Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
292
O‘
ZBEKISTONDA LOGISTIK TIZIM DOIRASIDA OZIQ-OVQAT
MAHSULOTLARNI QAYTA ISHLASH VA QADOQLASH SOHASIDAGI
KAMCHILIKLARNI BARTARAF ETISH VA JAHON STANDARTIGA MOS
KELADIGAN DASTURLARNI ISHLAB CHIQISH HAMDA JORIY ETISH
USULLARI
A.D.Xamidov,
talaba,
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada jahonda oziq-ovqat mahsulotlarini qayta
ishlash qadoqlash, xususan, oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash masalalarida
il
g‘
or dasturlarni logistik tizimlar orqali samarali tashkil etish mamlakat va milliy
tovar ishlab chiqaruvchilar uchun afzallik va imkoniyatlari, oziq-ovqat
mahsulotlarini qayta ishlash imkonini beruvchi mahsulotlar orqali qadoqlash
tizimining
O‘
zbekiston iqtisodiyotida tutgan
o‘
rni va egallagan ulushi
o‘
rganilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash, qadoqlash, meva-
sabzavotchilik, ekologik toza mahsulotlar, saqlash va qayta ishlash korxonalari,
oziq-ovqat xavsizligi.
Bugungi kunda mahsulotlarni oziq-ovqat qayta ishlash va qadoqlash
tarmo
g‘
i
O‘
zbekistonda ishlab chiqarish sektorining muhim tarmoqlaridan biri
hisoblanadi. Bu tarmoq ishlab chiqarish sohasida aholining tanqis b
o‘
lgan tovar
mahsuloatlariga b
o‘
lgan talablarini qayta ishlanuvchi materiallar orqali qoplash
va ularni ekologik sof mahsulotlar orqali qadoqlab tabiatga keltiradigan zararni
minimallashtirish va logisitka tizimida qayta ishlash va qadoqlash b
o‘
limining
ulushini oshirish orqali mamlakat iqtisodiy va logistik salohiyatini yuksaltirishga
imkon yaratadi.
Mamlakatimizda mahsulotlarni qayta ishlash sohasi ishlab chiqarish
ulushining juda kam miqdoriga t
o‘g‘
ri kelishi bu masalada dolzarb chora tadbirlar
k
o‘
rish kerak ekanligidan dalolat bermoqda, xususan, mamlakatda yiliga
20 million tonna meva-sabzavot yetishtiriladi. Lekin ularni sanoat usulida qayta
ishlash darajasi atigi 15 foiz b
o‘
lib, shundan 7-8 foizi eksport qilinmoqda.
Infratuzilma yetarli emasligi tufayli yi
g‘
ishtirish va saqlash jarayonida 30 foiz
mahsulotlar
y
o‘
qotilmoqda.
Shunigndek,
mahsulotlarning
not
o‘g‘
ri
qadoqalanayotganligi sanoat va boshqa turli xildagi chiqindilarning hajmini
sezilarli darajada oshirmoqda, statistikaga binoan
O‘
zbekistonda qattiq maishiy
chiqindilar yillik hosil b
o‘
lish hajmli prognozi 14-14,5 mln. tonna atrofida
baholanmoqda, bu aholi
o‘
rtacha 1,5 foizga k
o‘
payish sur
’
atini hisobga olganda,
ushbu k
o‘
rsatkich 2028-yilga kelib 16-16,7 mln. tonnaga yetishi mumkin. Ushbu
statistik ma
’
lumotlarga tayangan holda mamlakatda logistik tizimlar doirasida
ishlab chiqarish va qayta ishlash sohasidagi rivojlangan davlatlar tajribasidan
o‘
tgan usullarni joriy etib, ushbu k
o‘
rsatkichlarga ta
’
sir etish muhim masala b
o‘
lib
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
293
qolmoqda. Rivojlangan davlatlarda mahsulotlarning 80-90%i qayta ishlanadi.
Qayta ishlashning asosiy muammosi bu chiqindini yi
g‘
ib ajratish va bu jarayon
uchun uskunalardir.
Mamlakatimizda logistika tizimida mahsulotlarni qayta ishlash, xususan,
oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash orqali ularning ishlab chiqarishdagi
ulushini oshirish va xomashyoga b
o‘
lgan talabning ma
’
lum qismini ushbu
mahsulotlar kesimida t
o‘
ldirish va qadoqlash sohasida tez yemriluvchan yoki
tabiy mahsulotlarni ishltilishini ta
’
minlash orqali chqindilar sarfini kamaytirib
ekologiyani asrash dolzarb masalaga aylanib bormoqda deya olamiz.
Keyingi yillarda respublikamizda oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash va
qadoqlash sohalarini tubdan modernizatsiyalash va ekologik sof b
o‘
lgan
mahsulotlarni qadoqlash sohasiga izchil joriy etishga qaratilgan muhim chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda.
O‘
zbekistonda oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash va qadoqlash
tizimining kuchayishi ushbu xizmatlarni toliq qamrab oluvchi ishlab chiqarish va
logistik markazlar sonini oshirishni va ma
’
lum k
o‘
nikmalarga va ishonchli
axborot manbalariga ega b
o‘
lishni talab etadi.
Mazkur maqola
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 09.09.2020-yildagi
PQ
–
4821-sonli qarori mahalliy oziq-ovqat mahsulotlarining raqobatbardoshligini
oshirish va ularni diversifikatsiya qilish, hududlarning mavjud tabiiy va iqtisodiy
resurslaridan unumli foydalanish asosida oziq-ovqat sanoatini rivojlantirishning
strategiya va modellarini ishlab chiqish, va xususan qishloq x
o‘
jaligi mahsulotlarini
qayta ishlash va infratuzilmani rivojlantirish boshqarmasi negizida boshqaruv
xodimlarining cheklangan soni 12 ta shtat birligidan iborat. Oziq-ovqat sanoatini
rivojlantirish bosh boshqarmalarini tashkil etish t
o‘
g
‘
risidagi, oziq-ovqat
mahsulotlarini yetishtirish va ularni chuqur qayta ishlash sohasiga xorijiy
ekspertlarni jalb qilish bilan bo
g‘
liq xarajatlarning 50 foizini, lekin har bir loyiha
uchun 50 mln. s
o‘
mdan k
o‘
p b
o‘
lmagan miqdorda qoplash t
o‘
g
‘
risidagi qarorlarining
va
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qishloq xo‘
jaligi mahsulotlarini chuqur
qayta ishlash va oziq-ovqat sanoatini yanada rivojlantirish b
o‘
yicha q
o‘
shimcha
chora-tadbirlar t
o‘g‘risida”gi qarori qabul qilinganligi qarorlari va sohaga oid boshqa
me
’
yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ma
’
lum
darajada xizmat qiladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlashning
o‘
zgarishi
qishloq x
o‘
jaligi mahsulotlari ichiga ovqat, yoki oziq-ovqatning bir shaklidan boshqa
shakllarga
o‘
tishini bildiradi. Oziq-ovqat mahsulotlariga qayta ishlash oziq-ovqat
mahsulotlarini maydalashdan tortib, qayta ishlashning k
o‘
plab turlarini
o‘
z ichiga
oladi, Mahsulotlarni qayta ishlash. Qayta ishlangan materiallar bozorida eng katta
sektor qo
g‘
ozli qadoqlash b
o‘
lib, barcha qayta ishlangan qadoqlashning taxminan
65% ni tashkil qiladi. Qo
g‘
oz va karton ham dunyodagi eng k
o‘
p qayta ishlangan
(ba
’
zi mamlakatlardagi shishadan tashqari). Qo
g‘
oz qadoqlariga talab Xitoy va
boshqa rivojlanayotgan bozorlarda sanoat ishlab chiqarishi hisobiga
o‘
sishda davom
etadi. Bundan tashqari, qayta ishlangan qo
g‘
oz qadoqlash bozorining umumiy yillik
o‘
sish sur
’
ati (CAGR) 5% ni tashkil qiladi.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
294
AQSh va Kanadada qo
g‘
oz va kartonni qayta ishlash 1990-yildan beri
81% ga
o‘
sdi va AQShda 70% va Kanadada 80% ni tashkil etdi. Yevropa
mamlakatlarida qayta ishlangan qo
g‘
oz ulushi
o‘
rtacha 75% ni, Belgiya va
Avstriya kabi ba
’
zi mamlakatlarda deyarli 90% ni tashkil etdi. Buyuk Britaniyada
va boshqa k
o‘
plab
G‘
arbiy Yevropa mamlakatlarida qo
g‘
ozni qayta ishlash
darajasi 80% ni tashkil qiladi. Sharqiy Yevropa va dunyoning qolgan mamlakatlari
qo
g‘
ozni qayta ishlash borasida, asosan, tegishli qayta ishlash infratuzilmasi
y
o‘
qligi sababli ortda qolishga moyildir.
Qayta ishlangan qo
g‘
ozning ulushi Q
o‘
shma Shtatlardagi qo
g‘
oz
xomashyosining umumiy ta
’
minotining 37% ni tashkil qiladi. Rivojlanayotgan
mamlakatlarda qo
g‘
oz zaxiralariga talab tez
o‘
sib bormoqda; Aholi jon boshiga qo
g‘
oz
iste
’
moli Xitoy, Hindiston va boshqa Osiyo mamlakatlarida eng tez sur
’
atlar bilan
o‘
sib
bormoqda. Xitoyda yuk tashish qadoqlash sektorining
o‘
sishi va iste
’
molchilar
talabining ortib borishi qo
g‘
ozli qadoqlarga b
o‘
lgan talabni tez sur
’
atlar bilan
o‘
sishiga
olib keladi. 2008-yildan beri qo
g‘
ozli qadoqlarga b
o‘
lgan talab 6,5 foizga
o‘
sdi, bu
dunyoning qolgan qismidagi
o‘
sish sur
’
atlaridan ancha yuqori.
Qayta ishlangan qo
g‘
oz qadoqlash bozorida konteynerlar ustunlik qiladi.
Q
o‘
shma Shtatlarda qayta ishlangan qo
g‘
oz va kartonning taxminan
30% gofrirovka qilingan qadoqlash uchun ishlatiladigan konteyner kartonini
tayyorlash uchun ishlatiladi. Qayta ishlangan kartonning katta qismi Xitoyga
eksport qilinadi, qolgan xom ashyo esa karton kabi boshqa qo
g‘
oz qadoqlarini,
shu jumladan yi
g‘
ma qutilarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. 2011-yilda Xitoy
va boshqa mamlakatlarga qayta ishlangan qo
g‘
oz eksporti sezilarli hajmga yetdi.
Ushbu xususida: hech kimga sir emaski, mamlakatimizda oziq-ovqat
sanoati rivojlanayotgani qadoqlash sanoati rivojida muhim harakatlantiruvchi
omil b
o‘
lmoqda. Bu milliy qadoqlash konfederatsiyasi (NKPak) bosh direktori
tomonidan tavsiflangan global tendentsiyalarga mos keladi. Tahlillar natijasining
k
o‘
rsatkichiga k
o‘
ra, meva-sabzavotchilik mahsulotlari hajmlarining yildan-yilga
oshib borishi saqlash va qayta ishlash tarmo
g‘
idagi bir qator muammo va
kamchiliklarni bartaraf etish, sohani isloh qilishda zamonaviy innovatsion, resurs
tejaydigan raqamli texnologiyalardan keng foydalangan holda tub burilishni
amalga oshirishni talab etmoqda. Xususan:
–
respublikada umumiy ishlab chiqarish hajmlariga nisbatan mevaning
18,9 foizi, sabzavot va poliz mahsulotlarining 5,6 foizi, uzumning 9,5 foizi sanoat
korxonalarida qayta ishlanmoqda;
–
yetishtirilgan meva-sabzavot mahsulotlarini hududlarda saqlash uchun
sovutgichlar bilan ta
’
minlanganlik darajasi 3,7 foizni (sovutish omborxonalari yil
davomida bor-y
o‘g‘
i 20-22% ga mahsulot bilan ta
’
minlangan) tashkil etmoqda;
–
mavjud sovutgichlarning aksariyati eskirgan, texnologik jihatdan
yangilanmagan, zamonaviy texnologiya va raqamli innovatsion ishlanmalar lozim
darajada tatbiq etilmagan;
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
295
–
soha uchun malakali kadrlar tayyorlash masalasiga innovatsion
yondashuvni taqozo etmoqda. Il
g‘
or tajribali zamonaviy uskunalar bilan ishlash
qobiliyatiga ega, qayta ishlash, saqlash y
o‘
nalishi b
o‘
yicha mutaxassislar
tayyorlashga yetarlicha e
’
tibor berilmayapti;
–
saqlash va qayta ishlash korxonalarining zamonaviy-texnologik talablari
va hajmlaridagi mahsulotlar bilan yetarli darajada ta
’
minlash masalalariga tizimli
yondoshilmayapti;
–
transport va logistika sohasi zamon talabidan ortda qolmoqda;
–
s
o‘
nggi yillarda meva-sabzavotchilikni yuritish intensiv texnologiya
asosida olib borilmoqda. Natijada qishloq x
o‘
jaligida foydalaniladigan resurslar,
jumladan, YoMM, kimyoviy vositalar (meva-sabzavot yetishtirish uchun 255 ming
tonna fosforli, 290 ming tonna azotli
o‘g‘
it yetishmaydi) va uru
g‘
lik narxlarining
ortib ketishi, qishloq aholisi daromadlarining pastligi, shuningdek, mineral
o‘g‘
itlar, kimyoviy vositalarning q
o‘
llanilishi, o
g‘
ir texnikadan foydalanish, yer
resurslari sifatining yomonlashuvi, ekologik muvozanatning buzilishiga olib
kelmoqda.
Shu bois, tahlillar va BMTning Oziq-ovqat va qishloq x
o‘
jaligi sohasidagi
tashkilotining (FAO) ma
’
lumotlariga k
o‘
ra, meva-sabzavotchilik mahsulotlarini
yi
g‘
ishtirish, tashish va saqlashdagi y
o‘
qotishlar hajmi 22
–
45 foizgacha,
isrofgarchiliklar esa 12
–
18 foizni tashkil etmoqda.
Yana bir muhim masala hududlarda yetishtirilayotgan mahsulotlar haqida
xaridorlarga zarur b
o‘
lgan ma
’
lumotlarni beruvchi axborot-maslahat markazlari
va raqamli texnologiyalar faoliyati y
o‘
lga q
o‘
yilmaganligidadir. Bundan tashqari
respublikada transport-logistika borasidagi mavjud muammolarni hozirgacha hal
etilmaganligi mahsulotlarni saralash, qayta ishlash, qadoqlash va xaridorlarga
yuborish muammoligicha qolmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 9-sentabrdagi
PQ
–
4821-sonli qarori.
2.
Omborxona logistikasi. P
o‘
latx
o‘
jaeva D.M., Salixov S.A.
–
Toshkent davlat
iqtisodiyot universiteti
–
T.: «YANGI NASHR», 2022.
- __ bet.
3.
Евтодиева Т.Е. Логистические кластеры: сущность и виды. //
Экономические науки.
–
2011.
–
№ 4 (77).
4.
Salimov B.T., Yusupov M.S. Oʼzbekistonda meva
-sabzavot mahsulotlari
yetishtirish va eksport qilishni davlat tomonidan qoʼllab
-
quvvatlash yoʼnalishlari.
Ilmiy maqola. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali.
№ 4, 2015 yil iyul
-avgust
5.
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 09.09.2020 yildagi PQ-4821-
sonli qarori. 6. Ўзбекистон Республикасида мева –
сабзавот маҳсулотларини
сақлаш ва қайта ишлаш тизимида мавжуд муаммолар хамда уларнинг
ечими //
“Бизнес
-
эксперт” журналининг 2018 –
йил 9 –
сонда чоп этилган.
С.А.Салихов.