади.
Учинчи хусусиятга кўра, антонимик жуфтликни ташкил этувчи сўзлардан
бири асосий тушунча урғусиз, иккинчиси эса урғули бўлади.
Тўлдирувчи антонимлар даража антонимларидан буткул фарқлидир.
Бу турдаги жуфт антонимларда ўрта даража йўқ, сўзлар бир-бирига қара-
ма-қарши қўйилган. Масалан:dead-alive. Бу антонимлар ҳам учта хусусият-
га эга. Дастлаб ҳар қандай тўлдирувчи антонимлар бири семантик маънони
бутунлай ажратиб туради, иккинчиси - бу турдаги мутлақ мезон, учинчиси
- бу жуфтликлар орасида урғули сўзлар йўқ. Тўлдирувчи антонимларда маъ-
но аниқ, биринчи тур антонимлардан фарқли ўлароқ, яқинлик ва воситавий-
лик йўқ. Масалан, man ва woman сўзлари ўртасида ўрта даража йўқ ва бу
сўзлар ҳам қиёслаш ҳамда устунлик даражасига эга эмас. Иккинчиси бундай
антонимлардаги мезонлар мутлақдир. Масалан, dead сўзи барча alive орга-
низмлар учун бир хил маъно англатади. Учинчи хусусият шундаки, у бу тур-
даги антонимларда асосий тушунча ёки урғу хусусияти йўқ.
Aлоқавий антонимлар (ўзаро боғлиқ антонимлар) ушбу антонимлар сўз-
лар орасидаги маънони қайта тиклашга, бир-бирини тўлдиришга асослан-
ган. Бу жуфтликлардаги сўзлар орасида алоқа жуда кучлидир. Ўзаро таъ-
сир кучи антонимларнинг бу турида намоён бўлади. Масалан:buy-sell, give-
recieve, husband-wife, student-teacher. Кўриниб турибдики, антонимларнинг
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
184
бу турларида бир томоннинг мавжудлиги бошқа томоннинг ҳам бўлишли-
гини мажбурий қилади. Бу антонимлардаги жуфтлардан бири дейилса, бе-
ихтиёр равишда иккинчиси ҳам эсланади. Бу бир томоннинг ўзи бир-бирига
қарама-қарши эмас, балки ижобий бўлган салбий томони йўқ ягона анто-
нимдир. Ушбу уч турдаги антонимлардан ташқари, тилшунос олим Палмер
томонидан антонимларнинг яна бир турини қайд этилади: полисемантик ан-
тонимлар. Номидан кўриниб турибдики, бундай антонимлар бир нечта сўз
антонимларига эга. Масалан, бахтли сўзининг антонимлиги хафа, қайғули,
ғамгин, маъюс каби сўзларни олиш мумкин. Бу сўзларнинг қайси биридан
фойдаланиш эса мазмунга, матнга боғлиқ. Хулоса сифатида шуни айтиш
мумкинки, Палмер антонимиясининг асоси унинг маъносига тескари ва бу
зиддият даража ёки тўлиқ контрастда қўшимча шаклда ёки бу жуда кўп
сонли шаклда бўлади. Ушбу турдаги антонимларнинг ҳар бири бошқасидан
фарқ қилади.
Aнтонимлар уч хил турга бўлинган: даражалашган, тўлдирувчи ва зид. Да-
ражадаги антонимлар бу сўзлар орасидаги муносабатни тасвирлайди. Қў-
шимча антонимлар сўзлар орасида ўртача даражага эга эмас, бу бундай эмас-
лигини кўрсатади. Зид антонимлар эса сўзлар ўртасидаги тескари алоқани
кўрсатади. Aнтоним - бошқа сўзга қарама-қарши маънога эга бўлган сўзнинг
семантик атамасидир. Қарама-қарши атама сифатида ҳам маълум «антоним»
сўзи иккита юнонча атаманинг бирикмасидан келиб чиққан: «анти» «қара-
ма-қарши» деган маънони англатади ва «-оним» «онома» дан келиб чиққан
бўлиб, «исм». «Aнтоним» сўзи ўз-ўзидан қарама-қарши номдир: у бошқа сўз
билан бир хил маънога эга бўлган синонимга қарама-қаршидир. Aнтонимлар
кўпинча «иссиқ» ва «совуқ» каби сифатлардир, лекин улар отлар, қўшимча-
лар ва олд қўшимчалар ҳам бўлиши мумкин. Инглиз тилидаги антонимлар-
нинг асосий турлари қуйидагилар:
Aвтоантоним: Aвтоантоним икки маънога эга бўлган сўз, жумладан, қара-
ма-қарши маъноли сўздир. У бир нечта турли номларга эга, жумладан «кон-
троним» ва «Янус сўзи». Aвто-антонимларга мисоллар: «боғланган», «чанг»,
«маслаҳат» ва «тез». Тўлдирувчи антонимлар: бевосита антонимлар ёки зид
антонимлар сифатида ҳам танилган, тўлдирувчи антонимлар мутлақ қара-
ма-қарши бўлган алоқадор сўзлардир. Улар бир-биридан мустақил равишда
мавжуд бўлиш учун бошқа атамага муҳтож эмас. Қўшимча антонимларга ми-
соллар: «кеча ва кундуз» ва «нафас олиш ва нафас чиқариш.” Қарама-қарши
антонимлар: Ўзаро антонимлар ёки муносабатлар антонимлари бир-бирисиз
мавжуд бўлмайдиган, ўзаро боғлиқ сўзлардир. Масалан, «яқин» ва «узоқ»
қарама-қарши антонимлардир, чунки объектни узоқдаги нарса билан ўлча-
масдан туриб яқин бўлолмайди.
Баҳоланган: Баҳоланган антонимлар ўхшаш маънога эга бўлган сўзлар ора-
сидаги фарқ ёки даражаларни кўрсатади. «Қўрқинчли», «қониқишли», «бахт-
ли» ва «мазмун»ларнинг барчаси «бахтли» билан боғлиқ бўлса-да, уларнинг
ҳар бири бошқача таърифга эга.
Aйрим префиксларни қўшиш орқали сўзлар орасидаги антоним муноса-
батларни ҳам аниқлаши мумкин: dis-: префикси билан келадиган антонимлар-
га мисоллар “dis-” “disagree (agree),” “disobey (obey),” “dishonour (honour),” ва
“disability (ability).”
STARS International University
185
Im- ва in-: “im-” ёки “in-” префиксларини қўшиш антоним бўлган янги сўз-
ларни яратади. Бунга қуйидаги мисоллар киради “informal (formal),” “invalid
(valid),” “impolite (polite),” ва “immature (mature).”
Mis -: “mis-” префиксини қўшиш орқали биз бундай антонимларни яратиши-
миз мумкин “misuse (use),” “misbehave (behave),” “misunderstood (understood),”
ва “misadventure (adventure).”
Non - ва un-: “non-” ва “un-” префикслари маълум сўзлар билан антонимия
ҳосил қилади. Бунга мисол: “unarmed (armed),” “non-sense (sense),” “unforeseen
(foreesen),” ва “nonfiction (fiction).”
Aвто-антоним: “dust” сўзи феъл сифатида ишлатилганда, автоантонимга
мисол бўла олади. Бир таъриф “енгил заррачалар билан қоплаш” деган маъ-
нони англатади, иккинчиси эса “енгил қолдиқларни тозалаш” деган маънони
англатади. Мана бу фарқни кўрсатадиган иккита жумла берилган: “He dusted
the cookie with a fine layer of powdered sugar,,” У печенйени майда шакар ку-
куни билан чанглатди” , “She dusted the fireplace mantle” ва “У камин мантия-
сини чангини артди”. Иккала гапнинг субъектлари мустақил:
The boy doesn’t
exist as a condition of the girl
. Қарама-қарши антонимлар: “
The pan was warm”
va “The pan was cool to touch
” қарама-қарши антонимларнинг қандай қара-
ма-қаршилик муносабатлари эканлигини кўрсатади. Aгар аввал иссиқ, кейин
иссиқ бўлмаса, идиш салқин бўлиши мумкин эмас. Даражали антонимлар: да-
ражали антонимлар сўзнинг турли маънодаги ўзгаришларидир.
Юқорида таъкидланганидек, тилдаги барча сўзларнинг антоним варианти
мавжуд эмас. Aммо тил ва нутқдаги баъзибир ҳолатларда контекстуал анто-
нимия ишлатилади. Контекстуал антонимия ўзаро қарама-қарши бўлмаган
лексемалар матн ичида мазмун муносабатга биноан бир-бирига зид маъно
ифода этади.
Адабиётлар:
1.Lehrer, A.: 1974, Semantic Fields and Lexical Structure (North Holland,
Amsterdam).
2.Миллер, В.Ф. Понятие антонимов и антонимии в русском и английском
языках / В.Ф. Миллер. – М., 2006. – 74 с.
3.Мусин Ж. (1970) Антонимм в казахском язике. Алма-Ата,.
4.Талибов К. А. (1971) Антонимн в современном азербайджанском язмке.
Баку
.
5.Талибов К. А. (1971) Антонимн в современном азербайджанском язмке.
Баку
.
6.Муталлибов С. (1955) Антоним сўзлар // Совет мактаби. – №4. – Б. 28-30;
7.Усмонов С. (1958) Антонимлар // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари.–
№2. – Б. 33-40
8.Шукуров Р. (1973) Ўзбек тили антонимларининг лексик-семантик табиа-
ти: Филол. фан. номз. …дисс. – Тошкент.
9. Oripova, K. (2022). INGLIZ TILIDAGI ANTONIMLARNING BADIIY MATNDAGI
ROLI.
10. Oripova Kamolaxon Erkinjon Qizi (2022). INGLIZ TILIDAGI ANTONIMLARNING
BADIIY MATNDAGI ROLI. Oriental Art and Culture, 3 (1), 142-146.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
186
11. Oripova, K. (2021). Til va madaniyatning uzviy aloqadorligi.
12. Oripova, K. (2022). TURLI TILLARDAGI ANTONIMLARNING LINGVOKUL-
TUROLOGIK XUSUSIYATLARI.
13. Oripova, K. (2021). BASIC CONCEPTS AND PRINCIPLES OF LINGUOCUL-
TUROLOGY.
14. Oripova, K. (2022). THE CONCEPT OF “DISCOURSE” IN LINGUISTICS AND
ITS LINGUISTIC INTERPRETATION.
