STARS International University
237
Annotatsiya:
ma’lumki, so
‘
nggi yillarda respublikamizda tilga bo
‘
lgan e’tibor jadal
sur’atlarda rivojlanib bormoqda. Shu munosabat bilan yurtimizning turli hududlarida yas-
hovchi aholi shevasining o
‘
zbek adabiy tiliga munosabati masalasini o
‘
rganish dolzarb
masalaga aylandi. Ushbu maqolada Qashqadaryo viloyati Yakkabog
‘
tumani Terak qish-
log‘i shevasiga xos bo‘lgan oziq-ovqat nomlari leksikasini tahlil qilish va uning o
‘
zbek
adabiy tiliga munosabati masalasini o
‘
rganish bosh mezon qilib olingan.
Kalit so‘zlar:
dialekt, leksika, sheva, shevaga xos so
‘
zlar, fonetik o
‘
zgarishlar.
KIRISH
Hozirgi zamonaviy tilshunoslikda dialekt va etnografizmlarni keng ko‘lamda ilmiy
asosda o‘rganish ustuvor va dolzarb vazifa bo‘lib turibdi. Sababi, hozirda dialekt
va etnografizmlarni etnolingvistik va lingvomadaniy aspektda o‘rganish muhim ta-
dqiqot zaruriyati bo‘lib qolmoqda. O‘zbek tili boshqa turkiy tillardan ko‘p sheva-
liligi bilan farqlanadi. Prof. Y. D. Polivanov asrimiz birinchi choragidayoq o‘zbek
tili o‘zining ko‘p shevaliligi bilan boshqa turkiy tillardan ajralib turishi haqida o‘zi-
ning ilmiy ishlarida ma’lumot bergan edi
1
. O‘zbek shevalari o‘zbek tilining mahalliy
ko‘rinishlari bo‘lib, uni o‘rganish fan uchun nazariy ahamiyat ega. Ayni vaqtdagi
jonli sheva va etnografizmlarni yozma yodgorliklarda, shuningdek, hozirgi adabiy
tilimizda ham uchramaydigan ko‘pgina so‘z va so‘z formalari, lug‘aviy birliklarni
o‘zida saqlab qolganki, ularni asosli ravishda o‘rganish tilning uzoq zamonlarda-
gi holatini aniqlashda yordam beradi [2]. “Agar zudlik bilan keksa avlod nutqida
saqlanib kelayotgan noyob so‘z va iboralar yig‘ib olinmasa, barcha mas’uliyatni o‘z
zimmamga olib aytamanki, ular hofizasidagi bir qism dialektizmlar umuman yo‘qo-
1
Ashirboev S. O‘zbek dialektologiyasi. –Toshkent, Nodirabegim. 2021.176 b.
TOSHTEMIROVA GAVHAR
QUVVATALIYEVNA,
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti Folklorshunoslik va
dialektologiya mutaxassisligi
magistranti
QASHQADARYO
VILOYATI
YAKKABOG‘ TUMANI
SHEVASINING
O‘ZBEK ADABIY
TILIDA TUTGAN
O‘RNINI O‘RGANISH
MUAMMOLARI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp237-240
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
238
lib ketishi mumkin”, - degan edi akademik Sh.Shoabdurahmonov
1
. Olimning aytgan
fikri bugun ham ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.
Bizga ma’lumki, o‘zbek tili qarluq, qipchoq, o‘g ‘uz lahjalarini o‘z ichiga oladi. Bu
lahjalar o‘zaro fonetik, leksik, grammatik jihatdan bir-biridan farq qiladi. Jumla-
dan, qarluq lahjasi, boshqa lahjalardan “e” lovchi, “o” lovchi, “u” lovchi va “i”lovc-
hiligi bilan farq qiladi.
Qarluq shevasi akademik Sh.Shoabdurahmonov, V.Reshetov
2
va boshqa olimlar
tomonidan o‘rganilgan. Qashqadaryo hududi shevalari esa B.Jo‘rayev
3
, X.Jabbo-
rov
4
, T.Qudratov
5
, N.Shoyimovalar
6
tomonidan tadqiq etilgan. Ular o‘z ilmiy izla-
nishlarida Qashqadaryo qipchoq lahjasining o‘ziga xos xususiyatlarini yoritib ber-
ganlar. Ammo bugungi kungacha Qashqadaryo viloyatining qarluq shevasi o‘rga-
nilmagan. Fandagi mana shu bo‘shliqni to‘ldirish uchun Yakkabog‘ tumani Terak
qishlog‘i misolida qarluq shevasini yoritib berishga harakat qildik.
O‘rganilayotgan Qashqadaryo viloyati hududida, asosan, qarluq va qipchoq
shevalarida gaplashiladi. Jumladan, Qarshi shahri, Yakkabog‘, Shahrisabz, Kitob
tumanlari aholisining aksariyat qismi qarluq lahjasida so‘zlashishadi . Biz tadqiq qi-
layotgan Yakkabog‘ tumani Terak qishlog‘i va uning atrofidagi Guliston, Chag‘atoy
qishloqlarida istiqomat qiluvchi aholi ham qarluq lahjasida gaplashadilar va ular-
ning orasida dialektal farqlar kuzatilmaydi.
Adabiyotlar tahlili va metodologiya
Biz Qashqadaryo viloyati Yakkabog
‘
tumani shevalarini o
‘
rganishimiz davomida
shu narsaning guvohi bo‘ldikki, Yakkabog
‘
tumanining Terak, Guliston, Chag
‘
atoy
qishloqlarida yashovchi aholi shevasida deyarli farq kuzatilmadi. Mazkur hududda
istiqomat qiluvchilarni kuzatish va o
‘
rganishlar natijasida ularning til xususiyatla-
riga xos quyidagi umumiy jihatlarni aniqladik. Ushbu hududlarining shevaga xos
so
‘
zlarini quyidagi guruhlarga ajratib o‘rganish mumkin:
- oziq-ovqat nomlari;
- uy-joy nomlari;
- kiyim-kechak nomlari;
- hayvonlar;
- uy-ro‘zg‘or buyumlari;
tabiat hodisalari va boshqalar.Ushbu maqolada biz yuqorida ko
‘
rsatilgan tasnif-
dan faqat oziq-ovqat nomlariga tegishli bo
‘
lgan shevaga xos so
‘
zlarning o
‘
zbek
adabiy tiliga ta’sirini o
‘
rganishni maqsad qilib oldik.
Tadqiqot natijalari
Quyidagi jadval orqali Qashqadaryo viloyati Yakkabog‘ tumanining Terak, Gu-
liston, Chag‘atoy qishloqlarida yashovchi aholi shevasi o‘zbek adabiy tilida qanday
aks etishi ko‘rsatildi.
1
Shoabdurahmonov Sh. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek shevalari. – Toshkent, Fan. 1962. 370 b
2
Shoabdurahmonov Sh. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek shevalari. – Toshkent, Fan. 1962. 370 b. Reshetov V., Shoab-
durahmonov Sh. O‘zbek dialektologiyasi. –Toshkent, O‘qituvchi. 1978. 231 b. Шоабдурахмонов Ш. Карлукский наречий
узбекского языка. –Тошкент, 1983.
3
Jo‘raev B. Yuqori Qashqadaryo o‘zbek shevalari. –Toshkent, Fan. 1962.
4
Jabborov X.
5
Qudratov T. Quyi Qashqadaryo oraliq shevalari. Filol. fan. nomz. ... diss. – Toshkent, 1968.
6
Shoimova N.
STARS International University
239
1 – jadval.
Ho‘l mevalar, quruq mevalar
t/r
Aholi shevasida
O‘zbek adabiy tilidagi nomi va ta’rifi
1
Olvoli, giddoli
Olxo‘ri
2
Olmurut, nashvati
Nok
3
Zoddoli
O‘rik
4
G‘o‘lin, qoqi
O‘rik mevasining quritilgan shakli
5
Shoptoli
Shaftoli
6
Yongngox
Yong‘oq
2 – jadval
Oziq-ovqat mahsuloti nomlari (ko‘katlar, sabzavotlar, poliz ekinlari)
t/r
Aholi shevasida
O‘zbek adabiy tilidagi nomi va ta’rifi
1
Pomodr
Pomidor
2
Chapcha badring
Endi tukkan bodring
3
Ashkadi
Oshqovoq
4
Nazvoy
Rayhon
5
Shuvut
Shivit-ko‘kat nomi (ukrop)
6
Savzi
Sabzi
7
Badring
Bodring
8
Kachshka
Kartoshka
9
Piyaz
Piyoz
10
Mayimjon
Baqlajon
11
Bolgar
Bulg‘or qalampiri
12
Chisnak
Chesnok
13
Luya
Loviya
14
Lovlovi
Lavlagi
3 – jadval
Taom nomlari
t/r Aholi shevasida
O‘zbek adabiy tilidagi nomi va ta’rifi
1
Burchoqosh
Burchoqdan qilingan osh
2
Shulla
Shavla osh
3
Yupqa
Xamirning ichiga qaymoq solib pishiriladigan taom
4
Ginalak osh
Yangi tuqqan molning sutidan qilingan taom
5
G‘inalak
Teftel
6
Peva
Qovurma sho‘rva
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
240
7
Jinjak go‘sh
Qovurilgan go‘sht
8
Yachmich
Issiq nonni to‘g‘rab, qaymoq solib aralashtilgan taom
9
Achchiq osh
Bug‘doy va go‘sht solib, pishgandan so‘ng suzma bilan aralashtirib
tayyorlanadigan taom
10
Kesgan osh
Xamir yoyib, mayda bo‘laklarga uzun qilib kesib, suvda
pishirilgandan so‘ng, qatiq solib tayyorlanadigan taom
11
Laxshato‘ppa
Beshbarmoqning bir turi
12
Kolpassa
Kolbasa
13
Jizziq
Dumba yog‘ining kuydirilgani
14
Qayirma patir
Yog‘ solinmay qilinadigan patir
15
Chuvara
Chuchvara
Kuzatishlarimiz davomida Yakkabog
‘
tumanining ushbu hududlaridagi shevalari
leksik va fonetik jihatdan sezilarli darajada o
‘
zgarganligini ko
‘
rishimiz mumkin.
Yuqoridagi fikrlarni hisobga olgan holda shuni aytish mumkinki, Yakkabog
‘
tu-
manining Terak, Guliston, Chag
‘
atoy qishloqlarida yashovchi aholi shevasi va o
‘
z-
bek adabiy tilini taqqoslash nuqtayi nazaridan ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Xulosa
Yakkabog
‘
tumanining Terak, Guliston, Chag
‘
atoy qishloqlarida yashovchi aholi
shevasi va o
‘
zbek adabiy tilini taqqoslash asosida ilmiy tadqiqot ishlarini olib bo-
rish kerak va buni tegishli lug
‘
atlarda aks ettirish lozim.
Ushbu shevaga xos so
‘
zlarni o
‘
zbek tilining hududiy lug
‘
atlariga doimiy ravishda
qo
‘
shib borish zarur.
Foydalanılgan adabıyotlar
1. Ashirboev S. O‘zbek dialektologiyasi. – Toshkent, Nodirabegim. 2021.176 b.
2. Shoabdurahmonov Sh. O‘zbek adabiy tili va o‘zbek shevalari. – Toshkent, Fan.
1962. 370 b
3. Reshetov V., Shoabdurahmonov Sh. O‘zbek dialektologiyasi. –Toshkent, O‘qi-
tuvchi. 1978. 231 b.
4. Шоабдурахмонов Ш. Карлукский наречий узбекского языка. –Тошкент,
1983.
5. Jo‘raev B. Yuqori Qashqadaryo o‘zbek shevalari. – Toshkent, Fan. 1962.
6. Jabborov X. O‘zbek tilining dexqonchilik leksikasi. Filol. fan. dokt. ... diss. –
Toshkent, 2017.
7. Qudratov T. Quyi Qashqadaryo oraliq shevalari. Filol. fan. nomz. ... diss. – Tos-
hkent, 1968.
8. Shoimova N. O‘rta Qashqadaryo “je” lovchi qipchoq shevalari leksikasi. Filol.
fan. nomz. ... diss. – Toshkent, 2001.
