Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
4
QULAY BIZNES MUHITINI YARATISHDA LOGISTIK INTEGRATSIYALASH
MASALALARI
Muratova Shohista Nimatullayevna,
iqtisodiyot fanlari doktori (DSc), dotsent,
O‘
zbekiston Respublikasi
Bojxona instituti
Har qanday davlatning tashqi iqtisodiy faoliyati, bir tomondan, milliy
iqtisodiy tizimning muhim qismi b
o‘
lsa, ikkinchi tomondan, iqtisodiy
munosabatlar global tizimining bir qismidir. Bundan kelib chiqqan holda shuni
ta’kidlash
kerakki, tashqi savdo ham milliy, ham xalqaro tartibga solishni talab
qiladi.
O‘
z navbatida, xalqaro mehnat taqsimoti va ayirboshlashning
o‘
zaro
manfaatdorligi zamonaviy jahon bozori mavjudligining sabablari hisoblanadi.
Jahon bozorida ishtirok etuvchi mamlakatlar
o‘
rtasida tashqi savdo aloqalarining
rivojlanishi bilan iqtisodiy integratsiya yuzaga keladi.
Bugungi kunda
O‘
zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy siyosati jahon
savdo tizimiga
o‘
zaro manfaatli integratsiyalashuvga qaratilgan. Shu bilan birga,
milliy tashqi iqtisodiy siyosatning markaziy y
o‘
nalishlaridan biri bugungi kunda
jahon savdosining 90%dan orti
g‘
ini tartibga soluvchi Jahon savdo tashkilotiga
(keyingi
o‘
rinlarda
–
JST) kirishga tayyorgarlik k
o‘
rish b
o‘
ldi.
O‘
tgan yillarda tashqi aloqalarni kengaytirish, barcha tashqi iqtisodiy
faoliyatni liberallashtirish, respublika eksport salohiyatini rivojlantirishni
ra
g‘
batlantirishning huquqiy asoslarini yaratgan bir qator qonun hujjatlari,
Prezident farmonlari va hukumat qarorlari qabul qilindi. Bular, birinchi navbatda,
O‘
zbekiston Respublikasi qonunlari va
O‘
zbekiston Prezidentining
“Tashqi
iqtisodiy faoliyat t
o‘g‘risida”,
“O‘
zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy
faoliyatni ra
g‘
batlantirish, xorijiy sarmoyalarni jalb etish va himoya qilish
choralari t
o‘g‘risida”,
“O‘
zbekiston Respublikasining Tashqi iqtisodiy faoliyat
milliy bankini tashkil etish t
o‘g‘risida”gi
farmonlaridir.
Oʻzbekiston
Respublikasining JSTga
aʼzo
boʻlishi
yuk tashish hajmining
sezilarli
oʻsishiga
va tovar aylanmasining
koʻpayishiga
yordam beradi, bu esa
bojlarni kamaytirish, transport xizmatlari narxini pasaytirish va boshqa
koʻplab
omillar bilan belgilanadi.
Soʻnggi
yillardagi statistik
maʼlumotlar
tahlili shuni
koʻrsatadiki,
Oʻzbekiston
dunyoning 181 dan ortiq davlati bilan savdo aloqalarini
oʻrnatgan.
Dunyo mamlakatlari orasida tashqi savdo aylanmasining eng katta hajmi Xitoy,
Rossiya Federatsiyasi, Qozo
g‘
iston, Koreya Respublikasi, Turkiya, Germaniya va
Qir
g‘
iziston bilan qayd etilgan. Mashina va asbob-uskunalar importi hajmining
ortib borayotgani sanoatlashtirish siyosati, shuningdek, ishlab chiqarish
quvvatlarini yaratish, modernizatsiya qilish va k
o‘
paytirishga t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri
xorijiy investitsiyalar jalb etilishini q
o‘
llab-quvvatlash borasidagi faol islohotning
ifodasidir.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
5
K
o‘
pgina xorijiy va mahalliy nashrlar integratsiya masalalarini
o‘
rganishga
ba
g‘
ishlangan. Buning sababi shundaki, jahon savdosida ishtirok etuvchi
mamlakatlarning hozirgi iqtisodiy rivojlanish davri sanoat, ishlab chiqarish va savdo
tashkilotlari sonining k
o‘
payishi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun xorijiy
tadqiqotchilarning ishlarida
“logistika”
va
“integratsiya”
tushunchalari
koʻpincha
“integratsiyalashgan
logistika”
iborasi shaklida uchraydi. Bu asarlarda ushbu
tushunchalar turli
ma’nolarda
talqin qilingan. Natijada yaxlit jarayonlarni
o‘
rganish,
tadqiq etish va shakllantirishga ilmiy-uslubiy yondashuvlar har xil b
o‘
ladi.
“Integratsiya”,
“integratsiya
jarayonlari”,
“logistik
integratsiya”
tushunchalarining talqinini
o‘
rganish ushbu atamalarning
ma’nolarini
guruhlash
imkonini berdi.
Olimlarning fikrlarini
o‘
rganib, tahlil qilgan holda,
“logistik
integratsiya”
tushunchasining mualliflik talqini taklif etiladi: logistik integratsiya jahon
savdosining samarali va
o‘
zaro manfaatli jarayoni b
o‘
lib, logistika usullari
xavflarni kamaytirish va raqobatbardoshlikni oshirishning ishonchli vositasidir.
Shuni
ta’kidlash
kerakki, iqtisodiy integratsiya
(“integration”
lotincha
“integratio”
–
qayta tiklash)
–
bu dunyo mamlakatlari milliy iqtisodiyotlarining
o‘
zaro
ta’siri
b
o‘
lib, ularning bosqichma-bosqich iqtisodiy birlashishiga olib
keladi. Integratsiya
–
iqtisodiyotni, siyosatni, hayotimizning ijtimoiy sohasini
qamrab olgan, ayniqsa, hozirgi davrda iqtisodiyotda yaqqol namoyon b
o‘
layotgan
murakkab va k
o‘
p bosqichli jarayondir. Integratsiya turli darajalarda (global,
mintaqaviy va milliy) sodir b
o‘
ladi. S
o‘
nggi
o‘
n yilliklarda Yevropada mintaqaviy
darajada integratsiya jarayonlari kechayotgan Yevropa Ittifoqi yorqin misoldir.
AQSH, Janubiy Koreya, Avstraliya, Buyuk Britaniya va boshqa jahon
savdosining yetakchi davlatlari jahon bozori talabiga
e’tibor
qaratgan holda erkin
savdo tamoyillarini amalga oshiradilar. Erkin savdo bitimlarini tuzish jarayonga
imkon qadar k
o‘
proq mamlakatlarni jalb qilishni nazarda tutadi. Natijada savdo
bozori
o‘
sib bormoqda. Bunday kelishuvlar integratsiya jarayonlari
faollashuvining k
o‘
rsatkichidir.
Global
ma’noda
iqtisodiy integratsiya mamlakatlarning milliy
iqtisodiyotlari darajasida sodir b
o‘
ladi. Shu bilan birga, iqtisodiy integratsiya
ishlab chiqarish korxonalari, savdo firmalari, korporatsiyalar
o‘
rtasida ham
kuzatiladi. Resurslardan birgalikda foydalanish, kapitalni birlashtirish, iqtisodiy
faoliyatni amalga oshirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish,
o‘
zaro
t
o‘
siqlarni bartaraf etish, ishlab chiqarish va texnologik aloqalarni kengaytirish
iqtisodiy integratsiyaga olib keladi.
Bugungi kunda iqtisodiy xavfsizlikni
ta’minlashda
zamonaviy logistik
integratsiya innovatsion komponent bilan
o‘
zaro
ta’sirlashadi.
Innovatsion
komponent integratsiyalashgan logistika va
ta’minot
zanjiri boshqaruvini
korxonalarning raqobatdosh ustunliklarida strategik elementlar sifatida joriy
etishni va axborot hamda kompyuter tizimlarining texnik va texnologik
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
6
imkoniyatlarini kengaytirish bilan rejalashtirish va biznes jarayonlarini
boshqarish kompleksini
o‘
zgartirishni talab qiladi.
Innovatsion komponent rivojlanishning quyidagi bosqichlarini
o‘
z ichiga oladi:
−
yagona axborot makonini shakllantirish;
−
ta
’
minot zanjirlarida logistika biznes-jarayonlarini integratsiyalashuvini
amalga oshirish;
−
tashkilotlararo logistika integratsiyasi;
−
strategik rejalashtirish va nazorat qilish;
−
ta
’
minot zanjirida integratsiyalashgan rejalashtirish va inventarizatsiyani
boshqarish.
Iste’mol
tovarlari va ommaviy oziq-ovqat savdosi bozorlarining yuqori
dinamikasi, ehtiyojlarning tez
o‘
zgarishi, sifat talablari va xizmat k
o‘
rsatish
vaqtining k
o‘
payishi,
ta’minot
zanjiri b
o‘
ylab
ma’lumotlar
almashinuvi ayniqsa
dolzarb b
o‘
lib qolmoqda. Mamlakatlar iqtisodiyotining globallashuvi va
integratsiyasi davrida har qanday milliy iqtisodiyot yopiq,
o‘
zini-
o‘
zi
ta’minlovchi
tizim sifatida faoliyat k
o‘
rsata olmaydi. Davlatlarning tashqi iqtisodiy
o‘
zaro
hamkorligi natijasida logistika integratsiyasi sodir b
o‘
ladigan jahon bozori
vujudga keladi, u
iste’mol
savdosi bozori subyektlarini birgalikda bajarilganda bir
qator
o‘
xshash logistika funksiyalarini optimallashtirish uchun birlashtirishni
ta’minlaydi.
Uzoq muddatli istiqbolda strategik muammolarni hal qilish uchun
yaxlit moliyaviy oqimni shakllantirish imkoniyati bilan barcha turdagi resurslarni
jamlash, bularning barchasi, pirovardida, savdo xizmatlarining logistika
tizimlariga kiruvchi korxonalar faoliyati samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Logistik integratsiya tadbirkorlik subyektlari
o‘
rtasidagi munosabatlarni
optimallashtirishga imkon beradi, buning natijasida har bir alohida savdo
korxonasi va, umuman, integratsiyalashgan tizim samaradorligini oshiradi.
Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda shuni
ta’kidlashimiz
mumkinki,
logistik integratsiya zamonaviy savdo texnologiyalarini joriy etishga, yanada
il
g‘
or logistika tizimlarini qurishga yordam beradi, logistika xarajatlarining
umumiy darajasini pasaytiradi va savdo samaradorligini rivojlantirish va
yaxshilashga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
O‘
zbekiston Respublikasi Davlat bojxona q
o‘
mitasining 2021-yil uchun
statistik
ma’lumotlari.
www.stat.uz
2.
Бауэрсокс
Д.Дж.
Логистика:
интегрированная
цепь
поставок:
пер.
с
англ.
/
Д.Дж.
Бауэрсокс,
Д.Дж.Клосс.
–
М.:
Олимп
-
Бизнес,
2006.
–
640
с.
3.
Булыко
А.
Большой
словарь
иностранных
слов.
/
А.
Булыко.
–
М.:
МАРТИН,
2010.
–
704
с.
4.
Сигел
Джоэл
Дж.
Словарь
бухгалтерских
терминов.
/
Джоэл
Дж.
Сигел,
Джей
К.
Шим.
–
М.:
Инфра
-
М,
2001.
–
408
с.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
7
5.
Сток
Дж.Р.
Стратегическое
управление
логистикой:
пер.
с
англ.
/
Дж.Р.
Сток,
Д.Ламберт.
–
М.:
ИНФРА
-
М,
2005.
–
797
с.
6.
Эванс
Фрэнк
Ч.
Оценка
компаний
при
слияниях
и
поглощениях:
Создание
стоимости
в
частных
компаниях
/
Эванс
Фрэнк
Ч.,
Бишоп
Дэвид
М.
–
М.:
Альпина
Паблишер,
2004.
–
332
с.
7.
Политический
словарь
[Электронный
ресурс]
//
http://vslovare.ru/slovo/politicheskiijslovar/integratzija
(дата
обращения
05.09.2022
г.).
8.
Воронков
Л.С.
О
многообразии
интеграционных
процессов
в
Европе.
/
Л.С.
Воронков
//
Вестник
МГИМО
университета.
–
2013.
–
№4(31).
–
С.
98
–
105.
9.
Модели
и
методы
теории
логистики:
учебное
пособие.
/
под
ред.
В.С.Лукинского.
–
2-
е
изд.
–
СПб:
Питер,
2008.
–
448
с.
