STARS International University
27
Annotatsiya:
Ushbu maqola topografik chizmachilik fanini o
‘
qitishda grafik dasturlar-
dan foydalanilgan holda talabalarning fazoviy tasavvurini hamda ko
‘
nikma va malakalarini
oshirishga qaratilgan. Topografik chizmachilikning nazariy qonun-qoidalarini bilish tala-
balarning topografik chizmachilik fanidan yanada chuqurroq bilimga ega bo
‘
lishlariga yor-
dam beradi.
Kalit so‘zlar:
topografik chizmachilik, chizma geometriya, tekislik, kompyuter grafikasi,
fazoviy tasavvur, sirt, sirtlarning turlari, proyeksiya, turli xil darajadagi variantlar, ko‘nikma,
malaka, amaliyot, yaqqol tasvir, tog
‘
relyeflari, bilim.
Relyefning chizmada ifodalanishi
topografiya
deyiladi. Topografiya so‘zi grek-
cha bo‘lib, «joyni tasvirlash» degan ma’noni bildiradi. Umuman, har qanday yer sirti
topografik sirt
deb yuritiladi.
Yer sirtining hosil bo‘lishi biror geometrik qonun-qoidalarga bo‘ysunmaydi. Bu sirt
noqonuniy yoki qonunsiz sirt hisoblanadi. Ma’lumki, yer sirtining har bir joyi turlicha
tepalik, chuqurlik, balandlik, jarlik kabilardan iborat. Shuning uchun yer sirti chizma-
da gorizontal chiziqlar yordamida tasvirlanadi.
Son belgili proyeksiyalash usulida topografik sirtning tekislik bilan kesishish
chiziqlarini yasash masalalari amaliyotda katta ahamiyatga egadir.
Topografik sirt bilan tekislikning kesishishidan turli gidrotexnik inshootlar, kanal-
lar, suv havzalari, dambalar, avtomobil va temir yo‘llar hamda turli qurilish may-
donlarini qurishda tuproqni to‘kish, kavlab olish gidrotexnik inshootlarni topografik
sirtda bog‘lash kabi ishlarni bajarishda keng qo‘llaniladi.
Topografik sirtning tekislik bilan kesishish chizig‘ini yasashda berilgan topografik
sirt va tekisliklarning son belgilari bir xil bo‘lgan gorizontal chiziqlarning kesishish
nuqtalari yasalib, tartib bilan tutashtiriladi.
Har qanday topografik sirtning tekislik bilan kesishishi, birinchi navbatda, gori-
zontalda nuqtalarni belgilash orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun sirtlarning ke-
sishish chizig‘i gorizontal kesishish nuqtalarini bir xil belgilar bilan aniqlash orqali
qurilishi mumkin. Qiyalik masshtabi bilan berilgan tekislikning topografik yuzasi bi-
lan kesishish chizig‘i ko‘rsatilgan (1-shakl). Qiyaligi masshtabi bir xil bo‘lgan nuqtalar
orqali gorizontal ravishda topografik sirtning tegishli gorizontallari bilan kesishgun-
cha chiziladi. Ushbu nuqtalar orqali kesishish chizig‘i o‘tadi.
RAMAZONOVA G.S
Toshkent arxitektura
qurilish universiteti
TOPOGRAFIK SIRT
BILAN TEKISLIKNING
KESISHISHI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp27-33
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
28
1- shakl.
1- jadval.
Variantlar
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Qurilish turi
А
Б
В
Г
А
Б
В
Г
А
Б
Meridian
chizig‘i
0°
С
СЗ
С
С
СВ
СЗ
СЗ
СЗ
СЗ
СВ
15°
0°
0°
15°
30°
15°
30°
30°
15°
qazish
1:1
1:1
1:1,5
1:1
1:1,5
1:1
1:1
1:1,5
2:3
1:1
To‘kish
2:3
1:1,5
1:1
2:3
1:1,5
2:3
1:1,5
1:1
1:1
2:3
Yo‘lka
1:6
1:6
1:4
1:5
1:6
1:4
1:6
1:4
1:5
1:5
Yerosti inshootlari va uchastkasining o‘lchamlari metrlarda berilgan (1- jadvalda).
STARS International University
29
2-shakl. Yer tuzilishi rejalari.
3-shakl. Yer rejasi.
Grafik ishlarni bajarish tartibi. “Sonli belgilar bilan proyeksiyalar”.
1. Berilgan jadvaldan variant tanlang. A3 formatida (297x420) gorizontal ravishda
joylashtiring.
2. Ushbu ishning ko‘lami 1:200.
3. Formatning chap tomonida yerning topografik xaritasini chizish uchun (2-shakl)
hajmi 200x200 mm. Bunday holda topografik yuzaning egri gorizontal chiziqlarini
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
30
chizmachilik vazifasidan aniq o‘tkazish uchun o‘n metrli kvadratlarga e’tibor qarat-
ish kerak.
Shuni yodda tutish kerakki, padni kiritish nuqtasi xaritadagi bir xil nuqtaga to‘g‘ri
kelishi kerak; asosiy meridiandan burilish burchagi mavjud bo‘lsa, qurilish obyektini
ma’lum bir nuqta atrofida to‘g‘ri yo‘nalishda aylantiring. Masalan, agar vazifa varian-
tida sz 15 burchagi ko‘rsatilgan bo‘lsa, obyekt soat sohasi farqli o‘laroq 15 darajaga
aylanadi.
4-shakl.
5. Varaqning o‘ng yuqori qismida chiziq, tepalik va yo‘lning qiyaliklari ko‘rsatila-
di. Buning uchun ish hajmiga ko‘ra biz kvadrat 5 mm. yon hajmi bilan keng ko‘lamli
panjarada foydalanamiz (4-shakl).
Qiyalik masshtabi.
5-shakl.
STARS International University
31
Barcha uchta grafika boshida mos yozuvlar nuqtasiga ega. Jadvallarni tuzish
uchun nishab formulasidagi birinchi raqam ortiqcha, ikkinchisi esa garovga qo‘yil-
ganligini esdan chiqarmaslik kerak. Nishab grafikasi chiziqlarini qurgandan so‘ng,
ularni ish hajmiga olib borish va qurilish jarayonida foydalanish uchun bitta chiziqda
yotishini aniqlash kerak.
6. Nolinchi ish chizig‘i (0-gorizontal) va chegara nuqtalarini aniqlaymiz. Nolin-
chi ish chizig‘ining o‘ng tomonidan tuproq kavlab olinadi va chap tomoniga tuproq
to‘kiladi.
7. A va B nuqtalaridan chuqurchalar va tepaliklar uchun maydonchaning che-
garasiga perpendikulyar bo‘lgan chiziqlar chiziladi. Agar nuqta aylanada yotsa, u
holda tushish shkalasi chizig‘i radial ravishda (yoyning markaziga qarab) amalga
oshiriladi.
8. Tushish shkalasi chiziqlarini tegishli intervallar bilan tekislang: chapda – qazish
uchun interval, o‘ngda – tepalik uchun (5-shakl).
9. Yo‘lning gorizontal tomonlarini chizish, buning uchun qiyalik jadvalida aniqlan-
gan yo‘l uchun bitta yotqizish lozim.
10. Chuqurchalar va qirg‘oqlarning gorizontal yonbag‘irlarini chizish, ularning ke-
sishish chiziqlarini qurish kerak. Shuni yodda tutish lozimki, yamoqlar gorizontal
chiziqlarning shaklini takrorlaydi va bir xil oraliqda amal qiladi. Yo‘l uchun,qurilish
xuddi shunday, lekin bir nishab bilan ishlab chiqilgan, yo‘l chetidagi gorizontal qu-
rilish xususiyatlarini hisobga olish kerak. Yo‘l chegarasini yer chegarasi bilan kesib
o‘tish nuqtalarida biz qirg‘oq uchun bitta yotishga teng radius bilan aylanalarni chi-
zamiz. Keyin gorizontal yo‘lning oxirgi nuqtasidan biz yo‘l yonbag‘irlarining gori-
zontal tomonlari bo‘lgan bu doiralarga tegamiz. Obyektimizning barcha murakkab
gorizontal chiziqlarini tushish shkalasi bo‘yicha chizish tavsiya etiladi.
6- shakl.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
32
6-shaklda tuproq ishlarining chegaralarini qurish uchun mos yozuvlar nuqtalarini
toping. Ular yer va yo‘l yonbag‘irlarining tegishli gorizontal tomonlari bilan topografik
yuzaning egri gorizontal kesishmasida aniqlanadi. Tuproq ishlarining chegara chizig‘i
har doim nol ish nuqtalaridan boshlanadi va barcha mos yozuvlar nuqtalaridan o‘ta-
di. Yamoqlar kesishish chizig‘ida qazish chegarasining sinish nuqtasini topish mua-
mmosini hisobga olish kerak. Ushbu muammoni hal qilish uchun yonbag‘irlardan bir-
ining tekisligi gorizontal chiziqlarni uzaytirish orqali kesishish chizig‘idan tashqarida
davom etadi. Keyin olingan xayoliy nuqta oldingi haqiqiy nuqtaga ulanadi. Olingan
chiziq qiyalik chizig‘i bilan kesishgan joyda va qazish ishlari chegarasining o‘ziga xos
sinishi nuqtasini ko‘rsatadi.
7-shaklda bergshtrixlarni qo‘ying. Bular qisqa zarbalar (ulardan biri qattiq aso-
siy chiziq bilan, qo‘shni, uzunroq, qattiq ingichka chiziq bilan amalga oshiriladi), bu
nishabning pastga yo‘nalishini ko‘rsatadi. Bergshtrixlar qazish ishlari chegarasiga
va qazish tomondan qurilish obyekti chegarasiga o‘rnatiladi. Konturlar yamoqlar
gorizontallariga perpendikulyar ravishda amalga oshiriladi (7-shakl). Shu algoritm
ketma-ketligida ishlar bajarib boriladi. Grafik dasturlar asosida o‘qitish samarali usul
bo‘lib, talabalar tomonidan bajariladigan grafik ishlarning sifatini sezilarli darajada
oshiradi. Grafik vazifalarni bajarish jarayonida bajarilayotgan obyekt haqida talaba-
lar fazoviy tasavvurga ega bo‘ladilar va yanada chuqurroq bilimga ega bo‘lishlariga
yordam beradi.
7- shakl.
STARS International University
33
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Saydaliyev S.S. Chizma geometriya va muhandislik grafikasi: O‘quv qo‘llanma.
TDPU bosmahonasi. -335 b. 2017 y.
2.G Ramazonova, B Nigmanov, S Saydaliyev (2022) USING THE POSSIBILITIES
OF THE AUTOCAD PROGRAM TO BUILD A VISUAL IMAGE OF THE OBJECT - Gos-
podarka i Innowacje., http://www.gospodarkainnowacje.pl/index.php/poland/arti-
cle/view/207.
3.G.Ramazonova (2022) Necessary rules for solving metric and positional ques-
tions of a student. Innovations in pedagogy and psychology. doi http://dx.doi.
org/10.5281/zenodo.
