Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
222
Annotatsiya:
Maqolada tarbiya inson hayotida muntazam amalga oshib boradigan jarayon
ekanligi alohida yoritilgan. Tarbiyaning samarali bo‘lishi tarbiyachi va tarbiyalanuvchining
faoliyatiga xohish – irodasiga, қандай sharoit va vositalarning ta’sirida ruyobga chiqishga
bog‘liqligi ko‘rsatilgan. Ayniqsa tarbiya қандай usullar bilan amalga oshirilganligi, uni
berishda қандай yo‘l tutilganligi nihoyatda muhimdir.
Kalit so‘zlar.
ta’lim, tarbiya, faoliyat, metod, usul, ong, tushuncha, ishonch, e’tiqod.
Барчамиз яхши тушунамиз, таълим-тарбия – ҳар қайси давлат ва жамият-
нинг нафақат бугуни, балки эртанги кунини ҳам ҳал қиладиган энг муҳим ва
устувор масаладир. “Тараққиётнинг тамал тоши, миллатни буюк қиладиган
куч илм-фан ва таълим –тарбиядир”.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг
1 октябр. – Устоз
ва мураббийлар кунига бағишланган табригидан.
Тарбия жараёнининг жамият тараққиётидаги роли ниҳоятда беқиёсдир.
Инсонни тарбиялаш, уни билим олишга, меҳнат қилишга ундаш ва уни кўник-
мага айлантириш лозим. Ота-оналаримиз ва атрофдагиларнинг муносабатла-
рини кўрган бола шунга қараб шаклланиб боради. Улар тақлид қиладилар ва
аста-секин рефлексга айланади. Бу рефлекслар доимий одат бўлиб, тарбия-
нинг қандай эканлигини кўрсатади.
Инсон ҳар қандай фаолият турини ўзига хос методлар орқали бажаради.
Тарбия ҳам инсон фаолиятининг кўп қиррали ва мураккаб турларидан бири-
дир. Шунинг учун педагогика фанида хилма–хил тарбия методлари жамланган
ва илмий асосланган. Тарбия методларини таърифлашда ҳар хил ёндашувлар
мавжуд
. “
Тарбия методлари – тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг ҳамкорлик-
да аниқмақсадга эришиш учун маълум тартибда бажарадиган фаолиятнинг
йўл ва усуллари йиғиндисидир”. Унинг самарали таъсир этиши учун тарби-
ячининг юксак маҳоратидан ташқари, тарбияланувчининг ёши, ўзига хос
хусусиятлари, тарбиявий таъсирнинг муҳимлиги эътиборга олинади. Айрим
ҳолларда тарбияланувчининг ўзи у ёки бу методлардан фойдаланган ҳолда
хулқ –атворини ўзгартиради ёки тарбияга солади. Демак, тарбия методлари
нафақат тарбиячи томонидан, тарбияланувчиларнинг ўзлари томонидан ҳам
XOSHIMOVA DILOROM
ANVAROVNA
Qo‘qon davlat pedagogika instituti
fakultetlararo pedagogika
va psixologiya kafedrasi o‘qituvchisi
OILA
PSIXOLOGIYADA
TARBIYA
USULLARI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp222-226
STARS International University
223
мустақил қўлланишимумкин экан. Тарбия методлари алоҳида ёки бир неча
метод билан биргаликда қўлланиши кузатилади. Бунда бир метод асосий таъ-
сир усули бўлса, бошқалари ёрдамчи усул вазифасини ўтайди. Ёш болалар
билан ишлашда бу ҳол яхши натижа беришт исботланган. Тарбия жараёнида
методлар алмаштириб турилса, тарбияланувчи учун одатдаги ҳолга айланма-
са, унинг натижаси самарали бўлади.[2. С. 26].
Тарбия методларидан муваффақиятли фойдаланиш учун уларнинг таъси-
рини орттирувчи воситалар ва шакллар ҳам усталик билан қўлланилади. Тар-
бия воситаси сифатида халқ оғзаки ижоди намуналари, бадиий ижод, тасви-
рий санъат, меъморчилик, маънавий қадриятлар ва анъаналар хизмат қилади.
Тарбиявий таъсир шакли сифатида учрашувлар, мунозаралар ва муҳокама,
меҳнат тарбиялари, ўйинлар, маросимлар ва бошқаларни айтиб ўтиш мум-
кин. Айрим манбаларда бу восита шаклларини тарбия усули деб ҳам санаша-
ди [3. С. 18].
Педагогика фанида ҳар хил таснифлар мавжуд бўлиб, олимлар барча ме-
тодларни ички тоифага, яъни ижтимоий онгни таркиб топтириш ва фаоли-
ятни шакллантириш гуруҳларига ажратган, яна бир гуруҳ олимлар тарбия
методларини 3 тоифага бўлган. Улар юқоридаги икки гуруҳга учинчи қилиб,
ижобий фазилатларга йўналтирувчи методларни қўшганлар. Бу тасниф кенг
тарқалган тарбия методларини назарий ҳамда амалий тадқиқ этишда теги-
шли натижаларни кўрсата олгандир. Аммо тарбия методларини тугал қамраб
олиш учун ўз
-
ўзини тарбиялаш методлари етишмайди. Бизнингча
,
мана шу
методларнинг тўртинчи гуруҳи қилиб кўрсатган олимларнинг таълимотига
қўшилиш ўринлидир. Шундай қилиб, тарбия методларини тасниф қилганда
қуйидаги тўрт тоифага ажратиш маъқул кўринади, ижтимоий онгни шакллан-
тириш тарбияланувчи фаолиятини таркиб топтириш, ижобий фазилатларга
йўналтирувчи (сабаб бўлувчи) методлар, ўз
-
ўзини тарбиялаш методлари [3.
С. 44].
Тарбия самарадорлиги тарбиянинг кандай усулларидан фойдаланганлиги-
га боғлиқ.
Тарбия усуллари қуйидагиларни ташкил этади:
– сўз орқали тарбиялаш усули;
– кўргазмалилик усули;
– амалий ибрат намуна;
– рағбат ва жазо усуллари.
Сўз орқали тарбиялаш усули – сўз орқали тушунтириш, маслаҳат бериш,
маълумотларни эшитиш орқали қабул қилиш, суҳбат, ҳикоя ва маъруза бо-
шқалардир.
Кўргазмалилик усули – кинофильмлар, санъат, тасвирий санъат ва бошқа
кўриш орқали тарбиялаш усуллари.
Амалий ибрат намуна – тарбия маълумотларини амалий меҳнат харакат-
лари орқали бериш, ўрнак кўрсатиш, бошқаларни амалий меҳнатда намуна
қилиб кўрсатиш.
Рағбат ва жазо усуллари – боланинг яхши ва ёмон килган ишларига бери-
ладиган баҳолар, рағбат ва жазолар. Бу тарбияда кенг қўлланиладиган усул-
лардан бири ҳисобланади.
Тарбияланувчининг онгида ижобий фазилатлар ҳақида тушунчалар ҳо-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
224
сил қилиш, имон, эътиқод, дунёқарашни таркиб топтириш, яхши – ёмоннинг
фарқини ажратишга ўргатиш, ижобий ва салбийни фаҳмлаш каби хусусият-
лар ижтимоий онгни шакллантирувчи методлар ҳисобланади Бу тоифага қуй-
идаги методлар киради: тушунтириш, уқтириш, суҳбат, ҳикоя, ваъз, маъруза,
мунозара, муҳокама, ўгит–насиҳат, маслаҳат бериш, намуна.
Тушунтириш – тарбияга оид тартиб–қоидаларни, ахлоқодоб нормаларини,
мулоқатга киритиш, Ватан ва халқ олдидаги бурчни инсонпарварлик ва бай-
налмилалчилик моҳиятларини оддий, тушунарли қилиб баён этишдир. Уқти-
риш–тарбияланувчи учун ҳаётий саналадиган тушунчаларни унинг онгига
сингдириш, бир умр ўқитилмайдиган бўлиши билан бирга беихтиёр бажари-
ши амалиётга татбиқ этишни ҳам англатади ( ўқиган бошқа, уқиган бошқа).
Суҳбат – тарбияланувчи билан фикр алмашиш орқали унинг онгида мулоҳа-
залар уйғотиш, уни баён этиш, ўзгалар фикрини тинглаш, ўз дунёқарашини
бойитиб бориш каби ҳолатларни акс эттиради.
Ҳикоя – тарбияланувчига етказилишга мўлжалланган тушунчаларнинг об-
разли бадиий тўқималар асосида ҳис–ҳаяжонли тарзда баён этилишидир. Ҳи-
кояда бўрттириб кўрсатиш ни алоҳида бериш, ўтмиш ва келажак воқеалари-
ни айнан ҳозир содир бўлаётгандек қилиб ифодалаш мумкин бўлади.
Ваъз, маъруза – ўқув материали, бирор масала, илмий, сиёсий мавзулар-
нинг изчил, тартибли оғзаки баёни. Ўқув маърузаси ўқув жараёнининг асосий
шакли; дарс бериш усулларидан бири. Оммавий маъруза маданий-маърифий
ишлар тизимида сиёсий ва илмий билимларни тарқатиш ҳамда ташвиқот қи-
лиш шаклларидан бири.
Мунозара – тарбияланувчиларни қизиқтирадиган мавзуда барча иштирок-
чиларнинг ўзаро фикр алмашинувидир. Мунозарада мавзу бўйича ҳамма ўз
фикрини баён этиши, уни исботлаши ва далиллаши мумкин. Мунозарада фикр
эркинлиги алоҳида аҳамиятга эга бўлади.
Муҳокама – маълум ўлчов тартиб – қоидаларга амал қилган ҳолда муноса-
бат билдиришга асосланади.
Ўгит – насиҳат – катталар томонидан ўзининг ҳаётий тажрибаларига суян-
ган ҳолда тарбияланувчига йўл кўрсатишдир.
Маслаҳат
–
тарбияланувчи бирор эҳтиёж асосида зарурат учун билмаган-
ларини ўзгалардан сўраб ўрганишдир. Маслаҳат сўралган нарсани бошидан
кечирган фойдали тажрибага эга бўлган обрўли кишилар бўлиши керак.
Наъмуна – тарбияланувчига бевосита амалда бажариб кўрсатиш ёки бутун
ҳаётий тажрибаси билан ибрат бўлиш, ўз хатти
-
ҳаракати ва хулқ-атвори билан
таъсир этиши ҳисобланади. Ёшларга энг аввало ота-оналари ва туғишганлари
намуна бўлади, кейинчалик улуғ сиймоларнинг ҳаёти ва фаолияти, фан, адаби-
ёт, санъат намояндалари, давлат арбоблари ва бошқа машҳур кишилар наму-
на қилиб кўрсатилади. Ёш болада тақлид қилиш кучли бўлиб, баъзан нотўғри
ахлоқий кўринишларни ҳам ўзлаштириб олиши мумкин. Шунинг учун ёшлар
кузатиши мумкин бўлган ҳар қандай ҳолатда ижобий ибрат бўлишга ҳаракат
қилиш зарур.. Инсоннинг ким ва қандай эканлиги, нималарга қодирлиги, тар-
биясининг қай ҳолатда эканлиги унинг фаолиятига боғлиқдир. Шунинг учун
ҳам фаолиятни шакллантирувчи тартибга солиб турувчи методлар алоҳида
тоифани ташкил этади. Бу методлар орқали ҳаётий эҳтиёж бўлган, кундалик
юриш туриш нормалари, энг зарур фазилатлар пайдо бўлади. Бу тоифага ўр-
STARS International University
225
гатиш ва одатлантириш, машқ қилдириш, талабчанлик, жамоатчилик фикри,
тарбияловчи ҳолатлар яратиш каби методларни киритиш мумкин. Ўргатиш
ва одатлантириш методи тарбияланувчиларни доимий режали тарзда маълум
ҳаракатларни бажариб бориш орқали тушунилади. Бу одатлар тарбияланув-
чига мунтазам таъсир этиш орқали, шошмасдан, босқичма – босқич ҳосил қи-
линади. Олимларнинг таъкидлашича, фикр, ғоя иш-ҳаракатига айланади. Ўр-
гатиш ва одатлантириш боланинг ёшига, турмуш тарзига, шароитига қараб
қўлланилади. Бу методнинг яхши натижа бериши учун тарбиячи бола олдига
аниқ вазифалар қўйиши, айрим инсоний фазилатларни намоён этишга даъват
қилиши, кундалик режимга амал қилдириши аҳамиятлидир. Тарбияланувчида
салбий одатларнинг ҳосил бўлиб қолмаслигига эътибор бериб туриш зарур.
Машқ қилдириш хулқ
-
атвор нормаларини кўп маротаба такрорлаш жараёни
ҳисобланади. Бунда машқ кўр
-
кўрона бажаралидиган ҳаракатлардан иборат
бўлиб қолмасдан, шакллантириладиган маънавий хусусиятларнинг моҳияти-
ни тўғри тушунган, унинг аҳамиятини ҳис этган ҳолда амалга ошириш зарур.
Шундагина ёшлар миллий ва умуминсоний ахлоқ нормаларини ҳис этадиган
ҳамда амалга оширадиган бўлади. Маънавий ва хулқий гўзалликнинг уйғунла-
шувида машқ қилдириш самарали таъсир этади [4. С. 39].
Рағбатлантириш –
тарбияланувчи хулқ
-
атворига бериладиган ижобий баҳо
бўлиб эзгуликка, комиллика ундовчи ва етакловчи усулдир. Рағбатлантириш
ҳаққоний, меъёрий ва аниқ ўз вақтларида ошкор амалга оширилганда сама-
рали бўлади. Рағбатлантиришнинг бир қанча турлари бор. Уларга маъқуллаш,
мақташ, ишонч билдириш, намуна қилиб кўрсатиш, миннатдорчилик, рах-
матнома эълон қилиш, мукофотлашлар киради. Мукофотлаш ўз навбатида
фахрий ёрлиқ, мақтов қоғози, диплом, кўкрак нишонлари, ўқув жиҳозлари,
совға ва ёдгорликлар, пул, чет элларга юбориш ва ҳакозо тарзда бўлади. Му-
кофотлашда аниқ меъёрга риоя қилиш зарур. Меъёрга етмаганда ўқувчининг
хафсаласи пасайтирилса, ортиқ бўлганда таъмагирликка ўргатиб қўйиш хав-
фи туғилади.
Жазолаш – тарбияланувчидаги салбий хусусиятларга берилган баҳо ва уни
тузатиш йўлларини аниқ кўрсатиб берувчи усуллар йиғиндисидир. Жазолаш
ҳам ўзвақтида маълум меъёр доирасида бўлиши зарур. Педагогика фанида
жазолашни қуйидаги турларидан фойдаланиш тақиқланади. Тартибга чақи-
риш, эътироз билдириш, уялтириш, огоҳлантириш, дўқ
-
пуписа, хайфсан, жа-
моа орасида муҳокама қилиш, жамоадан четлаштириш, ахлоқ тузатиш му-
ассасаларига ўтказиш. Тан жазоси бериш, маънавий таҳқирлаш, камситиш
педагогик жараёнда қўлланилмаслиги зарур. Лекин амалиѐтда баъзан жазо-
нинг бу турлари берилганлиги учраб туради. Педагогик маҳорати паст бўлган
тарбиячиларгина бу ҳолатга қўл уради.
Хулоса қилиб айтганда, тарбия жараёнининг жамият тараққиётидаги роли
ниҳоятда беқиёсдир.
Фойдаланган адабиётлар рўйхати:
1. Nodirovna, Khushnazarova Mamura. “Theoretical and methodological ba-
sis of training of management personnel in the process of higher pedagogical
education”. International journal of social science & interdisciplinary research ISSN:
2277-3630 Impact factor: 7.429 11.04 (2022): 171–177.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
226
2. Akbarovna, Abdullajonova Shaxnoza. “Inclusive education and its es-
sence”. International journal of social science & Interdisciplinary research.
ISSN: 2277–3630 Impact factor: 7.429 11.01 (2022): 248–254.
3. Adxam Z. (2021). Педагогические факторы формирования чувства
Родины на основе национальных и общечеловеческих ценностей
у учащихся начальной школы. Среднеевропейский научный вестник,
17, 284-286. https://doi.org/10.47494/mesb.2021.17.814.
4. Najmiddinovna, Rahimova Feruza. “Pedagogical conditions of improve-
ment of social pedagogical activity of students on the basis of multime-
dia tools”. International journal of social science & Interdisciplinary research.
ISSN: 2277–3630 Impact factor: 7.429 11.07 (2022): 108–112.
5. Erkinovna, Yuldasheva Malohat. “Development of the cognitive activity
of future teachers in innovative educational conditions as a social pedagogical
necessity”. International journal of social science & Interdisciplinary research. ISSN:
2277–3630 Impact factor: 7.429 11.04 (2022): 196–199.
6. Abduhafizovna, Melikuziyeva Mavluda, and Yigitaliev Mirzoxid. “Ways to
increase the legal knowledge of primary school students”. Web of Scientist:
International Scientific Research Journal 3.02 (2022): 124–130.
7. Клюев, Роман Владимирович, et al. «Исследование и анализ показателей
надежности отдельных структурных элементов цифровых подстанций». Вести
высших учебных заведений Черноземья 1 (2021): 68–79.
8. Umarova M.H. “Ethnic Related Toponyms of The Population in Surkhandarya
Region”.
9. Nargiza, Yunusalieva. “Social and moral education of students and develop-
ment of values”. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 10.1 (2022):
300–305.
10. Ксамидовна, Мамаюсупова Ирода. «Основные критерии для разработки
программ обучения конфликтологии». Международный журнал социальных
наук и междисциплинарных исследований. ISSN: 2277–3630 Импакт-фактор:
7.429 11.06 (2022): 181–184.
11. Мриксаитова С., Ерматова Ш. и Ходжаева Н. «Обучение студентов
творческому мышлению посредством самостоятельного обучения в высших
учебных заведениях является насущной проблемой». Евро-Азиатские конфе-
ренции. Том 3. № 1. 2021.
Зокиров М.А. Ўқувчиларда ижтимоий фаолликни ривожлантиришнинг
перцептив асослари // Science and innovation. – 2022. – Т. 1. – №. B3. – С. 659–
666.
