Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
30
ЖАМОАТ ТРАНСПОРТИДА МАРКЕТИНГ ТАДҚИҚОТЛАРИДАН
ФОЙДАЛАНИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Юлдашев Мақсуджон Абдуллаевич,
молия
ишлари бўйича проректор
,
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
Аннотация.
Ушбу мақолада ҳудудларнинг иқтисодий мустақиллигини
мустаҳкамлаш
ва
иқтисодиётни
барқарорлаштириш
жараёнида
маркетинг тадқиқотларининг муҳим йўналишларидан бири транспорт
хизматлари
учун
самарали
бозорни
шакллантиришдир,
бозор
инфратузилмасининг энг муҳим таркибий қисми бўлган транспорт алоҳида
минтақалар ва умуман мамлакатнинг ижтимоий
-
иқтисодий ривожланиш
динамикаси ва самарадорлигига сезиларли таъсир кўрсатиши тадқиқ
этилган.
Калит
сўзлар
:
маркетинг тадқиқотлари, бозор инфратузилмаси,
транспорт инфратузилмаси, рақобат муҳити.
Ҳозирги кунда дунёда жамоат транспортининг 40 га яқин тури бўлиб,
100 дан ортиқ турдаги тадбиркорлик шакллари бўйича фаолият
юритмоқда . Статистик маълумотларга таянадиган бўлсак, дунё транспорт
хизматларининг
улуши
тижорат
хизматларининг
19
фоизини
(1.15 триллион доллар) ташкил этмоқда. Дунё бўйлаб автомобиль ва темир
йўлдаги йўловчилар транспорти бозори 2020 йилда 412,7 миллиард
доллардан 2021 йилда 460,8 миллиард долларга ўсиши кутилмоқда,
CAGR(Compound Annual Growth Rate
–
мураккаб фоизда ўртача йиллик ўсиш
суръати) бўйича бу йиллик
ўсиш суръати 11 фоизни ташкил этади. Ўсиш
асосан COVID
-
19 таъсиридан сўнг ўз фаолиятини қайта ташкил этаётган ва
ўз фаолиятини тиклаган компаниялар ҳисобига амалга оширилади.
2025 йилда бозор 8 фоиз даражасида 634,9 миллиард долларга етиши
кутилмоқда.
Ғарбий Европа глобал йўловчилар транспорти бозоридаги энг йирик
минтақа бўлиб, 2020 йилда бозорнинг 39 фоизини эгаллаган, Осиё
мамлакатлари эса жаҳон бозорининг 29 фоизини ташкил этган.
Халқаро жамоат транспорти иттифоқи(UITP), McKinsey & Company,
Транспорт ва ривожланиш сиёсати институти (ITDP), Халқаро автомобил
транспорти иттифоқи (IRU), Жаҳон банки (Worldbank) тадқиқотларига
таянадиган бўлсак, жамоат транспорти ҳолати давлатларнинг иқтисодий
ривожланишига жуда катта таъсир кўрсатади. Жаҳонда жамоат транспорти
ривожланган давлатларга Сингапур, Германия, Жанубий Корея, Япония,
Хитой ва Франция киради. Жаҳон амалиётида жамоат транспортини
ривожлантириш борасида жуда кўплаб тадқиқотлар олиб борилган. Глобал
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
31
пандемияга қарамасдан 2019–2025 йиллар енгил темир йўл (LRT) ва метро
қурилиш лойиҳаларига 1.4 триллион доллар миқдорида сармоя
киритилган бўлиб, шундан 920 миллиард доллар Осиё давлатлари учун
киритилган. Бунга Хитойдаги темир йўл, аэропорт, кўприклар ва метро
қурилишларини мисол қилиб келтирсак бўлади. Сўнгги йилларда трендга
айланаётган жамоат транспорт тармоқларидан бири тезкор автобус
транспортида (BRT) Рио де Жанейро ва Сан Пауло шаҳарлари икки
миллиардга яқин йўловчи ташиган.
Ўзбекистонда жамоат транспортида жуда кўплаб ислоҳатлар олиб
борилишига қарамасдан, бир қатор камчиликлардан холи эмас. Бунга
мисол қилиб, моторсиз транспорт воситалари, автобус бекатлари,
автоматлаштирилган чипта тизими, қулай ва маълумотга эга бекатлар,
интеграциялашган тариф режалари, оптимал йўналишлар ва кўплаб
муаммоларни келтириш мумкин.
Транспорт корхоналари ва уларнинг хизматлари истеъмолчилар
фаолиятининг иқтисодий шароитлари, транспорт хизматлари бозорининг
шаклланиши ва транспорт бозори субъектлари ўртасида рақобатнинг
кучайиши, унда маркетинг фаолиятига сезгирлик каби омиллар транспорт
тизими фаолиятининг тобора ўзига хос хусусиятларига айланиб бормоқда.
Бундай шароитда, бозор талабларини ҳисобга олмасдан, ҳеч бир транспорт
компанияси меъёрида ривожлана олмайди.
Транспорт корхоналари ўртасида тобора кучайиб бораётган рақобат
шароитида ягона мумкин бўлган ва тўғри йўл транспорт хизматлари
бозорини ўрганиш, яъни маркетинг тадқиқотларини ўтказиш ва уларнинг
асосида тўғри бошқарув қарорларини қабул қилиш учун тўлиқ ва ишончли
маълумотларни тўплаш зарурдир. Маркетинг тадқиқотлари корхоналарни
муваффақиятга эришиши учун энг самарали воситалардан бири
ҳисобланади, чунки у ахборотни шарҳлаш ва транспорт компанияси
маркетинг
стратегиясини
ишлаб
чиқиш
бўйича
тавсияларни
шакллантиришдан иборат бўлган консальтинг функцияси билан
бозорнинг
ҳолати,
рақобатчилар
фаолияти,
истеъмолчиларнинг
афзалликлари тўғрисида ишончли маълумотларни тақдим этишни ўз
ичига олган ахборот функциясини бирлаштиради. Бу ушбу соҳадаги
транспорт хизматлари бозорини маркетинг тадқиқотларининг назарий ва
услубий асосларини шакллантириш билан боғлиқ бўлган бир қатор
концептуал масалаларни илмий жиҳатдан ишлаб чиқиш ва асослашни
тақозо этади.
2017
–2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар
стратегиясида “транспорт
-
коммуникация ва ижтимоий инфратузилма
лойиҳаларини амалга ошириш бўйича фаол инвестиция сиёсатини қўллаш;
аҳолига транспорт хизмати кўрсатишни тубдан яхшилаш, йўловчи ташиш
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
32
хавфсизлигини ошириш ва атроф муҳитга зарарли моддалар чиқишини
камайтириш, ҳар томонлама қулай янги автобусларни сотиб олиш,
автовокзал ва автостанцияларни қуриш ҳамда реконструкция қилиш”
бўйича муҳим вазифалар белгилаб берилган. Мазкур вазифаларнинг
ижроси мамлакатимизда жамоат транспорти соҳасида маркетинг
тадқиқотларини такомиллаштиришни тақозо этади.
Жамоат транспортининг йўловчиларни ташишнинг бошқа турлари ва
усулларидан фарқи қуйидагича:
аҳолининг энг кенг қатламларига, ҳеч қандай синфий, касбий ва
бошқа турдаги ижтимоий турдаги чекловларсиз, транспорт хизмати
томонидан тўлашнинг ягона шарти билан ўриндиқлар мавжуд бўлган
ягона талаб асосида, транспорт хизматларининг мавжудлиги белгиланган
тарифлар бўйича хизмат кўрсатиш.
ҳаракатнинг қайтариладиган хусусияти, узоқ вақт давомида тегишли
йўналишдаги йўловчиларнинг кўпчилиги учун уни мунтазам
ва интенсив
такрорлаш.
ушбу соҳани тартибга солишда маҳаллий ҳокимият органларининг
мажбурий иштироки, транспорт хизматлари этказиб берувчилар
–
ташувчилар фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш
транспорт воситасининг етарлича сиғими (хизматнинг оммавий
характери), бу унинг бир вақтнинг ўзида икки ёки ундан ортиқ мустақил
йўловчилар томонидан биргаликда фойдаланиш имкониятини назарда
тутади .
Жамоат транспорти турлари кўп бўлиб, Ўзбекистонда фаолият
кўрсатаётганларига автобус, такси, метро, троллейбус, темир йўл ва авиа
киради. Шахсий автомобиллар, хизмат машиналари, харбий ва тез тиббий
ёрдам транспорт воситалари, завод ва супермаркет хизмат автобуслари
жамоат транспорти таркибига кирмайди.
1.6-жадвал
Автомобил транспорти, темир йўллари, хаво транспорти ва
электртранспортда йўловчи ташиш ҳажми(млн. йўл.)
Йўналиш
2019 йил
2017 йилга
нисбатан %
ҳисобида
2020 йил
2017 йилга
нисбатан %
ҳисобида
Автомобил
5915.2
105.8
5192.9
92.9
Темир йўл
22.9
108.7
6.2
29.4
Метрополитен
79.2
128.6
38.8
63
Авиа
3.24
147.5
0.9
40.9
Трамвай ва
троллейбус
4.53
159.8
1.6
56.4
Жами
6.03 млрд.
106.1
5.24
92.3
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
33
1.6-
жадвалда Ўзбекистонда мавжуд транспорт воситалари орқали
йўловчи ташиш ҳажми 2017 йилган нисбатан таҳлил қилинган. Унга кўра,
автомобиль
транспорти,
темир
йўллари,
ҳаво
йўллари
ва
электротранспортда йўловчи ташиш ҳажми 2019 йил якунида 6,03 млрд.
йўловчи, 2020 йил якунида эса 5,24 млрд. йўловчини ташкил этган.
Жумладан:
−
автомобиль транспортида йўловчи ташувлари –
2019 йилда 5 млрд
915,2 млн. йўловчи, 2020 йилда 5 млрд 192,9 млн. йўловчи (92,9 фоиз);
−
темир йўл транспортида йўловчи ташувлари –
2019 йилда 22,9 млн.
йўловчи, 2020 йилда 6,2 млн. йўловчи;
−
йўловчи ташувлари –
2019 йилда 79,2 млн. йўловчи, 2020 йилда 38,8
млн. йўловчи;
−
ҳаво транспортида йўловчи ташувлари –
2019 йилда 3,24 млн.
йўловчи, 2020 йилда 0,9 млн. йўловчи;
−
трамвай ва тролейбусларда йўловчи ташувлари –
2019 йилда 4,53
млн. йўловчи, 2020 йилда 1,60 млн. йўловчи.
Мамлакат транспорт тизимида
жамоат йўловчи транспорти ижтимоий
-
иқтисодий муҳитнинг
муҳим элементларидан бири ҳисобланганлиги,
нафақат иқтисодий балки, ижтимоий аҳамиятининг юқорилиги
эканлигидан далолат беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
“Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида”ги ПФ–
4947-
2.
https://data.worldbank.org/indicator/TX.VAL.TRAN.ZS.WT
3.
https://www.thebusinessresearchcompany.com/report/transit-and-
ground-passenger-transport-global-market-report-2020-30-covid-19-impact-
4.
https://www.statista.com/statistics/1142868/investment-in-light-rail-
5.
https://en.wikipedia.org/wiki/Public_transport
6.
https://ru.wikipedia.org/
7.
www.rost24.uz/uz/news/350
