STARS International University
173
Annotatsiya.
Maqola talabalarning uzluksiz pedagogik amaliyoti samaradorligini oshirish
muammosini o‘rganishga bag‘ishlangan. Muallif bo‘lajak pedagogning kompetensiyalarini
rivojlantirish uchun ishlab chiqilgan strukturaviy va mazmunli modelga asoslangan
pedagogik universitetning zamonaviy ta’lim muhitida talabalarning o‘quv amaliyotini
tashkil etishga innovatsion yondashuvni taklif qiladi. Uzluksiz pedagogik amaliyotni 4+2
tartibida tashkil etishga qo‘yiladigan talablar, uni tashkil etish tamoyillari o‘rganiladi.
Bo‘lajak o‘qituvchining rivojlanishini samarali boshqarish uchun pedagogik amaliyot
davridagi talabalar faoliyati turlarining maxsus texnologik xaritalari ishlab chiqilgan. Muallif
tomonidan o‘tkazilgan izlanish pedagogik amaliyotning joriy etilgan innovatsion modeli
samaradorligini tasdiqlash imkonini berdi.
Калит сўзлар:
pedagogik amaliyot, innovatsion model, pedagogik ta’lim, ta’lim tizimi,
zamonaviy ta’lim tizimi, pedagogik amaliyotni 4+2 tartibi, uzluksiz pedagogik amaliyot
Bugungi globallashuv sharoitida zamonaviy ta’lim tizimi hozirgi jamiyat
rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari va qarama-qarshi ziddiyatli xarakterga
ega bo‘lgan ko‘plab o‘zgarishlar bilan qamrab olingan. Bir tomondan, ta’lim tizimi
mamlakatdagi umumiy moliyaviy-iqtisodiy, kadrlarga oid va tashkiliy muammolar
bilan bog‘liq obyektiv va subyektiv qiyinchiliklar bilan yuzma-yuz turibdi.
Uzoq o‘tmishda ham ta’lim tizimining asosiy vazifasi o‘z faoliyatini professional
tarzda amalga oshirishga qodir bo‘lgan intellektual, yuqori malakali kadrlarni
yetishtirish, yetuk mutaxassislarni jamiyatga tarbiyalab berish bo‘lgan.
Pedagogika ta’lim sohasi talabalarining malakaviy pedagogik amaliyotini tashkil
etish tartibi to‘g‘risidagi Nizom “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish
va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol
ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2018-yil
5-iyundagi PQ-3775-son qarorlariga muvofiq oliy ta’lim muassasalari bakalavriat
ta’lim yo‘nalishlari sinov-tajriba asosida malakaviy pedagogik amaliyotini o‘tash
tartibini belgilaydi[1].
Pedagogik ta’lim sohasini yanada takomillashtirish, zamonaviy bilim va
pedagogik texnologiyalarni qo‘llash ko‘nikmalariga ega, mamlakatimizni ijtimoiy-
URAZIMBETOVA BARNO XAITBAEVNA.
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika
universiteti O‘quv metodik boshqarma uslubchisi
TALABALARNING
UZLUKSIZ PEDAGOGIK
AMALIYOTINI
TASHKIL ETISHNING
AYRIM DOLZARB
MASALALARI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp173-182
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
174
iqtisodiy rivojlantirishda munosib hissa qo‘shuvchi yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlash uchun professional pedagog kadrlar yetkazib berish, sohaga ilg‘or ta’lim
texnologiyalarini joriy qilish, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2020-yil 24-yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida belgilangan vazifalarni
amalga oshirish maqsadida qator vazifalar joriy etildi[2].
Zamonaviy ta’lim taraqqiyotining yangi bosqichida pedagogika oliy o‘quv
yurtlari oldida turgan muhim vazifalardan biri bo‘lajak o‘qituvchilarni kasbiy
tayyorlash jarayonini takomillashtirishdan iboratdir. Zamonaviy ta’lim tizimi, unga
xos bo‘lgan innovatsion jarayonlar, umumiy va oliy ta’limni modernizatsiyalash va
hokazolar zamonaviy pedagogik ijodkorlik qobiliyatiga, axborot texnologiyalarini
puxta egallagan, pedagogik faoliyatning individual uslubiga ega bo‘lgan kadrlarni
tayyorlash muammosini dolzarb qilib qo‘ymoqda.
Ta’lim
— bilim berish, malaka va ko‘nikmalar hosil qilish jarayoni, kishini hayotga
va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi. Ta’lim jarayonida ma’lumot olinadi va
tarbiya amalga oshiriladi. Ta’lim tor ma’noda o‘qitish tushunchasini anglatadi. Lekin
u faqat turli tipdagi o‘quv yurtlarida o‘qitish jarayonini emas, oila, ishlab chiqarish
va boshqa sohalarda ma’lumot berish jarayonini ham bildiradi[3].
Tadqiqot muammosining dolzarbligi talabalarning uzluksiz pedagogik amaliyoti
samaradorligini oshirish muammosini o‘rganish bilan bog‘liq. Zamonaviy ta’lim
maskani o‘qituvchisi chuqur nazariy bilim va yuksak pedagogik mahoratga ega
bo‘lishi lozim, shuning uchun pedagog kadrlar tayyorlash sifati va malaka darajasini
oshirish zarurligiga katta e’tibor qaratiladi. Bu o‘z navbatida, pedagogika ta’lim
maskanlarida o‘quv jarayonini, jumladan, uzluksiz pedagogik amaliyotni o‘qituvchilar
amaliy tayyorgarligining muhim shakli sifatida takomillashtirishni taqozo etadi.
Bo‘lajak pedagog kadrlarni tayyorlash tizimida uzluksiz malakaviy pedagogik
amaliyot muhim o‘rin tutadi. Talabalarning kasbiy-pedagogik tayyorgarligining
muvaffaqiyati ma’lum darajada uning mazmuni va tashkil etilishiga bog‘liq.
Hozirgi zamon o‘qituvchisiga bugungi kun yangi talablari qo‘yilmoqda. Zamonaviy
pedagog o‘zini doim nazorat qila olishi va baholash malakasini egallashi, yangi
pedagogik g‘oyalarni ishlab chiqa olish, o‘z faoliyatini doimiy takomillashtirib
borishi, kasbiy sifatlarini rivojlantirishi, zamonaviy axborot texnologiyalarini dars
jarayonida qo‘llay olish ko‘nikma va malakalariga ega bo‘lishi, o‘z imkoniyatlarini
obyektiv baholay olishi zarur. Kompetentli o‘quvchini tayyorlashda pedagogika
oliy o‘quv yurtlarini bitirayotgan bo‘lajak pedagoglarning o‘zlari ham kompetent
pedagog bo‘lib yetishib chiqishlari zaruriy shart hisoblanadi.
Zamonaviy ta’lim tizimini rivojlantirishda uni erkinlashtirish va insonparvarlashtirish,
shaxs-jamiyat-davlat uchun ta’limning rolini qayta ko‘rib chiqish bilan bog‘liq ijobiy
tendensiyalar paydo bo‘ldi. So‘nggi yillarda rivojlantiruvchi ta’limdan o‘zgaruvchan
ta’limga tobora izchil o‘tish, ko‘p bosqichli mutaxassislar tayyorlashni rivojlantirish,
o‘quv jarayonida o‘zgaruvchan dasturlar va o‘quv qo‘llanmalar, ta’limning turli
konsepsiyalarini ishlab chiqish kabi variativ(variativ (lot. - o‘zgaruvchan) ta’lim
- fuqarolarning turli xil ta’lim ehtiyojlariga yo‘naltirilgan, muayyan madaniyatga,
yashash hududi xususiyatlariga va jamoat manfaatlari va vazifalariga moslashtirilgan
ta’lim) [4] ta’lim tizimidan foydalanish izchil davom etmoqda. Bularning barchasi
oliy pedagogik ta’lim tizimida bo‘lajak o‘qituvchilarni kasbiy tayyorlash jarayoniga
yangi talablarni qo‘yadi.
Pedagog xodimlarning maqomi jamiyat va davlat tomonidan tan olinadi.
STARS International University
175
Pedagog xodimlar ijtimoiy qo‘llab-quvvatlanadi, o‘z kasbiy faoliyatini amalga
oshirishi, ularning ijtimoiy maqomi va obro‘sini oshirish uchun tashkiliy-huquqiy
shart-sharoitlar yaratiladi, shuningdek, o‘z huquq va qonuniy manfaatlarini amalga
oshirish uchun kafolatlar beriladi[5].
Davlatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng keskin o‘zgarishlar girdobida mutloq
yangi ijtimoiy munosabatlar vujudga keldi va zamonaviy shaxsga nisbatan eski
tuzumdan tubdan farq qiladigan bir qator talablar shakllandi. Zamonaviy ta’lim
tizimini rivojlantirishda asosan nimalarga e’tibor qaratish kerak: zarur bilimlarni
mustaqil ravishda egallash qobiliyati, shu jumladan, o‘z oldiga qo‘yilgan vazifani hal
qilish va uni qayta ishlash uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy hayotning ko‘plab sohalari
to‘g‘risida muhim miqdordagi ma’lumotlarni tahlil qila olish, so‘ngra olingan
ma’lumotlar asosida atrofdagi voqelikni o‘zgartirishga ijodiy yondashish qobiliyati
shakllanishi lozim. Aynan ijodkor-mutaxassis shaxsni tarbiyalash oliy ta’limning eng
muhim ijtimoiy vazifalaridan biri bo‘lib qoldi.
Pedagogik amaliyot – bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlashda o‘quv pedagogik
jarayonining asosiy qismi hisoblanadi. Pedagogik amaliyot namunaviy va ishchi
o‘quv rejasiga mos ravishda amalga oshiriladi. Pedagogik amaliyotning mazmuni
amaliyot turiga qarab, kafedrada ishlab chiqilgan dasturiga mos bo‘ladi. Pedagogik
amaliyot o‘quv mashg‘ulotlaridan ajralgan holda tashkil etiladi.
Uzluksiz pedagogik amaliyot talabalarni tarbiyalashning samarali shakli sifatida
maktab o‘quvchilari bilan o‘quv va sinfdan tashqari ishlarni olib borishda kasbiy va
pedagogik ko‘nikmalarni shakllantirishni ta’minlashga qaratilgan. Shu munosabat
bilan amaliyotning umumiy vazifalari quyidagilardan iborat: universitetdagi
nazariy fanlarni maktab ishi bilan aloqadorligini ta’minlash; o‘quvchilarning
o‘qish jarayonida olgan bilimlarini kengaytirish, mustahkamlash va tekshirish;
o‘qituvchining malaka tavsiflari talablaridan kelib chiqqan holda fan o‘qituvchisi
va sinf rahbari sifatida pedagogik ishlarni olib borishda asosiy kasbiy-pedagogik
ko‘nikmalarni shakllantirish; maktab o‘quvchilarini ta’lim va tarbiyalashning
dolzarb masalalarini o‘rganishga talabalarning qiziqishini rivojlantirish; institut
bitiruvchilarini o‘qituvchilik vazifalarini ijodiy amalga oshirishga tayyorlash.
2022-2023-o‘quv yilidan boshlab pedagog kadrlar tayyorlovchi OTM kunduzgi
ta’lim shaklida tahsil olayotgan 2-4-bosqich talabalari uchun haftalik o‘quv
mashg‘ulotlari “4+2” tartibida, shu jumladan darslar 4 kuni OTMda, 2 kuni
maktabgacha va umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida amaliyot o‘tash tartibida
olib borilishi ta’minlanadi. Har yili pedagog kadrlar tayyorlovchi OTM ixtisoslik
kafedralari kamida 5 foiz professor-o‘qituvchilarini ushbu muassasalar budjetdan
tashqari jamg‘armalari hisobidan xorijiy davlatlarga tanlov asosida malaka oshirish
va stajirovkaga yuborish choralari ko‘riladi.
2023-2024-o‘quv yili qabulidan boshlab pedagogik kadrlar tayyorlovchi OTMlar
qarorga ilovada ko‘rsatilgan ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha sirtqi ta’lim shakliga qabul
amalga oshirilmaydi. Pedagogika sohasidagi ta’lim yo‘nalishlariga sirtqi ta’lim shakli
bo‘yicha o‘qishga ta’lim tizimida pedagogik faoliyatga oid kamida besh yillik ish
stajiga ega bo‘lgan shaxslar qabul qilinadi.
Uzluksiz malakaviy pedagogik amaliyotni 4+2 tartibida tashkil etish talabalarni
tarbiyalashning samarali shakli sifatida maktab o‘quvchilari bilan o‘quv va sinfdan
tashqari ishlarni olib borishda kasbiy va pedagogik ko‘nikmalarni shakllantirishni
ta’minlashga qaratilgan. Shu munosabat bilan malakaviy pedagogik amaliyotning
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
176
umumiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1) Oliy ta’limdagi nazariy fanlarni maktab ishi bilan aloqadorligini ta’minlash;
2) talabalarlarning bilim olish jarayonida olgan bilimlarini mustahkamlash,
kengaytirish, nazorat qilish va tekshirish;
4) o‘qituvchining malaka tavsiflari talablaridan kelib chiqqan holda fan
o‘qituvchisi va sinf rahbari sifatida pedagogik ishlarni olib borishda asosiy kasbiy-
pedagogik ko‘nikmalarni shakllantirish;
7) maktab o‘quvchilarini ta’lim va tarbiyalashning dolzarb masalalarini
o‘rganishga talabalarning qiziqishini rivojlantirish;
10) OTM bitiruvchilarining pedagogik vazifalarini ijodiy amalga oshirishga
tayyorlash.
Bo‘lajak o‘qituvchini uzluksiz erkin tarbiyalash jarayonida, shu jumladan, ta’lim
subyektining kognitiv mustaqilligini rivojlantirish orqali shakllantirish va yanada
rivojlantirish bo‘yicha pedagogika fanining mavjud yangi istiqbollari kasbiy ta’lim
tizimining holati va uning rivojlanishining hozirgi bosqichida jamiyatimizda sodir
bo‘layotgan jarayonlar o‘rtasidagi tafovut ushbu muammoni yengish uchun
rivojlanish jarayoniga ega. Bo‘lajak o‘qituvchining uzluksiz pedagogik amaliyoti
davomida:
1) o‘quvchi o‘zi tanlagan kasbni sevishi, ardoqlashi, kasbidan estetik bahra olishi,
sadoqat ila ishlashi lozim;
2) o‘quvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha yetarli bilim, malaka va ko‘nikmalarga ega
bo‘lishi;
3) kasbiga oid normativ-huquqiy hujjatlarni puxta egallagan va amal qilish
qobiliyatiga ega bo‘lgan;
4) milliy-ma’naviy tarbiyachilik xususiyatiga ega bo‘lgan pedagogik-psixologik
asoslarga amal qilishi;
5) zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ta’lim va tarbiya jarayonida tatbiq eta
olishi;
6) mashg‘ulotlarni tashkil etish jarayonida kasbiy mahorat va didaktik asoslarni
chuqur o‘zlashtirgan bo‘lishi;
7) o‘quvchilarda erkin mustaqil fikrlay oladigan, vaziyatni mustaqil tahlil qila
oladigan qobiliyatni shakllantira olish;
8) milliy-umuminsoniy qadriyatlar bilan boyitilgan ta’lim-tarbiyaviy bilim berish
mahoratiga ega bo‘lmog‘i lozim.
Talabalarning pedagogik amaliyoti, oliy kasbiy ta’lim mutaxassisliklari asosiy
o‘quv dasturlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Bu barcha turdagi ta’lim
muassasalarida o‘quvchilarning nazariy tayyorgarligini, ularning amaliy faoliyati
bilan o‘qish yillari davomida izchil va ma’lum bir tizimda uyg‘unlashtirish imkonini
beradi. Uning maqsadi talabalar tomonidan turli xil pedagogik faoliyat turlarini
amaliy rivojlantirish, zamonaviy o‘qituvchining pedagogik madaniyati asoslarini
o‘zlashtirishdir. Pedagogik amaliyot talabalarni kelajakdagi kasbiy faoliyatga
tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi[6]. Amaliyot universitetga biriktirilgan
tayanch umumta’lim maktablarida, litsey va gimnaziyalarda ta’lim muassasalari
qoshidagi amaliyot to‘g‘risidagi shartnomalar asosida tashkil etiladi. Pedagogik
amaliyot kasb-hunar ta’limining tarbiyaviy maqsad va vazifalarini amalga oshiradi,
bo‘lajak o‘qituvchining pedagogik qobiliyatini tarbiyalaydi va rivojlantiradi,
har bir kurs bo‘yicha o‘z vazifalari, mazmuni va tuzilishiga ega; unda tegishli
STARS International University
177
muassasalarning bitiruvchi bo‘limlari ishtirok etishni nazarda tutadi.
Pedagogik amaliyotni tashkil etish XX asrning 30-40-yillaridan alohida
ta’limni tashkil etish shakli sifatida qo‘llanila boshlangan. Dastlab u ekskursiya-
tadqiqotchilik, metodik-pedagogik amaliyot, stajyor-pedagoglik ko‘rinishlarida
tashkil etila boshlangan bo‘lsa, keyinchalik ijtimoiy-pedagogik amaliyot, yozgi
pedagogik amaliyot, o‘quv-tarbiyaviy amaliyot shaklida keng qo‘llanilib kelgan.
Hozirgi vaqtda pedagogika oliy ta’lim muassasalarida o‘quv va pedagogik amaliyot
tizimli ravishda yo‘lga qo‘yib kelinmoqa.
Pedagog-kadrlar tayyorlash masalasi bilan bog‘liqlikda amalga oshirilgan
qator tadqiqot ishlarida pedagogik amaliyotni tashkil etish masalasiga ham
e’tibor qaratilgan. Jumladan, respublikamiz olimlaridan N.N.Azizxo‘jaeva,
M.Quronov, X.Ibragimov, Sh.Majitova, F.R.Yuzlikaev, N.Muslimov, U.Sh.Begimqulov,
B.X.Raximov, N.M.Egamberdieva, E.R.Yuzlikaeva, B.M.Turdibaeva, D.X.Nasriddinova,
G.A.Maxmutova, R.Yarmatov kabilarning ilmiy-tadqiqot ishlarida pedagogik
amaliyotning bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlashdagi imkoniyatlari yoritib berilgan.
N.N.Azizxo‘jaeva oliy pedagogik ta’limda pedagogik amaliyotni tatbiq
etilishining tarixiy asoslarini; M.Quronov milliy tarbiya imkoniyatlaridan pedagogik
amaliyot jarayonida foydalanish yo‘llarini; X.Ibragimov va Sh.Majitovalar pedagogik
amaliyotning bo‘lajak o‘qituvchilarning pedagogik mahoratini shakllantirishdagi
o‘rnini; F.R.Yuzlikaev bo‘lajak o‘qituvchilarning didaktik tayyorgarligini
intensifikatsiyalashda pedagogik amaliyot muhim vosita ekanligini; N.Muslimov
kasb ta’lim yo‘nalishi talabalarining kasbiy shakllanishida pedagogik amaliyotning
ahamiyatini; U.Sh.Begimqulov oliy pedagogik ta’lim jarayonini axborotlashtirish
jarayonida pedagogik amaliyotni tashkil etishda axborot texnologiyalaridan
foydalanish yo‘llarini; B.X.Raximov va N.M.Egamberdiyevalar talabalarni kasbiy-
madaniy rivojlanishi hamda shaxsiy va kasbiy ijtimoiylashuvida pedagogik
amaliyotning afzalliklarini; E.R.Yuzlikaeva talabalarni diagnostik faoliyatga
tayyorlashda pedagogik amaliyotni asosiy bosqich ekanligini o‘z izlanishlarida
yoritib berishgan.
Xorijlik pedagog olimlardan V.A.Slastenin, I.P.Podlasiy, Ye.I.Rogov, V.N.Rudenko,
L.M.Mitina, A.G.Morozlarning tadqiqotlarida pedagogik amaliyotni tashkil etishning
ayrim masalalari bayon etilgan.
Har bir modul bo‘yicha tayyorlanadigan o‘quv materiallari o‘z ichiga o‘qish davrini
to‘liq qamrab olgan modulli dastur, har bir modul bo‘yicha nazariy materiallar
(ma’ruza), o‘quv-uslubiy tarqatma materiallar, har bir modul bo‘yicha individual
topshiriqlar, o‘quv-ilmiy adabiyotlar ro‘yxati, har bir modul bo‘yicha mustaqil ishlar
uchun topshiriqlar va har bir modul bo‘yicha nazorat topshiriqlarini qamrab oladi[7].
Modul o‘z ichiga 2-3 ma’ruza va shu ma’ruzalar bilan bog‘liq bo‘lganamaliy
darslar va laboratoriya ishlarini qamrab olishi mumkin. Har qaysi modul bo‘yicha
quyidagi materiallar tayyorlanadi:
- talabalarning bilimini nazorat qilish uchun testlar;
- individual ishlar uchun topshiriqlar;
- mustaqil ishlar uchun topshiriqlar;
- o‘quv-uslubiy tarqatma materiallar;
- o‘quv-ilmiy adabiyotlar ro‘yxati;
- ishchi o‘quv dastur. Har bir modul uchun tarqatma va tasvirli materiallar to‘plami
tuziladi va ular talabaga mashg‘ulotdan oldin beriladi[8].
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
178
Modul tavsiya qilinadigan adabiyotlar bilan ta’minlanadi. Har bir talaba
materiallarni o‘zlashtira borib, bir moduldan ikkinchi modulga o‘tadi. Iqtidorli
talabalar boshqalarga bog‘liq bo‘lmasdan test sinovlaridan o‘tishlari mumkin[9].
Modulli ta’lim texnologiyasining o‘ziga xosliklari va imkoniyatlari esa, G.Selevko,
L.D.Stolyarenko, M.A.Panfilov, P.A.Yusyavichene, M.O.Ochilov, B.Fapbepman, J.G‘.
Yo‘ldoshev, H.Caidahmedov, J.Tolipova, U.Hishonaliev, O‘.Q.Tolipov, H.H.Azizxo‘jaeva,
A.S.Kaldibekova, N.M.Egamberdieva, B.S.Baxodirov, M.Axmedova kabilar
tomonidan tadqiq etilgan.
Modulli o‘qitishning mohiyati shu bilan izohlanadiki, unga ko‘ra, ta’lim oluvchi
o‘ziga taqdim etilgan individual o‘quv dasturi asosida mustaqil tayyorgarlik ko‘radi.
Bu o‘quv dasturini bajarish uchun harakatlar rejasi, axborotlar majmuasi, o‘qitish
natijalariga erishish bo‘yicha aniq metodik tavsiyanomalar bo‘lishi zarur[10].
Pedagog-kadrlar tayyorlashga doir amalga oshirilgan tadqiqotlar tahlilidan
ma’lum bo‘ladiki, malakaviy pedagogik amaliyotni modulli ta’lim asosida tashkil
etish muammosi alohida tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilmagan.
Professional kasbiy ko‘p bosqichli tayyorgarlikka ega o‘quvchilarning uzluksiz
pedagogik amaliyoti tizimi kelajakda o‘rta-maxsus ta’lim tizimidagi ta’lim-
tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli amalga oshirish imkonini beradigan bo‘lajak
o‘qituvchilarning kasbiy malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan.
Talabalarning pedagogik amaliyotini tashkil etish va o‘tkazish darajasi bugungi kun
o‘qituvchisiga qo‘yiladigan talablarga javob bermay qolmoqda.
Shuni ta’kidlash lozimki, malakaviy amaliyot davrida talabalarning ishi ijodiy
xarakterga bo‘lishi lozim. Talabalar o‘z kasbiy majburiyatlarini ijodiy bajarsa,
pedagogik topshiriqni hal qilishining samarali shakl va usullarini qidirsa, o‘zi tanlagan
kasbiga munosabati, pedagogik faoliyatga qiziqishi kasbiy mahorati oshib boradi.
Shu nuqtayi-nazardan olib qaraganda malakaviy amaliyot ilg‘or ish tajribalarini
o‘rganish maskani mahorat maktabi hisoblanadi[11].
Talabalarning uzluksiz pedagogik amaliyoti davomida shunga amin bo‘ldikki,
amaliyot metodisti, o‘qituvchi va psixologlari talabalarni nazariy va amaliy
tayyorgarligi bo‘yicha kelishilgan dasturlarni yaratishga qanchalar intilmasin,
ularni mukammal muvofiqlashtirish va to‘liq o‘rganish muammosini hal qilish
qiyin. Agar talaba o‘z fanidan o‘quv materiali mazmuni bo‘yicha dars jarayonida
xatolikka yo‘l qo‘ymasa, uning ushbu fan nazariyasiga tayyorgarlik darajasi
yuqori deb hisoblanadi. Agar talaba ta’lim va tarbiya masalalarini mohirona hal
qilmasa, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni samarali o‘tkazishni bilmasa fanni o‘qitish
metodikasi bo‘yicha yetarlicha tayyorgarlik ko‘rmagan deb hisoblashadi. Umuman,
aksariyat hollarda uzluksiz pedagogik amaliyot jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilarning
ba’zilarida amaliyotga nisbatan loqaydlik, davomatning pastligi, dars jarayonlariga
yaxshi tayyorgarlik ko‘rmaslik, o‘quvchilarda darsga nisbatan qiziqish uyg‘ota
olmaslik kabi loqayd munosabat shakllangan bo‘ladi. Bunday salbiy holatlarga
pedagogik amaliyot nazoratining sustligi, bo‘lajak o‘qituvchilarning bilim, ko‘nikma
va malakalari ustida muntazam ishlamasligi, kelajakda ota-onalarning qistovi bilan
kasb tanlash, ta’lim muassasalarida korrupsiya holatlarining mavjudligi kabi holatlar
sabab bo‘lishi mumkin.
Talabalarning pedagogik amaliyoti jarayonida nazariy tayyorgarligi sustligi salbiy
oqibatlarni keltirib chiqaradi va ularning ruhiy holatiga aks ta’sir ko‘rsatadi. Salbiy
ruhiy holatlar ta’lim jarayonida pedagogik amaliyot samaradorligiga sezilarli ta’sir
STARS International University
179
ko‘rsatadi. Talabalar amaliyotining tahlili shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy o‘qituvchi
nafaqat o‘z fanini, pedagogika va psixologiya asoslarini bilishi, balki, birinchi
navbatda, kasbiy-pedagogik faoliyatning shakllangan malaka va ko‘nikmalariga ega
bo‘lishi lozim, ma’lum yoshdagi maktab o‘quvchilari uchun oddiy pedagogik tajriba
o‘rnatish va amalga oshirish, o‘z shaxsiy ta’lim-tarbiya jarayonini shakllantiruvchi
pedagogik va psixologik xususiyatlarni anglashi kerak.
So‘nggi paytlarda yuzaga kelgan ijtimoiy sharoitlar oliy pedagogika maktabi
bitiruvchilari oldiga yangi talablar qo‘ymoqda: o‘z mahorat va qobiliyatlari,
insonparvarlik asoslariga asoslangan shaxsiy fazilatlari bilan insoniyat jamiyati
taraqqiyotiga, jumladan, madaniyat yuksalishi va ilm-fan rivojiga ko‘maklashish kabi.
Shu bois bo‘lajak o‘qituvchilarning oliy o‘quv yurtida o‘qishga ongli mas’uliyat bilan
munosabatda bo‘lishlari, ularning bilim mustaqilligiga qodir bo‘lgan mutaxassis va
intellektual shaxs sifatida kamol topishining asosiy yo‘li sifatida alohida ahamiyat
kasb etadi. Shuning uchun ham oliy ta’lim muassasida o‘qish jarayonida mustaqillik
darajasi yuqori bo‘lgan shaxsni tarbiyalash zarur bo‘lib, bu talabaning o‘qitish
amaliyotining asosiy yo‘nalishini o‘zgartirishni, o‘quv jarayonining asosiy yo‘nalishini
ishlab chiqish va bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi jarayonida kognitiv
mustaqillikni rivojlantirish samaradorligini oshirishga qaratilgan tadqiqotlar va
chora-tadbirlar qo‘llashni taqozo etadi.
Talabalarning nazariy tayyorgarligi va uzluksiz pedagogik amaliyoti o‘rtasidagi
nomuvofiqlik ularning ruhiy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Qoida tariqasida, ruhiy
holatlar ekstremal sharoitlarda pedagogik amaliyot samaradorligiga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi. Talabalar amaliyotining tahlili shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy o‘qituvchi
nafaqat o‘z fanini, pedagogika va psixologiya asoslarini bilishi, balki, birinchi
navbatda, kasbiy-pedagogik faoliyatning shakllangan ko‘nikma va malakalariga
ega bo‘lishi kerak: ma’lum yoshdagi maktab o‘quvchilarining psixologik-pedagogik
xususiyatlarni bilishi, buning uchun oddiy pedagogik tajriba o‘rnatish va amalga
oshirish, o‘z shaxsiy ta’lim va tarbiya jarayonini shakllantirish qobiliyatiga ega
bo‘lishi kerak.
Umuman olganda, uzluksiz pedagogik amaliyotning asosiy maqsadi talabalarni
ilmiy nazariya qonuniyatlari va talablari asosida o‘quv jarayonini tashkil etishga
o‘rgatishdir. Shakllangan pedagogik mahorat va malakalarning sifat xususiyatlari,
eng avvalo, talaba amaliyoti tarix, pedagogika, psixologiya, ma’naviyat va milliy
g‘oya, huquq fanlari bo‘yicha ilmiy bilimlardan ongli ravishda foydalanishga qay
darajada tayanishiga bog‘liq. Empirik shakllangan ko‘nikma va qobiliyatlar turg‘un
bo‘lib, talaba ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida yangi pedagogik texnologiyani ishlab chiqish,
rivojlantirish va uni hayotga tadbiq etishga talaba-amaliyotchilarni o‘rgatish alohida
ta`kidlangan.
Kadrlar tayyorlashning milliy modeliga muvofiq pedagogik amaliyotning maqsad
va vazifalari quyidagilardan iborat:
1) har bir talabaning pedagogik faoliyatga ongli, qiziquvchanlik bilan qatnashishini
shakllantirish, pedagogik kasbga muhabbat hissi bilan qarash, hurmatini
rivojlantirish va mustahkamlash ijtimoiy, maxsus, pedagogik va psixologik fanlarni
chuqur o‘rganishga yordam berish;
2) bo‘lajak o‘qituvchining yangi jamiyat talablariga, shuningdek, mutaxassisning
shaxsiy xususiyatlariga javob beradigan kasbiy mahoratlarini egallashiga yordam berish;
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
180
3) talaba tomonidan institut auditoriyasida egallangan nazariy bilimlarni
chuqurlashtirish va mustahkamlash, ularni o‘quvchilar bilan olib boriladigan o‘quv-
tarbiya ishlar jarayonida mohirona foydalanishga o‘rgatish;
4) talabalarni o‘quvchilar bilan olib boriladigan o‘quv-tarbiya ishlarini nazorat
qilish va tanlash uquvi bilan qurollantirish;
5) talabalarni o‘quv-tarbiya korxonalaridagi ta`lim-tarbiya ishlarining hozirgi
davrdagi holatlari, yangi pedagogik texnologiyalar bilan tanishtirish va o‘rgatish;
6) talabalarni psixologiya, pedagogika, bolalar va yosh o‘smirlar fiziologiyasi
fanlaridan egallagan bilimlari asosida, mustaqil O‘zbekiston Respublikasi
xalqlarining milliy-madaniy dasturlaridan foydalanib mashg`ulotlar tashkil qilishga
o‘rgatish;
7) talabalarni o‘quvchilarning bilim faoliyatini jadallashtiruvchi har xil usul va
metodlarni ko‘rgazmali texnik vositalarni, an`anaviy va noan`anaviy dars va tarbiya
turlarini foydalanishga jalb qilish;
8) bo‘lajak o‘qituvchilarni sinf rahbari faoliyatini bajarishga har tomonlama
tayyorlash;
9) o‘quvchilarning shaxsiy va yosh xususiyatlarini, shakllanish va bilim darajasini
o‘rganish maqsadida talabalarning ular bilan o‘zaro munosabatini tashkil qilish;
10) talabalarni ilg`or zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o‘rganishga jalb
qilish, ularda pedagogik izlanuvchanlikka bo‘lgan qiziqishni rivojlantirish, kurs va
diplom ishlarini bajarishga yordam berish;
11) talabalarni pedagogik faoliyatga ijodiy va izlanuvchanlik bilan yondashishga,
o‘z faoliyatini tanqidiy baholashga, mustaqil bilim olishga bo‘lgan talabchanlikni
shakllantirish;
12) talaba-amaliyotchilarni xalq pedagogikasining bebaho durdonalaridan
mohirona foydalanishga o‘rgatish. Ta`lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishda
umuminsoniy va milliy qadriyatlar asosida, milliy maktabda milliy tarbiyani
muvaffaqiyatli olib borishga o‘rgatish;
13) bo‘lajak o‘qituvchilarni o‘qitish ishlarini uyushtirishda o‘quvchilarga dunyo
va davlat ta’limi me’yorlari talablari darajasida bilim berishga nazariy va amaliy
jihatdan tayyorlash.
O‘qituvchilarning aksariyat qismi o‘zlarining kasbiy faoliyatida barqaror
konservativ yo‘nalishni ma’qul ko‘radilar, ular o‘quv jarayonini yangicha tashkil
etishning zamonaviy yo‘nalishlari va vositalarini mustaqil tanlab pedagogik
amaliyotda qo‘llashga tayyor emaslar. Hozirgi vaqtda pedagogika fani va amaliyoti
rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari o‘qituvchidan o‘qitish va tarbiyalashda o‘z
pozitsiyasiga ega bo‘lishini taqozo etadi, bu esa o‘z navbatida ularning kasbiy
faoliyatida amaliy ko‘nikmalarning yuqori darajada shakllanishini nazarda tutadi.
Mazkur muammolar kasbiy-pedagogik tayyorgarlikning kamchiliklariga asoslanadi,
bunda o‘qitishning nazariy tarkibiy qismi ustuvor bo‘lib, talaba pedagogik qayta
shakllanishidagi ommaviy jarayonining obyekti sifatida harakat qiladi, shu bilan
bog‘liq holda, o‘qitishning istiqbolli yo‘nalishlaridan biri universitetda kasbiy-
pedagogik kadrlar tayyorlash samaradorligi pedagogik amaliyotni samarali tashkil
etish yo‘llarini topishdan iborat.
Talabalarning pedagogik amaliyotini tashkil etish tajribasini tahlil qilish kasbiy
ta’lim samaradorligini sezilarli darajada kamaytiradigan, universitetda pedagogik
amaliyoti, uni tashkil etishda yagona yondashuvlar ishlab chiqilmaganligi va u yoki
STARS International University
181
bu darajada umumiy tushuncha va mukammal dasturning yo‘qligi bilan bog‘liq
bo‘lgan bir qator muammo va kamchiliklarni aniqlashga imkon berdi.
Pedagogika fani pedagogik amaliyot davrida universitetda bo‘lajak o‘qituvchilarni
kasbiy-pedagogik tayyorlash muammosini hal qilish uchun muayyan nazariy shart-
sharoitlarni ishlab chiqdi.
Talabalarning uzluksiz malakaviy pedagogik amaliyotining mazmunigagina emas,
balki uni tashkil etish va o‘tkazishga ham e’tibor qaratish lozim. Demak, pedagogik
amaliyotni to‘g‘ri va mohirona tashkil etish bilan uni o‘tish jarayonida talabalar:
- talabalar bilan doimiy muloqotda bo‘lish va ularning faoliyati va muloqotini
nazorat qilish, ularni o‘rganish usullarini o‘zlashtirish;
- maktabda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish tizimi bilan tanishish;
- o‘qituvchining ish rejimiga moslashish;
- o‘qituvchilar va stajyor talabalar tomonidan o‘tkaziladigan ochiq darslar, sinfdan
tashqari ishlar va tarbiyaviy tadbirlarga tashrif buyurish va tahlil qilish;
- darslarni, sinfdan tashqari ishlar va tarbiyaviy ishlarni mustaqil tayyorlash va
o‘tkazish;
- o‘qituvchining o‘quvchilarning ota-onalari bilan birgalikda ishlash qobiliyatini
shakllantirish. Pedagogik amaliyotni tashkil etishning tavsiflangan tizimi talabalarga
o‘qituvchining ilmiy-uslubiy laboratoriyasiga kirish va kasbiy-pedagogik faoliyatda
tajriba orttirish imkonini beradi.
Yosh avlodga ta’lim va tarbiya berish sohasidagi zamonaviy talablar shaxsiy
mustaqillik, tashabbuskorlik, o‘z-o‘zini rivojlantirishga tayyorlik, ijtimoiy va individual
ahamiyatga ega faoliyatning yo‘nalishlari va usullarini ongli ravishda tanlash, o‘z-
o‘zini rivojlantirishga intilish va o‘z ta’limi va tarbiyasining yuqori darajasi bilan
uyg‘unlikda amalga oshirish kabi shaxsiy fazilatlarni ustuvor rivojlantirishni taklif
qiladi. Bunday muammolarni hal qilish ko‘p jihatdan professor-o‘qituvchilarning
tayyorgarligiga, ularning butun ta’lim tizimini modernizatsiya qilish sharoitida
kasbiy faoliyatni amalga oshirish qobiliyatiga bog‘liq[12].
Kasbiy pedagogik kadrlar tayyorlash metodikasi va texnologiyalarini
takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni taklif qilish mumkin:
• pedagogik oliy o‘quv yurti talabalarida prognoz ko‘nikmalarini shakllantirish;
• o‘qituvchini uning ta’lim faoliyatiga tayyorlashda oliy va o‘rta ta’lim
muammolarini hal etish;
• talabalar jamoasini ilmiy boshqarish mexanizmlarini yaratish;
• Pedagogik amaliyot jarayonida kursdan kursga talabalarning motivatsion-
xushbo‘y sohasini o‘zgartirish;
• o‘qituvchini
tayyorlashda
shaxsiy-faollik
yondashuvi
universitetda
yetakchilardan biriga aylanishi kerak.
Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy faoliyatiga tayyorgarlikning protsessual va
motivatsion-tuyg‘u tomonini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar to‘plami bo‘yicha
pedagogik bilim va ko‘nikmalar darajasini diagnostika qilish, qayd etish va baholash
bo‘lib, u o‘z navbatida pedagogik amaliyot jarayonda o‘zini namoyon qilishi mumkin.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
182
Foydalanilgan adabiyotlar
[1] Oliy va o‘rta maxsus ta’lim, Xalq ta’lim va Maktabgacha ta’lim vazirliklarining
2019-yil 5-martdagi 10-q/q-13-4-son qaroriga ilova Pedagogika ta’lim sohasi
talabalarining malakaviy pedagogik amaliyotini tashkil etish tartibi to‘g‘risida
muvaqqat nizom.
[2] O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 27-fevraldagi PQ-4623-
son qarori.
[3] https://uz.wikipedia.org/wiki/Ta’lim
[4] https://spiritual_culture.academic.ru)
[5] O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 23.09.2020 yildagi O‘RQ-637-son
45-modda
[6] Mirzababaeva, K. U. Ingliz tilidan pedagogik amaliyotning maqsad va
vazifalari // Yosh olim. - 2019 yil - 49-son (287). - S. 589-591.
[7] Rashidov X., Xabib X. va boshqalar. Kasbiy pedagogika. O‘quv-uslubiy
qo‘llanma. – T., 2007. – В. 15.
[8] Tolipov O‘., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyaning tatbiqiy asoslari.
O‘quv qo‘llanma. – T.: Fan. O‘zPFITI, 2006. – B. 16.
[9] Avliyokulov N.X. O‘qitishning Moduli tizimi va pedagogik texnologiyasi
amaliy asoslari, – Buxoro, 2001. – B. 44.
[10] Фарберман Б.Л. Прогрессивные педагогические технологии. – Т., 1999.
– Б. 15.
[11] Sh.Sh.Olimov, B.T. Juraev. Malakaviy amaliyot. Metodik qo‘llanma. –B.:
Buxoro davlat universiteti, 2021. - 41 b.
[12] В.И. Тесленко, С.В. Латынцев, Н.В. Прокопьева. Инновационный подход
к формированию профессиональных компетенций студентов в период педа-
гогической практике. ВЕСТНИК Краснояркого Государственного педагогиче-
ского университета имени В.П.Астафьева. 64-с
