Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
122
IQTISODIYOTIMIZDA TRANSPORT-LOGISTIKA XIZMATLARI TASHKIL
ETILISHI VA UNING RIVOJLANISHI
Xoliqulova Yulduz Panji qizi,
assistеnt,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada
O‘
zbekiston respublikasi iqtisodiyotida
transport-logistika xizmatlari tashkil etilishi, uning rivojlanishi va rivojlantirish
borasida
O‘
zbekistonda amalga oshirilgan ishlar bayon etilgan. Va yana maqolada
2021-yilda q
o‘
shni davlatlar bilan transport-logistika masalalari b
o‘
yicha
hamkorliklar, yangi tuzilgan bitim va shartnomalar haqida
ma’lumot
va fikrlar
keltirib
o‘
tilgan. Maqolada ushbu masala b
o‘
yicha muallif tomonidan ishlab
chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ham
o‘
rin olgan.
Kalit s
o‘
zlar:
transport, logistika, global logistika.
Iqtisodiy natijalarni tahlil qilar ekanmiz, iqtisodiyot b
o‘
yicha yetakchi
o‘
rinda turgan mamlakatlar tajribasida ushbu mamlakatlarning dunyo
bozorlariga chiqishi, kuchli raqobatbardoshlikka erishish va iqtisodiyotni izchil
isloh qilishda asosan transport logostika xizmatlari katta ahamiyatga egaligini
k
o‘
rishimiz mumkin.
O‘
zbekiston iqtisodiyotining har bir sohasi, shu jumladan, transport tizimini
yanada jadal rivojlantirishda logistika xizmatlarining ahamiyati bugungi kunda
kattadir. Shu sababdan, nufuzli xalqaro tashkilotlarning iqtisodiyotimiz
rivojlanishiga b
o‘
lan
e’tibori
va shu bilan birgalikda xorijiy investorlarni jalb etish,
k
o‘
plab q
o‘
shma korxonalar va ularning filiallari faoliyatini tashkil etilishi yangi
hududlarni
o‘
zlashtirish va xalqaro bozorlarga chiqishni taqazo etmoqda. Buning
uchun avvalambor, transport y
o‘
laklari va zamonaviy transport-logistika
markazlariga ega b
o‘
lishimiz lozim.
Logistika
o‘
zi nima? Uning iqtisodiy tomonlama
ma’nosi
qanday? Nima
maqsadda logistikadan iqtisodiyotimizda foydalanamiz?
Logistika yunonchadan olingan b
o‘
lib hisoblash, muhokama
sanʼati
degan
ma’nolarni
anglatadi. Logistikaning asl maqsadi kam xarajat qilib, k
o‘
p foyda olish
va yetarli natijaga erishishdir.
L.B. Mirotin va
А.N.Rodnikovlarning
tadqiqotiga k
o‘
ra zamonaviy
transport -logistik xizmatlar infratuzilma bilan bo
g‘
liq b
o‘
lib, moddiy va axborot
oqimlarini birinchi manbadan yakuniy
isteʼmolchigacha
masofa va vaqtdagi
harakatini rejalashtirish, zamonaviy transport tarkibini tashkil qilish, boshqarish,
nazorat qilish va tartibga
solishdir”
deb
taʼrif
bergan. Umuman olganda
zamonaviy transport-logistika xizmatlarini tashkil etishning xalqaro darajadagi
vazifalariga quyidagilar kiradi:
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
123
−
material, axborot va boshqa kerakli oqimlarni integrallashgan kompleks
tizimlarini yaratish;
−
ishlab chiqarish va muomala sohalarida logistik imkoniyatlardan
foydalanishni nazoratga olish, ularni rejalashtirish va strategik muvofiqlashtirish;
−
bozor muhitini hisobga olgan holda tanlab olingan strategiya doirasida
logistik konvensiyani doimiy mukammallashtirish;
−
transport-logistika jarayonlari texnologiyasini sifatli
taʼminlay
oladigan
malakali kadrlar bilan
taʼminlash;
−
xalqaro y
o‘
nalishlarda xizmat k
o‘
rsatuvchi transport korxonalarining
raqobatdoshligini oshirish b
o‘
yicha samarali chora-tadbirlarni q
o‘
llash;
−
respublikamizda transport-logistik markazlar va xizmat k
o‘
rsatuvchi
infratuzilma
obʼyektlarining
optimal joylashuvini
taʼminlash;
−
transport-logistik xizmatlari k
o‘
rsatish operatorlarining investitsiyaviy
jozibadorligini oshirish;
−
sohada innovatsion muhitni yaratish orqali milliy operatorlarning
axborot texnologiyalari va vositalari bilan
taʼminoti
va boshqaruvda ulardan keng
foydalanishni
taʼminlash;
−
transport-logistik tizim ishtirokchilarining xalqaro iqtisodiy aloqalarini
oqilona tashkil etish va boshqalar.
Zamonaviy transport-logistika xizmatlarining
o‘
ziga xos xususiyatlari
quyidagilarni
o‘
zida mujassam etadi:
−
zamon talabidan kelib chiqib, mahsulotlarni yangi tashish
texnologiyalarida sifatli yetkazishni tashkil etishda;
−
transport-logistik xizmatlari jarayonida innovatsion texnologiyalardan
foydalanilishida;
−
zaxiralarni omborda saqlash va ularni optimallashtirish jarayonida;
−
moddiy resurslar va tayyor mahsulotlar zaxirasining nazorati;
−
ortish va tushirish ishlarida ;
−
axborot oqimlarini y
o‘
naltirishda;
−
faoliyatda menejment va marketingning zamonaviy usullaridan samarali
foydalanishida.
Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni dunyoning k
o‘
plab
davlatlariga
o‘
z vaqtida va xavfsiz yetkazib berishda Angren va Navoiy
shaharlarida
joylashgan
logistik
markazlari
ixtisoslashtirilganligini
k
o‘
rmoqdamiz. Umuman olganda mamlakatimizning geografik joylashuvi
zamonaviy logistik markazlari
tarmogʼining
rivojlanishida strategik ahamiyat
kasb etib, yuklarni tashish bilan bo
g‘
liq xarajatlarni kamaytirish va ishlab
chiqarish hamda savdo kompaniyalari logistikasini samarali tashkil etish
imkoniyatini beradi.
Аngren
logistik markazi bugungi kunda respublikamizga
47 ta mamlakatdan import yuklarini temir y
o‘
l va avtomobil y
o‘
llari orqali
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
124
vagonlar, konteynerlarda transport-logistik xizmatlarini k
o‘
rsatib kelmoqda.
Dunyo mamlakatlarining savdo-sotiq aloqalarining jadal o
‘
sishida logistika
xizmatlariga b
o‘
lgan talabni ortishi, xalqaro
mas’shtabda
amalga oshiriladigan
operatsiyalarning integrallashuvi
g‘
oyasini amalga oshirishga m
o‘
ljallangan
global logistika markazlarga ham alohida
eʼtibor
berishga olib keldi.
Bu
logistik
markazlar
mamlakatimizdagi
transport
tizimini
modernizatsiyalash, harakatdagi parklarni t
o‘
liq moliyalashtirish va yangilashga
yana bir sabab b
o‘
ladi. Logistik markazlarning asosiy maqsadlari
isteʼmolchilar
talabi va bozordagi vaziyatning
o‘
zgarishiga tezkor munosabat bildirish y
o‘
li bilan
halq
isteʼmoli
va transport, ortish-tushurish, yuklarni omborlarda saqlash
xizmatlarini
koʼrsatish
va boshqalarni kiritishimiz mumkin.
O‘
rganishlar natijasi
shuni k
o‘
rsatadiki, transport kompaniyalari yuklarni j
o‘
natuvchilar va qabul
qiluvchilar transport xizmatlari sifatini (yuklarni j
o‘
natish jadvallariga rioya
qilish, q
o‘
shimcha xizmatlar k
o‘
rsatish, yer sharining istalgan nuqtasiga yuklarni
yetkazish) oshirish, xalqaro yuklarni tashishda transport-logistika tizimini
takomillashtirish hamda transport vositalaridan foydalanish samaradorligini
oshirishga
taʼsir
etuvchi ilmiy texnikaviy, ijtimoiy va infratuzilma bilan bo
g‘
liq
omillarga alohida
eʼtibor
berishi zarur.
O‘
zbekistonda 2021-yilda xalqaro transport karidorlarini rivojlantirish
sohasida qilingan ishlarni k
o‘
rib chiqsak.
“
Xitoy
–
Qir
g‘
iziston
–
O‘zbekiston”
temir y
o‘
l qurilishi loyihasi b
o‘
yicha videokonferensaloqa orqali
4 ta
uchrashuv
o‘
tkazildi,
2022-yilda
amalga oshiriladigan ishlar b
o‘
yicha
uch tomonlama
“Yo‘
l
xaritasi”
imzolandi
,
loyiha ofislari
tashkil etildi,
Qir
g‘
iziston
va
Xitoy
tomonlari
o‘
z hududida y
o‘
nalish b
o‘
ylab dastlabki
ekspeditsiyasini
amalga
oshirdi.
“Mozori
-Sharif
–
Qobul
–
Peshavar”
temir y
o‘
li qurilishi loyihasi
b
o‘
yicha Toshkent shahrida 5 tomonlama
“O‘
zbekiston-Af
g‘
oniston-Pokiston-
Rossiya-Qozi
g‘iston”
uchrashuvi tashkil etildi va uchrashuv yakunida
2
ta
y
o‘
nalish b
o‘
ylab
2022
–
yilda
q
o‘
shma ekspeditsiya
o‘
tkazishga kelishildi
hamda loyihani amalga oshirish b
o‘
yicha
“Yo‘
l
xaritasi”
imzolandi. Milliy
eksportyorlarimiz uchun
yuklarni temir y
o‘
lda tashish b
o‘
yicha
qulayliklar
yaratish
maqsadida asosiy
xalqaro y
o‘
nalishlar
b
o‘
yicha temir y
o‘
l tashuvlari
tariflariga
50-70 foizgacha
chegirmalar saqlanib qolishiga erishildi.
“Xitoy
–
Qir
g‘
iziston
–
O‘
zbekiston
–
Turkmaniston
–
Ozarbayjon
–
Gruziya”
multimodal y
o‘
nalishida
O‘
zbekiston orqali
tranzit
tashuvlari 2021-yil yakunga
k
o‘
ra, 2020-yilga nisbatan
1,7 barobarga
oshib,
134.7 ming
tonnani tashkil etdi.
Mazkur multimodal y
o‘
nalishni tashkil etish va rivojlantirish b
o‘
yicha imzolangan
besh tomonlama
bayonnomaga
Turkiya
tomonining
q
o‘
shilishiga
erishildi.
“O‘
zbekiston
–
Turkmaniston
–
Eron
–
Ummon”
y
o‘
nalishida tashuvlarni
rivojlantirish maqsadida Turkmaniston va Eron hududi orqali
respublikaning
tashqi savdo yuklari tashishilishi uchun
70 foizgacha
chegirmalar olinishiga
erishildi. Natijada,
O‘
zbekiston va Eron
o‘
rtasida jami xalqaro
yuk tashuvlari
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
125
3,4 barobarga
oshib
1,08 mln tonnani
tashkil etdi.
O‘
zbekiston va
Turkmaniston
o‘
rtasida jami xalqaro
yuk tashuvlari 1,4 barobarga
oshib
1,33 mln tonnani
tashkil etdi.
Turkiy kengash
doirasida
O‘
zbekiston
va
Turkiya
o‘
rtasida avtomobil transportida yuk tashish jarayonini soddalashtirish
maqsadida ilk marotaba
E-Permit
tizimidan foydalanib, pilot avtokarvoni tashkil
etildi.
O‘
zbekiston Respublikasining
“
Universal Logistic Services
”
(Toshkent),
“
Axtachi
”
(Andijon) va
“
Termez
Cargo Center
”
(Termiz) logistika markazlari
Turkiy kengashga
a’zo
davlatlar Birodar portlar
kelishuviga
a’zo
b
o‘
ldi.
Transport vazirligi
hamda
Koreya Transport Instituti
o‘
rtasida
Toshkent,
Qarshi
va
Urganch
shaharlarida
transport tizimini modellashtirish
loyihasini
Koreya grant mabla
g‘
lari hisobiga amalga oshirish b
o‘
yicha
Hamkorlik
Memorandumi
imzolandi. 2021-yil 25-noyabrkuni
Turkmaniston
bilan
avtomobil transportida xalqaro yuk tashuvlarini amalga oshirish uchun
2020-yilda koronavirus pandemiyasi sabab faoliyatiga cheklov q
o‘
yilgan
“Xo‘jayli”
va
“Shovot”
chegara
o‘
tkazish punktlari
o‘
z ishi qayta tiklandi va ushbu
o‘
tkazish punktlarida
kontaktsiz yuk tashuvlari y
o‘
lga q
o‘
yildi
.
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ilgari surilgan
BMT
sha’feligida
Transport-kommunikatsiya
aloqalarini
rivojlantirish
mintaqaviy markazini
ochish tashabbusini amalga oshirish doirasida
Qozo
g‘
iston
,
Qir
g‘
iziston
,
Tojikiston
va
O‘
zbekiston
dan mintaqaviy mustaqil
tadqiqot markazlari va vakolatli davlat organlari vakillari bilan
Konseptsiya
ishlab chiqildi. BMTning
“Quruqlik
porti”
t
o‘g‘
risidagi Hukumatlararo bitimiga
q
o‘
shilish t
o‘g‘
risida
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori loyihasi
ishlab chiqildi hamda 2021-yil 5-oktabrdagi PQ-5256-sonli qaror bilan
O‘
zbekiston Respublikasi
BMTning Osiyo va Tinch okeani iqtisodiy va ijtimoiy
komissiyasining
“
Quruqlik
portlari”
t
o‘g‘
risidagi
р
ukumatlararo bitimiga
q
o‘
shildi
.
O‘
zbekiston
va
Tojikiston
Hukumatlari
o‘
rtasida
O‘
zbekiston
Respublikasi hududi orqali xavfli yuklar tranziti
ni amalga oshirish b
o‘
yicha
р
ukumatlararo Kelishuv
loyihasi tayyorlandi va Tojikistonga oliy darajadagi
tashrif doirasida Transport vazirlari tomonidan imzolandi.
O‘
zbekiston
Respublikasi
va
Pokiston Islom Respublikasi
o‘
rtasida s
avdo
va
tranzit
b
o‘
yicha hukumatlararo kelishuv loyihasi tayyorlandi va
2021
–
yil
15
–
iyulda
Toshkent shahrida imzolandi. Mazkur kelishuv bilan ikki mamlakat
o‘
rtasida va
ular orqali tranzit y
o‘
lovchi va yuk tashish uchun huquqiy asos yaratildi.
Ozarbayjon
,
Af
g‘
oniston
va
Yevropa Ittifoqi
davlatlari yuk
avtomobillariga
O‘
zbekistonga
kirish va tranzit yi
g‘
im
stavkalarini
kamaytirish
b
o‘
yicha takliflar ishlab chiqildi va
“
2022
–
yil uchun
O‘
zbekiston
Respublikasining davlat byudjeti t
o‘g‘
risida
”gi
O‘
zbekiston Respublikasi
qonuni bilan takliflar
ma’qullandi.
Avtomobilda xalqaro yuk tashuvlarini
amalga oshirishda xorijiy davlatlar bilan
avtotransport
yi
g‘
imlari b
o‘
yicha
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
126
tenglikni
ta’minlash
va pandemiya sharoitida
alternativ transport
y
o‘
laklarini rivojlantirish
maqsadida:
1.
Ozarbayjon
yuk avtomobillariga
kirish va tranzit yi
g‘
im
stavkalarini
differensial
,
ya’ni
yuk k
o‘
tarish quvvatlariga k
o‘
ra (10 tonnagacha
–
100 doll.,
10 tonnadan 20 tonnagacha
–
150 doll., 20 tonnadan yuqori
–
200 doll.)
belgilandi;
2.
Af
g‘
oniston
yuk avtomobillariga
kirish va tranzit yi
g‘
im
stavkalari
8 barobarga
,
ya’ni
amaldagi 400 dollardan 50 dollarga pasaytirildi;
3. Ye
vropa Ittifoqi
davlatlari yuk avtomobillariga
kirish va tranzit yi
g‘
im
stavkasini
alohida
o‘
rnatib, amaldagi 400 dollar
o‘
rniga 150 dollar miqdorda
belgilandi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, respublikamizda zamonaviy transport-
logistik xizmatlarining tashkil etilishi va shu bilan birgalikda ushbu xizmatlarning
milliy iqtisodiyotimizni yanada rivojlantirishi, aynan transport-logistik
infratuzilma masalalari bilan bo
g‘
liqdir. Zamonaviy transport-logistik
markazlarda barpo etilayotgan eksport-import yuklarini tashuvchi transport
majmualar, omborlar va oziq-ovqat mahsulotlarini sovutkichlarda saqlovchi
terminallarning tashkil etilishi, birichi navbatda, eksportga y
o‘
naltirilgan
korxonalar faoliyatini yanada rivojlantirishga, ikkinchidan, kichik biznes
subʼektlari
sonini ortishi va shu bilan birgalikda iqtisodiyotimizni barcha
tarmoqlarini jadal rivojlantirishga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 5-oktabrdagi
“Xalqaro
shartnomaga q
o‘
shilish t
o‘g‘risida”
gi 5256-sonli qarori.
2.
Постановление
Кабинета
Министров
Республики
Узбекистан
№205
-16
от
20.07.2009
года
«О
создание
ЗАО
«Центр
логистики
Ангрен».
3.
Л.
Б.
Миротин.
Транспортная
логистика
/
Под
ред.
М.:
МАДИ,
2013
4.
http://www.ektotrans.ru/articles/11-multimodalnie-perevozki-gruzov
5.
https://uz.yellowpages.uz/rubrika/logistika-kompaniyalari/toshkent
6.
https://mintrans.uz/2021yilnatijalari.
