STARS International University
281
Annotatsiya
:
Atash-Nomlash Hodisasining Milliyligi Sezgi Va Hislarninggina Mahsu-
li Bo‘lib Qolmay, Unda Munosabat Ham Katta Ahamiyatga Ega. Munosabat Esa Asosiy
Diqqatning Atalmishni Nomlovchi Subyekt Uchun Ahamiyati Va Qiymati Bilan Belgilanadi.
Ushbu Ahamiyatlilik Til Birliklarining Lisoniy Qiymatini Muayyanlashtiradi. Atash-Nomlash
Jarayonining Milliy Mentalitet Va Ahamiyatlilik Bilan Bog‘lanishi Tilshunoslarni Qadimdan
Qiziqtirib Keladi. Bu Esa Fanda Qiyosiy-Tarixiy Yo‘nalishning Shakllanishiga Asos Bo‘ldi.
Turkiy Va Forsiy So‘zlarning Lisoniy Qiymati Masalasi Bilan Qiziqqan Mutafakkir Alish-
er Navoiy Mazkur Tillardagi Farqlarni Ayrim Lisoniy Epizodlar Asosida Ravshan Tushun-
tirib Bergan. Olimning Qarashlari “Yazikovaya Znachimost” Termini Ostida F. De Sossyur
Ta’limotida Rivojlantirildi.
Tayanch Iboralar:
Jarayon, Munosabat, Milliy Tasvir, Milliy Dunyoqarash, Milliy Ong,
Milliy Mentalitet, Subyekt, Ahamiyat Va Qiymat, Sezgi Va Hislar, Qiyosiy-Tarixiy Yo‘nalish.
Тилнинг функционал доираси ўта кенг бўлиб, улардан иккитаси асосий
роль ўйнайди:
1) аташ-номлаш;
2) муносабатни ифодалаш.
Аташ-номлаш жараёни асосида борлиқнинг онгдаги миллий тасвири ёта-
ди. Миллий тасвир миллий онг, у асосда шаклланган миллий дунёқараш, мил-
лий менталитет ҳосил қилинади. Албатта, илк эмпирик тасаввур ва таассу-
ротлар фаол сезги ҳамда ҳислар ёрдамида вужудга келганлиги каби тушун-
чанинг замирида ҳам сезги ва ҳислар маҳсули ётади.
Аташ-номлаш ҳодисасининг миллийлиги сезги ва ҳисларнинггина маҳсу-
ли бўлиб қолмай, унда муносабат ҳам катта аҳамиятга эга. Муносабат эса
асосий диққатнинг аталмишни номловчи субъект учун аҳамияти ва қиймати
билан белгиланади. Ушбу аҳамиятлилик тил бирликларининг лисоний қий-
матини муайянлаштиради. Аташ-номлаш жараёнининг миллий менталитет
ва аҳамиятлилик билан боғланиши тилшуносларни қадимдан қизиқтириб
келади. Бу эса фанда қиёсий-тарихий йўналишнинг шаклланишига асос бўл-
ди. Туркий ва форсий сўзларнинг лисоний қиймати масаласи билан қизиққан
MUALLIF: YAXSHIBOYEV A.A.,
STARS International University
1-kurs talabasi
abduxalilyaxshiboyv@gmail.com
ILMIY RAHBAR:
RAXIMJANOV M.N.,
STARS International
University dotsenti, PhD
masrur.79@mail.ru;
LISONIY QIYMAT
VA UNI TIKLASHGA
DOIR QARASHLAR
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp281-284
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
282
мутафаккир Алишер Навоий мазкур тиллардаги фарқларни айрим лисоний
эпизодлар асосида равшан тушунтириб берган. Олимнинг қарашлари “язы-
ковая значимость” термини остида Ф. де Соссюр таълимотида ривожлан-
тирилди. Олим тил бирлигининг лисоний қиймати унинг бошқа тиллардаги
муқобили семантик структурасига қиёсланиши асосида очилишини таъки-
длади
1
. Масалан, баран (рус.), sheep (ингл.) сўзларининг лисоний қийматини
аниқлар экан, у сўзларни қиёслаш натижасида бошқа бир тил учун «ортиб
қолган» маъновий парчани шу сўзнинг тилдаги лисоний қиймати сифатида
баҳолайди.
Ўсимлик номларини ифодаловчи лексемаларнинг системавий хусусиятла-
ри ва бадиий нутқда воқеланиши масалаларини илмий тадқиқ қилган Г.Неъ-
матова лисоний қиймат тушунчасини ўзбек тилшунослигига олиб кираркан,
ундан лексеманинг семантик структураси, семемик тузилишидан қидиради.
Олима ўзбек тилидаги ўсимлик номларида «ўсимлик» ва «мева» бир лисоний
қиймат бўлиб, икки семик парча эканлигини таъкидлайди
2
.
Б.Менглиев тил бирликларининг лисоний қиймати масаласига фалсафий
моҳият ва ҳодиса категориялари кўзгусида муносабатда бўлиб, фонетик,
морфемик, лексик ва синтактик бирликларнинг лисоний қийматини уларнинг
парадигматик «фарқ»лари сифатида талқин қилиш тарафдори ва
3
тиклашда
фақат лисоний омилларга таянади. Олим ўзбек тилидаги [акс] лексемаси-
нинг лисоний қийматини унинг семемалари умумлашмаси замиридаги семан-
тик «моҳият»дан излайди: «Акс оти икки генетик боғлиқ мустақил семемадан
ташкил топган бўлиб, уларни:
S1 - нарса/предмет ёки шахснинг ярқироқ нарсадаги кўринишини атовчи
нарса-буюм оти;
S2- муайян борлиқ ҳодисаларига тескари ҳодисаларни ифодаловчи белги
оти деб таърифлаш мумкин.
Лексеманинг умумий лисоний қийматини «муайян борлиқ парчасининг
бирор нарсадаги тескари тажаллиси ёки унга зид турувчи нарса» тарзида
тиклаш мумкин
4
.
Кўринадики, мавжуд тадқиқотларда тил бирликларининг лисоний қиймати
масаласи унинг қайси тил бирлигига хослиги нуқтаи назаридан икки кўри-
нишга эга:
1) лисоний қиймат фақат лексемаларга хос;
2) лисоний қиймат барча тил бирликларига хос.
Тил бирлигининг лисоний қийматини тиклаш эса турли муқобил ёндашув-
лар, яъни:
а) тиллараро фарқлар;
б) парадигматик фарқлар;
в) лисоний бирликнинг оралиқ маъноларини умумлаштириш ва лисоний
сатҳлар ҳамкорлиги тамойили асосида амалга оширилиши мумкин.
1
Соссюр Ф. де. Курс общей лингвистики // Труды по языкознанию. Пер. с франц. - М., 1977. – С. 31-274 .
2
Неъматова Г. Ўзбектилида ўсимлик номлари лексемалари: тизими ва бадиий қўлланилиши: Филол. фан. номз...
дисс. автореф. - Тошкент, 1998.
3
Менглиев Б. Тил яхлит система сифатида. - Тошкент: Ниҳол, 2010.
4
Кўрсатилган асар. – Б.68 - 69.
STARS International University
283
Саналган тадқиқотларда лисоний қиймат тил бирликларининг ижтимо-
ийлашган ва барқарор ҳолатларидан изланади. Бироқ коммуникация жара-
ёнида лисоний бирлик моҳиятининг шахс ва прагматик омиллар билан қо-
ришуви натижасида воқеланадиган окказионал маъноларида унинг ғайри-
одатий хусусиятлари ҳам юзага чиқади. Масалан, ўз олмошининг “Бу нима
ўзи?” гапидаги таажжуб, таъкид-кучайтириш юкламасига хос маънолар
синтезини ифодалаши қанчалик инсоний ва прагматик омиллар қуршовида
юзага чиқаётган бўлмасин, унда бирликнинг лисоний моҳиятига хос эле-
ментлар асосида ушбу окказионал маъно воқеланиши ва ташқи омиллар
унга фақат қувват бахш этувчи воситалар мақомида бўлаётганлиги аниқ.
Демак, олмошларнинг бошқа типларига нисбатан ушбу бирликнинг прагма-
тик тўйинишининг ўзига хослигини ҳам унинг лисоний қиймати юқорилиги
билан белгилаш мумкин.
Олимлар фразеологизм, асосан, бир маъноли эканлигини, аммо полисе-
мантиклик фразеологизмда ҳам учраб туришини қуйидаги мисоллар орқали
асослайдилар. Масалан,
ақли етмоқ
фразеологизми “идрок қилмоқ”, “ишонч
ҳосил қилмоқ” маъносига,
бўйнига қўймоқ
ибораси 3 та: “айбни бировга тўн-
камоқ”, “исботлаб эътироф қилдирмоқ”, “бирор ишни бажаришни биров-
нинг зиммасига юкламоқ” маъноларига,
қўлга олмоқ
ибораси эса 4 та: “ўз
ихтиёрига ўтказмоқ”, “қўққисдан ҳужум қилиб босиб олмоқ”, “қамаш мақ-
садида тутмоқ”, “бирор йўл билан ўз хоҳишига бўйсунадиган қилмоқ” маъ-
ноларига эга эканлиги таъкидланади. Шунингдек, фразеологик полисемия-
да барча маъно кўчма бўлганлиги боис уларни бош ва ҳосила маъноларга
ажратиш қийинлиги, фразеологизмдаги даражаланиш, гипонимия, функци-
онимия, иерархионимия каби семантик муносабатлар ҳам ўз тадқиқотини
кутиб турибди.
Лисоний қийматнинг аниқланиш мезони сифатида нутқий омилларни чет-
га суриб қўйиш, лисоний қийматни «тил ўзида» тамойили асосида антро-
попрагматик омиллардан холи талқин этишга интилиш масала моҳиятини
тўла қамраб олишга монелик қилади. Нутқий ҳамкорлик тамойили асосида,
турли табиатли бирликларнинг ўзаро муносабатидан келиб чиққан ҳолда
лисоний воқеликни баҳолаш талқин мукаммаллигини таъминлашга хизмат
қилади.
Хулоса сифатида айтиш мумкинки, тил бирлиги қийматини аниқлашда ли-
сон ва нутқий сатҳни яхлитликда олиш, лисоний ва нолисоний омилларни
бир бутун мажмуа сифатида қараш мақсадга мувофиқдир.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Мирзиёев Ш.М. Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш –
халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир.
Президент Ш.Мирзиёевнинг Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари
билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи. – 2017. – 4 август.
2. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабир. (Зоҳир Аълам ва Урфон Отажон таржи-
маси) – Тошкент: Янги аср авлоди, 2015.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
284
3. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. – Тошкент: Ўзбекистон,
1993.
4. Раҳмонов Н. “Олтин ёруғ” асари ҳақида. Ўзбек мумтоз адабиётшуносли-
ги антологияси. – Т., Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 2016.
5. Раҳмонов Н. Руҳиятдаги нур муроди. – Тошкент: Абдулла Қодирий номи-
даги халқ мероси нашриёти, 2002.
6. Сирожиддинов Ш. Ўзбек мумтоз адабиётининг фалсафий сарчашмала-
ри. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2011.
7. Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских
народов. Сочинения. V. – Москва: Наука, 1968.
8. Лотман Ю.М. Анализ поэтического текста. – Ленинград: Просвещение.
1972.
9. Бертельс Е.Э. Избранные труды: Навои и Джами. – Москва: Наука, 1965;
10. Веселовский А.Н. Историческая поэтика / Вступительная статья. Гор-
ского И.К. – М.: Высшая школа, 1989.
