Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
244
Annotatsiya:
Hammamizga ma’lumki , til bu mamlakatning madaniyati va
urf-odatlari haqida ko‘proq ma’lumot beradigan eng muhim unsurlardan biri hi-
soblaniladi. Ushbu maqolada biz madaniyat va turmush tarzining chet tillarini
o‘rganishga ijobiy ta’siri haqida ma’lumotlar berishga harakat qilamiz . Maqolada
ingliz va o‘zbek tillarida mavjud bo‘lgan ba’zi muloyimlikni aks ettiruvchi so‘zlar
ajratib ko‘rsatilgan, ularning ikki tildagi o‘xshash va farqli jihatlari solishtirilgan . Biz
bu maqolada til o‘rganish jarayonida madaniyatning o‘quvchilar va o‘qituvchilarga
ta’siri haqida biroz ma’lumot berishga harakat qildik.
Kalit so‘zlar:
lingvomadaniy, nutq odobi birliklari, murojaat qilish, tafakkur turlari
va turli guruhlar madaniyati.
KIRISH
Har qanday tilni o‘rganish jarayonida o‘sha til madaniyatini bilish zarur. Chunki
bu chet tilida o‘rganadigan yangi so‘zni taxmin qilishga yordam beradi. Tillarni
tahlil qilishda madaniyat eng muhim unsurlardan biri hisoblanadi. Chunki san’at,
adabiyot, turmush tarzi kabi madaniy muhitni idrok etish til mahoratiga erishishga
va o‘rganayotganda tilni chuqurroq anglab yetishga yordam beradi. Hayot tarzini
tushunish bu o‘rgangan har bir yangi so‘zga mos ma’noni taqdim etish imkonini
beruvchi kontekstga ega bo‘lishga o‘xshaydi. Ijtimoiy-madaniy fon haqida qancha-
lik ko‘p bilsak, yangi so‘zlar, iboralar va nutq usullarini tahlil qilish unchalik murak-
kab bo‘lmaydi.
Ingliz tilida nutq odob-axloq qoidalari nafaqat inglizlar uchun, balki ingliz tilini
chet tili sifatida biladigan barcha tajribasiz kishilar uchun zarurdir. Ingliz tilidagi
nutq odob-axloq qoidalari o‘ziga xos bo‘lib, o‘zining shaxsiy qoidalari va tartiblar-
iga ega hamda ular ba’zida boshqa tilning nutq odob-axloq qoidalari va me’yor-
laridan tubdan farq qiladi. Adabiy tilni uslubda o‘rganish muammosi uzoq vaqt-
dan beri antik falsafaga borib taqaladi. Masalan, Aristotel inson tili ijtimoiy va xil-
ma-xildir, deb hisoblaydi. [1]
TULAGANOVA NARGIZA
FARXOD QIZI
Toshkent viloyati Chirchiq davlat
pedagogika universiteti 2-kurs
magistranti, O‘zbekiston;
Yusupova Shoira Batirovna,
O‘zbekiston Milliy universiteti
dotsenti, ilmiy rahbar
TIL O‘RGANISH VA
O‘QITISH JARAYONIDA
NUTQ MADANIYATINING
AHAMIYATI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp244-246
STARS International University
245
Avvalo, nutq madaniyati deganda nimani tushunamiz? Tilshunoslikda bu tus-
hunchaning ta’riflari juda ko‘p va shu sababli ham bitta fikrni tanlab aytish biroz
murakkabdir. Chunki ta’riflar ko‘p, lekin biz barcha ta’riflarni umumlashtirishimiz
mumkin, chunki mavjud til birliklarining nutq vaziyati uchun eng kerakli, ifodali
nutq usulini tanlay olishi, ixcham, aniq, ixcham, tushunarli bo‘lishi, bunda fikr tak-
rorlanadigan, o‘z ifodasini topishi mumkin. Bu tinglovchi yoki o‘quvchi tomonidan
bildirilgan fikr-mulohazalar bilan bog‘liq emas, balki ular ma’lum his-tuyg‘ularni
uyg‘otadi, bularning barchasi o‘zida nutq madaniyati tushunchasini qamrab oladi.
NATIJA VA MUHOKAMALAR
Qadimgi hind olimlari tilning rang berish xususiyatlari va uslublarni tasniflash
uchun ularni bir qator guruhlarga bo‘lishgan . [2] Xushmuomalalik nazariyasini fan-
ga kiritgan olimlar Braun va Levinsondir. Va ularning nazariyasi bugungi kunda
ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Ingliz va o‘zbek tillari odobli so‘z va iboralarga
boy. O‘zbek va ingliz tillarida bo‘lgani kabi qarindosh-urug‘ va do‘stlarga murojaat
qilishning alohida turlari mavjud.
Braun va Levinsonning fikricha, xushmuomalalikning ikkita asosiy turi mavjud
bo‘lib, biri tinglovchining ijobiy yuziga murojaat qiladi, ikkinchisi esa salbiy yuzdir.
[3]
Bolalar, odatda, ota-onalariga nana, granny yoki granma – buvi, papa yoki bobo
– buva, dada-daddy, dada-dadajon, mumiya-mom, oyi-oyijon deb murojaat qili-
shadi. Suhbat davomida hubby – azizim, sonny-bolajonim, sis-singiljon yoki singil-
ginam kabi murojaatlar ham qo‘llaniladi. Ammo shuni yodda tutish kerakki, ingli-
zlar bu kabi murojatni o‘z do‘stiga emas, balki notanish odamga berganida, odob
doirasiga zid hisoblaniladi, ba’zan esa biroz qo‘pol yoki odobsiz eshitilishi mumkin.
Bunday holda xushmuomalalik bilan so‘rash usullarini bilish talab etiladi :
Polite version : Could you tell me the time , please ?
Muloyim shakl: Iltimos, soat vaqtini ayta ilmaysizmi ?
Biroq bu neytral xushmuomalalik darajasiga mos bo‘lib, asosan, tanimagan va
bilmagan insonlarga ishlatiladi ya’ni oila yoki do‘stlar davrasida bu so‘rov g‘ayrita-
biiy ko‘rinishi mumkin
Ingliz tilida iltimos, rahmat, kechirasiz va xush kelibsiz kabi muloyim iboralar
mavjud. Ushbu iboralardan ham rasmiy, ham norasmiy suhbatlarda foydalanish
mumkin. Masalan, biz «iltimos» so‘zini muloyim so‘rovlar va savollarda ham ishla-
tamiz.
•
Iltimos, oynani yoping?
•
Iltimos, televizorni o‘chira olasizmi?
•
Eshikni ochib bera olasizmi?
Ko‘rib turganimizdek, ingliz tilida «rahmat» so‘zining turli shakllari mavjud.
O‘zbek tilida “tashakkur”, “minnatdorman”, “katta rahmat”, “yordamingiz uchun
rahmat” kabi so‘zlar mavjud.
Chet tilini o‘rganuvchi sifatida “Excuse me” va “I am sorry ” so‘zlarini to‘g‘ri ish-
latishga e’tibor qaratishimiz kerak.“Excuse me” iborasi, odatda, ruxsat so‘rash
ma’nolari ishlatiladi. “Kechirasiz” – bu ko‘p holatlarda ishlatiladigan ibora.Kimning-
dir e’tiborini jalb qilmoqchi bo‘lsangiz, «Kechirasiz» deyishingiz mumkin. Bu so‘z
o‘zbek tiliga “ma’zur tutasiz” deb tarjima qilingan.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
246
Kechirasiz, vaqtni ayta olasizmi? – Excuse me, could you tell me the time ?
“Kechirasiz”, ya’ni «I am sorry», ko‘pincha, biror narsa qilgani uchun kechirim
so‘rash uchun ishlatiladi va o‘zbek tilida “kechirasiz” deb tarjima qilinadi.
I am sorry, I am late . – Kechirasiz kech qoldim.
XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, har qanday tilni o‘rganishdan oldin
o‘sha tilning tarixi va madaniyati haqida ozgina bo‘lsa-da xabardor bo‘lish kerak.
Bu bizga vaziyatga eng mos keladigan so‘z va iboralarni tanlashga yordam beradi
va muloqotni osonlashtiradi. Bu, shuningdek, yosh o‘quvchilarning so‘z boyligi-
ni oshirishga yordam beradi va ularni ona tilida so‘zlashuvchilar kabi gapirishga
o‘rgatadi. Hozirgi kunda chet tillarini o‘rganishning turli yo‘llari mavjud. Samarali
usullardan biri kitoblarni asl nusxada o‘qishdir. Bu o‘quvchilarning o‘qish malakas-
ini hamda so‘z boyligini oshirishga ham xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. http://www.academicresearchjournals.org/IJELC/Index.htm
2. A.P. The visual means of Indian poetry, Leningrad, 1947, pp. 14-15.
3. Theories on Politeness by Focusing on Brown and Levinson’s
