379
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
SUN’IY INTELLEKTNI JORIY ETISHNING IQTISODIY SAMARASI
Shadmanov Zuhriddin Zokirxodjayevich
“Raqamli iqtisodiyot tadqiqotlari markazi” DM direktor o‘rinbosari
z.shadmanov@derc.uz
Axmedov Bexruz Ibroxim o‘g‘li
“Raqamli iqtisodiyot tadqiqotlari markazi” DM, bo‘limi boshlig‘i
b.akhmedov@derc.uz
Annotatsiya:
Ushbu maqolada hozirgi kunda dolzarb mavzuga aylangan
“Sun’iy intellekt” tushunchasi, uni joriy etishning ahamiyati va iqtisodiy samarasi
haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
sun’iy intellekt, iqtisodiy samara va sun’iy intellektning iqtisodiy
samarasi.
ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ЭФФЕКТ ВНЕДРЕНИЯ ИСКУССТВЕННОГО
ИНТЕЛЛЕКТА
Шадманов Зухриддин Закирходжаевич
Заместитель директора ГУ “Центр исследований цифровой экономики”
z.shadmanov@derc.uz
Ахмедов Бехруз Иброхим угли
ГУ “Центр исследований цифровой экономики”, начальник отдела
b.akhmedov@derc.uz
Аннотация:
В данной статье представлена информация о понятии
«Искусственный интеллект», ставшем сегодня актуальным вопросом, значении
и экономическом эффекте от его внедрения.
Ключевые слова:
искусственный
интеллект,
экономическая
эффективность и экономическая эффективность искусственного интеллекта.
ECONOMIC EFFECT OF IMPLEMENTATION OF ARTIFICIAL
INTELLIGENCE
Shadmanov Zuhriddin Zokirkhodjayevich
380
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Deputy Director of the "Digital Economy Research Center" SE
z.shadmanov@derc.uz
Akhmedov Bekhruz Ibrokhim ugli
Head of the department "Research Center for Digital Economy" SE
b.akhmedov@derc.uz
Abstract:
This article provides information about the concept of "Artificial
intelligence", which has become a topical issue today, the importance and economic
effect of its introduction.
Keywords:
artificial intelligence, economic efficiency and economic efficiency
of artificial intelligence.
KIRISH
Sun’iy intellekt (SI) - bu kompyuterlar va mashinalarga insonning o‘rganish,
tushunish, muammolarni hal qilish, qaror qabul qilish, ijodkorlik va avtonomiyaga
taqlid qilish imkonini beruvchi texnologiya hisoblanadi
. Bu atama ko‘pincha
odamlarga xos bo‘lgan aqliy jarayonlar, masalan, fikr yuritish, mantiqiy fikrlash,
umumlashtirish yoki o‘tmishdagi tajribalardan o‘rganish qobiliyatiga ega bo‘lgan
tizimlarni rivojlantirish loyihasiga nisbatan qo‘llaniladi. Raqamli kompyuterlar 1940-
yillarda ishlab chiqilganidan beri matematik teoremalarning isbotlarini topish yoki
shaxmat oʻynash kabi oʻta murakkab vazifalarni katta mahorat bilan bajarish uchun
dasturlashtirilgan. Kompyuterni qayta ishlash tezligi va xotira hajmi bo‘yicha davom
etayotgan yutuqlarga qaramay, kengroq sohalarda yoki kundalik bilimlarni talab
qiladigan vazifalarda odamlarning to‘liq moslashuvchanligiga mos keladigan dasturlar
hali mavjud emas. Boshqa tomondan, ba’zi dasturlar ma’lum bir aniq vazifalarni
bajarishda ekspertlar va professionallarning ishlash darajasiga yetdi, shuning uchun
sun’iy intellekt ushbu cheklangan ma’noda tibbiy diagnostika, kompyuter qidiruv
tizimlari, ovoz yoki qo‘l yozuvini aniqlash va chatbotlar kabi turli xil ilovalarda
uchraydi.
Sun’iy intellekt bizning hayotimiz va iqtisodiyotimizda tobora muhim rol
o‘ynaydi va bizning dunyomizga turli yo‘llar bilan ta’sir ko‘rsatmoqda. Ko‘pchilik
sun’iy intellektni samaradorlik va iqtisodiy o‘sish mexanizmi sifatida ko‘radi. Bu ishlar
samaradorligini oshirishi va katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish orqali qaror
qabul qilish jarayonini sezilarli darajada yaxshilashi mumkin. Bu, shuningdek, yangi
mahsulot va xizmatlar, bozorlar va tarmoqlarni yaratishga, shu bilan iste’mol talabini
oshirishga va yangi daromad oqimlarini yaratishga yordam beradi. Shu bilan birga,
1
https://www.ibm.com/topics/artificial-intelligence
381
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
sun’iy intellekt iqtisodiyot va jamiyatga juda katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ba’zilar,
bu kengroq iqtisodiyotga zararli ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan super firmalar -
boylik va bilim markazlarini yaratishga olib kelishi mumkinligi haqida
ogohlantirmoqda. Bu, shuningdek, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar
o‘rtasidagi tafovutni kengaytirishi va ma’lum ko‘nikmalarga ega bo‘lgan ishchilarga
bo‘lgan ehtiyojni oshirishi va boshqalarni ishdan bo‘shatishi mumkin, bu ohirgi
tendensiya mehnat bozori uchun keng qamrovli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Mutaxassislar, shuningdek, uning tengsizlikni oshirish, ish haqini pasaytirish va soliq
bazasini qisqartirish imkoniyatlari haqida ogohlantirmoqda. Ushbu xavotirlar o‘z
kuchini saqlab qolsa-da, bir-biriga bog‘liqmi va qanchalik bog‘liqligi haqida
konsensus yo‘q va xavflar yuzaga keladi. Ular ma’lum emas va puxta ishlab chiqilgan
siyosat salbiy ta’sirlarni nazorat qilishda SI rivojlanishini rag‘batlantirishi mumkin.
O‘zbekistonda ham sun’iy intellektni rivojlantirish va uni turli sohalarda
qo‘llash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 17-fevraldagi
“Sun’iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4996-son qaroriga muvofiq, shuningdek, sun’iy
intellekt texnologiyalari asosidagi innovatsion biznes-modellar, mahsulotlar va xizmat
ko‘rsatish usullari rivojlanishi uchun qulay va maqbul ekotizim yaratish, ularni
belgilab berilgan ustuvor tarmoqlar va sohalarda tezkorlik bilan joriy etish va
amaliyotga tatbiq etish
Sun’iy intellektning portlashi butun dunyoni qamrab olib, hayajon va xavotirga
sabab bo‘lmoqda va uning global iqtisodiyotga ta’siri haqida muhim savollar
tug‘dirmoqda. Aniq ta’sirni oldindan aytish qiyin, chunki SI turli mamlakatlarda
turlicha tarqaladi. Biroq, aniq narsa shundaki, SIning ulkan salohiyatidan insoniyat
manfaati uchun xavfsiz foydalanish uchun strategiyalarni ishlab chiqish kerak.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Sun’iy intellektning funksiyasi va mashhurligi kundan-kunga oshib bormoqda.
SI ilovalari so‘nggi bir necha yil ichida sezilarli darajada rivojlandi va deyarli har bir
biznes sohasida o‘z ilovalarini topdi. Sun’iy intellekt - o‘rganish, tushunish, fikr
yuritish va o‘zaro ta’sir qilish kabi insonga o‘xshash kognitiv jarayonlarni bajaradigan
mashinalarni tavsiflash uchun ishlatiladigan atama hisoblanadi. U turli shakllarda
bo‘lishi mumkin, shu jumladan texnik infratuzilma (ya’ni algoritmlar), ishlab chiqarish
jarayonining bir qismi yoki oxirgi foydalanuvchi mahsuloti. Sun’iy intellekt
zamonaviy jamiyatlarning yashash tarzini tubdan o‘zgartirishi mumkin.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri sun’iy intellekt ostida bizda mashinani o‘rganish mavjud
bo‘lib, u ma’lumotlarga asoslangan bashorat yoki qarorlar qabul qilish uchun
algoritmni o‘rgatish orqali modellarni yaratishni o‘z ichiga oladi. U kompyuterlarga
2
https://lex.uz/docs/-5603319
382
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
ma’lum vazifalar uchun aniq dasturlashtirilmagan holda ma’lumotlardan o‘rganish va
ular asosida xulosalar chiqarish imkonini beradigan keng ko‘lamli texnikalarni o‘z
ichiga oladi.
1. Unumdorlikka ta’siri
SI texnologiyalari muntazam vazifalarni avtomatlashtirish, qarorlar qabul
qilishni yaxshilash va resurslarni taqsimlashni optimallashtirish orqali samaradorlikni
oshiradi. Brynjolfsson va McAfee (2014)
kabi tadqiqotlar sun’iy intellektdan
foydalanadigan firmalar sezilarli samaradorlikka erishishi mumkinligini ta’kidlaydi.
Masalan, ma’lumotlarni tahlil qilish va qarorlar qabul qilish uchun sun’iy intellektdan
foydalanadigan kompaniyalar jarayonlarni optimallashtirishi mumkin, bu esa tezroq
ishlash va mehnat xarajatlarini kamaytirishga olib keladi. Bu tendensiya, ayniqsa,
sun’iy intellektga asoslangan avtomatlashtirish ish jarayonlarini soddalashtirgan va ish
vaqtini minimallashtirgan ishlab chiqarish va logistikada yaqqol namoyon bo‘ldi.
Empirik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, sun’iy intellektni integratsiyalashgan firmalar
yuqori rentabellik va raqobatdosh ustunlikka hissa qo‘shib, unumdorlikni 20-30% ga
oshirishi mumkin.
2. Mehnat bozori dinamikasi
SIning bandlikka ta’siri munozarali bo‘lib qolmoqda. Arntz, Gregory, and
Zierahn (2016)
kabi ba’zi olimlar sun’iy intellekt ma’lum ish joylarini siqib chiqarishi
mumkinligini ta’kidlasa-da, boshqalari ish o‘rinlarini o‘zgartirish va yaratishga urg‘u
beradi. Bessen (2019)
SI insonning imkoniyatlarini oshirishi mumkinligini ko‘rsatadi,
bu esa ilg‘or ko‘nikmalarni talab qiladigan yangi ish toifalarining paydo bo‘lishiga olib
keladi. Ish bilan ta’minlanishning umumiy sof ta’siri, ehtimol, texnologiyani
o‘zlashtirish tezligi va ishchi kuchining moslashuvi bilan bog‘liq.
3. Ish haqi tengsizligi
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, SI ish haqi tengsizligini kuchaytirishi mumkin.
OECD (2019)
hisobotiga ko‘ra, yuqori malakali, yuqori ish haqi bo‘lgan sohalardagi
ishchilar SI yutuqlaridan ko‘proq foyda olishadi, past malakali, kam maoshli ishlar esa
avtomatlashtirish xavfi yuqori. Bu tafovut iqtisodiy qutblanishning kuchayishiga olib
kelishi, ijtimoiy barqarorlik haqidagi xavotirlarni kuchaytirishi va siyosat aralashuvini
talab qilishi mumkin.
4. Sohaviy o‘zgarishlar
SIning ta’siri turli sohalarda sezilarli darajada farq qiladi. Masalan, McKinsey
(2017)
sog‘liqni saqlash, moliya va chakana savdo kabi sohalarda jiddiy o‘zgarishlarni
3
Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2014). "The Second Machine Age: Work, Progress, and Prosperity in a Time of
Brilliant Technologies"
4
Arntz, M., Gregory, T., & Zierahn, U. (2016). "The Risk of Automation for Jobs in OECD Countries: A Comparative
Analysis
5
Bessen, J. E. (2019). "AI and Jobs: The Role of Demand"
6
OECD. (2019). "Future of Work: Employment Outlook"
7
McKinsey Global Institute. (2017). "A Future That Works: Automation, Employment, and Productivity"
383
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
bashorat qiladi. Sog‘liqni saqlash sohasida sun’iy intellekt ilovalari diagnostika
aniqligi va operatsion samaradorlikni oshiradi, bu potensial xarajatlarni tejashga va
bemorlarning yaxshi natijalariga olib keladi. Aksincha, qo‘l mehnatiga tayanadigan
tarmoqlar ko‘proq buzilishlarga duch kelishi mumkin.
5. Iqtisodiy o‘sish va innovatsiyalar
SI kelajakdagi iqtisodiy o‘sishning asosiy haydovchisi sifatida ko‘rsatilgan.
PwC (2018)
tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, SI 2030 yilga
kelib jahon iqtisodiyotiga 15,7 trillion dollargacha hissa qo‘shishi mumkin. Bu o‘sish
ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri samaradorlikning oshishi, ham yangi bozorlar va biznes
modellarining rivojlanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan sun’iy intellekt ilovalari
tomonidan rag‘batlantirilgan innovatsiyalardan kelib chiqadi. .
6. Qiyinchiliklar va xavflar
Potensial afzalliklariga qaramay, sun’iy intellektni amalga oshirish axloqiy
mulohazalar, ma’lumotlar maxfiyligi muammolari va tartibga solish to‘siqlarini o‘z
ichiga olgan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Jahon iqtisodiy forumi (2020)
innovatsiyalar va jamiyat farovonligini muvozanatlashtiradigan SIdan mas’uliyatli
foydalanishni ta’minlash uchun asoslarni yaratish muhimligini ta’kidlaydi.
Sun’iy intellektning rivojlanishi iste’molni qayta tiklashga, ko‘pgina kasblarda
samaradorlikning o‘sishiga, xavflarni yaxshiroq boshqarishga umid beradi, lekin shu
bilan birga rivojlangan mamlakatlarda ish o‘rinlarining ommaviy ravishda yo‘q bo‘lib
ketishi, ko‘nikmalarning katta qayta o‘qitilishi, ijtimoiy tuzilmalar ichidagi raqamli
tafovutning kengayishiga (Bostrom, 2017; Mateu & Pluchart, 2019) olib kelishi
mumkin. Amaliyotchilar va akademiklar kabi aksariyat kuzatuvchilar SI 19-asrdagi
sanoat inqilobi va 20-asrdagi kompyuter inqilobidan keyingi “iqtisodiy tarixning 3-
oʻzgarishi”ning dastagi ekanligiga qoʻshiladilar (Baldvin, 2019). Shu mu
nosabat bilan
2021-yilning noyabr-dekabr oylarida Ipsos guruhi tomonidan 28 mamlakatdan 16 dan
74 yoshgacha bo‘lgan 19504 nafar shaxsning sun’iy intellektning turli sohalarda ta’siri
bo‘yicha tadqiqot o‘tkazildi. Respondentlarning ta’kidlashicha, yaqin yillarda sun’iy
intellekt ta’limga 35%, xavfsizlikka 33%, bandlikka 32%, xaridlarga 31%, transportga
30%, o‘yin-kulgiga 27%, yashash narxiga 26%, daromadga 23%, atrof muhitga 22%,
oziq-ovqat 15% va shaxsiy munosabatlarga 15% ta’sir qiladi
METODOLOGIYA
Ushbu tadqiqotning maqsadi sun’iy intellektni joriy etishning iqtisodiy samarasi,
sun’iy intellektdan foydalanishning afzalliklari va kamchiliklari, sun’iy intellektning
zamonaviy iqtisodiy tizimidagi ahamiyatini tahlil qilish, uni yanada rivojlantirish va
shakllantirish yo‘nalishlarini aniqlashdir. Mavzuni ilmiy o‘rganish, statik tahlillar,
8
PwC. (2018). "The Economic Impact of Artificial Intelligence on the UK Economy"
9
https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/JEBDE-10-2023-0022/full/html
384
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
mantiqiylik, tahlil va tadqiq etish jarayonida turli xil adabiyotlar va maqolalar
tahlilidan foydalanilgan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
SI 21-asr boshidagi texnologiyalar, tashkilotlar va jamiyatdagi inqilobning
harakatlantiruvchi kuchlaridan biri hisoblanadi. Ma’lumotlar tahlili va algoritmlari
kuchidan foydalangan holda, sun’iy intellekt ilovalari xizmat sifatini optimallashtiradi,
korxonalarga soxta tranzaktsiyalarni aniqlash va ularga qarshi kurashishda yordam
beradi va tashkilotlarni xakerlardan yaxshiroq himoya qiladi, shuningdek, buxgalteriya
hisobidagi firibgarlikka qarshi kurashni kuchaytiradi.
Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) tomonidan yaqinda e’lon qilingan
intellektning jahon mehnat bozoriga potensial ta’siri bo‘yicha tahlili shuni ko‘rsatadiki,
dunyo ish bilan band aholining deyarli 40 foizi SI rivojlanishi bilan bog‘liq xavf-
xatarlarga duchor bo‘ladi. Ilgari avtomatlashtirish va axborot texnologiyalari asosan
odatiy vazifalarga ta’sir qilgan, ammo SIning o‘ziga xos xususiyati uning yuqori
malakali ishlarga ta’sir qilish qobiliyatidir. Natijada ilg‘or iqtisodlar SI bilan bog‘liq
ko‘proq xavf-xatarlarga duch keladi va ishchi kuchining 60 foiziga yetadi.
Hozirda SI texnologiyalari yirik rivojlangan banklarning barcha jarayonlarida
ishtirok etmoqda. Ular firibgarlikka qarshi yechimlar, kredit reytingi, riskni baholash,
kreditni qaytarish, mijozlarning sotib olish yoki firibgarlar ta’siri ostida qolish
moyilligi va hokazolarga qurilgan. Lekin bu yerda ham o‘sish uchun joy bor. Turli
hisob-kitoblarga ko‘ra, sun’iy intellekt tizimlaridan foydalanish bank faoliyatining
ayrim yo‘nalishlarida mehnat unumdorligini 30 barobargacha oshirishi mumkin.
Fuqarolarimizning sun’iy intellekt vositalarini hozirdanoq qabul qilishlari
muhimligini ortiqcha baholash qiyin, chunki biz daromad toifalarida qutblanishni
ko‘rishimiz mumkin, sun’iy intellektdan foydalana oladigan ishchilar mahsuldorlik va
ish haqining oshishini ko‘rishimiz mumkin va buni qila olmaydiganlar orqada
qolishadi.
Sun’iy intellektni qabul qilish modeli bankomatlarni ommalashtirish ta’siriga
o‘xshash bo‘lishi mumkin. Garchi ular dastlab bank kassirlari uchun ish qotillari
sifatida ko‘rilgan bo‘lsa-da, bankomatlarning joriy etilishi ko‘proq bank filiallarining
ochilishiga va bank kassirlari uchun ko‘proq rollarga olib keldi, chunki
avtomatlashtirish tufayli bitta filialni ochish narxi sezilarli darajada pasaydi. Ushbu
hodisa Jevons
paradoksi sifatida tanilgan, bu yerda texnologik taraqqiyot
samaradorlikni keltirib chiqaradi va xarajatlarning pasayishi talabni kamroq emas,
balki ko‘proq resurslar talab qiladigan darajada oshiradi.
10
https://www.imf.org/en/Publications/Staff-Discussion-Notes/Issues/2024/01/14/Gen-AI-Artificial-Intelligence-and-
the-Future-of-Work-542379?cid=pr-com-SDNEA2024001
11
https://dzen.ru/a/ZG79LnDfMAVScn5L
385
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
SI texnologiyalari butun dunyo bo‘ylab tashkilotlar tomonidan hayratlanarli
tezlikda qabul qilinmoqda va bu siyosatchilarning choralar ko‘rishi zarurligini
ta’kidlaydi. Mamlakatlarga to‘g‘ri siyosatni belgilashda yordam berish uchun XVJ
raqamli infratuzilma, inson kapitali va mehnat bozori siyosati, innovatsiyalar va
iqtisodiy inklyuziya, tartibga solish va axloq kabi sohalarda tayyorlikni baholovchi
o‘zining sun’iy intellektga tayyorlik indeksini ishlab chiqdi.
Ushbu indeksdan foydalanib, XVJ xodimlari 125 mamlakatning tayyorgarligini
baholadilar. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, boyroq mamlakatlar, jumladan, rivojlangan
iqtisodiyotlar va ba’zi rivojlanayotgan bozorlar, past daromadli mamlakatlarga
qaraganda, sun’iy intellektni qo‘llashga ko‘proq tayyor.
Iqtisodiy tadqiqotlar milliy byurosi (Massachusets, AQSH) ekspertlarining
fikricha
, sunʼiy intellekt tajribasi kam boʻlgan ishchilarga mehnat unumdorligini
tezroq oshirishga yordam beradi. Yosh ishchilar bu imkoniyatlardan foydalanishni
osonlashtirsa, keksa ishchilarga moslashish qiyin bo‘lishi mumkin. Lekin buni qilish
kerak. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 4 yil muqaddam
zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish haqida gapirar ekan, “Agar bu ishni yaqin 2-3 yilda
yakunlamasak, har bir kechikish yili mamlakatimizning 10 yillik taraqqiyotiga putur
yetkazadi”, deb ta’kidlagan edi. Bu so‘zlar, shubhasiz, bugungi kunda yanada
dolzarbdir.
Mavjud generativ SI va boshqa tegishli texnologiyalar hozirda ish vaqtining 60-
70 foizini sarflaydigan ish oqimlarini avtomatlashtirishga yordam beradi. Texnik
avtomatlashtirishning tezlashishi asosan sun’iy intellektning 25% vaqtni egallagan ish
oqimlari uchun zarur bo‘lgan tabiiy tilni tushunish qobiliyatining oshishi bilan bog‘liq.
Sun’iy intellekt davri endi boshlanmoqda va uning mashhurligi yaqqol o‘sib
bormoqda, buni tobora ko‘proq yangi loyihalar tasdiqlaydi. Biroq, ushbu
texnologiyaning to‘liq imkoniyatlarini amalga oshirish uchun vaqt kerak bo‘ladi.
Bugungi kunda biznes rahbarlari va jamiyat SI bilan bog‘liq xavflarni boshqarish,
ishchilarning talab qilinadigan ko‘nikma va malakalarini aniqlash, asosiy biznes
jarayonlarini qayta ko‘rib chiqish kabi jiddiy muammolarga duch kelmoqda.
Intellektual vazifa va an’anaviy vazifa o‘rtasidagi farq “algoritm” atamasi bilan
bog‘liq. Matematika va informatika fanidan masalalarni yechishda algoritm yaratish
zarur. Algoritmlarni izlash har qanday odamning turli muammolarga yechim izlashda
tabiiy maqsadi hisoblanadi. Muntazam va “maxsus” vazifalar mavjud. Va “maxsus”
muammolarni hal qilish uchun nafaqat algoritm yaratish, balki zukkolik, malakali
fikrlash va yuqori malakadan foydalanish kerak. Boshqacha aytganda, inson aql-
zakovatini qo‘llash kerak. “Maxsus” vazifalar deganda biz intellektual vazifalarni
nazarda tutamiz.
12
https://www.nber.org/papers/w31161
13
https://president.uz/ru/lists/view/3566
386
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Keling, SIning iqtisodiyotdagi rolini ko‘rib chiqaylik. Ma’lumki, iqtisoddagi SI
ham algoritmlarga asoslanadi. Dunyoga mashhur iqtisodchi Brayan Artur bir necha yil
oldin o‘z asarlaridan birida shunday fikr bildirgan edi:
Virtual iqtisodiyot - bu raqamli texnologiyalarning rivojlanishi. U o‘z ishida
yangi tuzilmaning asosiy elementi virtual algoritmlarda ishlaydigan sun’iy intellekt
bo‘lishini yozgan. 21-asrning ikkinchi o‘n yilligida juda arzon sensorlar yaratildi,
buning natijasida ko‘plab yangi ma’lumotlar paydo bo‘ldi va ularni tahlil qilish zarurati
paydo bo‘ldi. Natijada tahlil qilishning eng yangi usullari va algoritmlari ishlab
chiqildi.
Ushbu algoritmlar ilgari faqat odamlar uchun mumkin bo‘lgan narsalarni qila
oladi. Bundan tashqari, SI nazoratga muhtoj emas, bu eng jiddiy muammolardan
biridir. Masalan, haydovchisiz taksi bor, mashina belgilangan yo‘l bo‘ylab mustaqil
ravishda harakatlanadi, belgilarni taniydi. Biznesda sun’iy intellektdan foydalanish
o‘zining afzalliklariga ega. Kompaniyalar mavjud mahsulot va xizmatlarni
avtomatlashtirish uchun yuzni tanish va ovozni aniqlashdan foydalanmoqda. Masalan,
Xitoyda fintech kompaniyasi mobil ilovani yaratdi, undan siz xaridlar uchun qarz
olishingiz mumkin. Ushbu ilova quyidagicha ishlaydi:
Avval dasturni ovozli buyruq bilan faollashtirishingiz kerak.
Keyin kredit tarixingiz va ijtimoiy tarmoq profilingiz tekshiriladi.
Keyin, tekshirish asosida ekranda kredit kartalari paydo bo‘ladi.
Oxir-oqibat, mijoz o‘zi uchun mos taklifni tanlaydi
.
Misol tariqasida turli davlatlarda sun’iy intellektni joriy etishdan olinadigan
iqtisodiy samarani tahlil qilishimiz mumkin.
Rossiyada sun’iy intellekt texnologiyalarini joriy etishdan olinadigan iqtisodiy
samara 1 trillion rubldan ko‘proq baholanmoqda, dedi joriy yilning mart oyida Rossiya
bosh vaziri o‘rinbosari Dmitriy Chernishenko. Uning so‘zlariga ko‘ra, Rossiya
kompaniyalarining uchdan bir qismi ish vazifalari uchun sun’iy intellektdan
foydalanadi
. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Sber va Yandex endi sun’iy intellekt
sohasida Rossiya Federatsiyasining yetakchilari deb atash mumkin. Bozorning boshqa
ishtirokchilari bilan tafovut katta, ammo umuman olganda, moliyaviy sektorda SIdan
foydalanish yetakchi yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. SIni joriy etish samarasida bank
sektorining ulushi 50 foizga yaqin.
Generativ SIning mahsuldorlikka ta’siri global iqtisodiyotga trillionlab dollar
qo‘shishi mumkin. SI McKinsey&Co tomonidan tahlil qilingan
14
Валеева Ю.А. студент, Буйная Е.В. научный руководитель, ФГБОУ ВО Кузбасский государственный
технический университет имени Т.Ф. Горбачева ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ В ЭКОНОМИКЕ. "Мировая
наука" №12(21) 2018.
15
https://sia.ru/?section=484&action=show_news&id=461134
16
https://www.mckinsey.com/capabilities/mckinsey-digital/our-insights/the-economic-potential-of-generative-ai-the-
next-productivity-frontier#introduction
387
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
boʻyicha global mahsuldorlikka har yili 2,6 trillio
n dollardan 4,4 trillion dollargacha
ekvivalent qoʻshadi. Taqqoslash uchun, 2021 yilda Buyuk Britaniyaning butun yalpi
ichki mahsuloti 3,1 trillion dollarni tashkil etdi.
Kompaniyaning hisob-kitoblariga ko‘ra, sun’iy intellektdan foydalanish
qiymatining taxminan 75 foizi to‘rtta sohada to‘plangan: mijozlar operatsiyalari,
marketing va sotish, dasturiy ta’minotni ishlab chiqish va ilmiy-tadqiqot ishlari.
Ma’lumotlarga ko‘ra, sun’iy intellekt global iqtisodiyotni sezilarli darajada
oshirish imkoniyatiga ega. Misol uchun, sun’iy intellekt 2030 yilga borib jahon
iqtisodiyotiga 16%, taxminan 13 trillion dollar qo‘shishi mumkin. Bundan tashqari,
sun’iy intellektning ta’siri global YaIMni 26% gacha oshirishi mumkin. Shuningdek,
kelgusi yillarda dunyo bo‘ylab kompaniyalarning kamida 70 foizi sun’iy intellektni u
yoki bu shaklda integratsiyalashi ta’kidlangan
.
Amaliy natijalar: sun’iy intellekt texnologiyalarining tez o‘zlashtirilishi
shubhasiz biznes va iqtisodiyotlarga chuqur ta’sir ko‘rsatadi. SIdan foydalanadigan
kompaniyalar o‘z sohalarida raqobatdosh ustunliklarga ega bo‘lishadi. Bundan
tashqari, ko‘proq korxonalar sun’iy intellektni qo‘llaganligi sababli, sun’iy intellekt
tajribasiga talab ortib boradi, bu potensial ravishda ma’lum sohalarda ish o‘rinlari
yaratilishiga olib keladi va boshqalarida ish o‘rinlarining qisqarishiga olib kelishi
mumkin.
Sun’iy intellektni joriy etish natijasida unumdorlikni ortishi tahlili 1-jadvalda
keltirilgan.
1-jadval
Sun’iy intellektni joriy etish natijasida unumdorlikni ortishi tahlili
Sohalar
O‘rtacha unumdorlikning
o‘sishi (%)
Asosiy ilovalar
Ishlab chiqarish
25-30%
Robototexnika, bashoratli texnik
xizmat ko‘rsatish
Sog‘liqni saqlash
20-25%
Diagnostika, bemorni boshqarish
Savdo
15-20%
Inventarizatsiyani boshqarish,
mijozlar tahlili
Moliya
30-35%
Firibgarlikni aniqlash, algoritmik
savdo
Biroq, sun’iy intellektdan foydalanish ham o‘z xavfiga ega. SI odamlarni ish
joylaridan siqib chiqaradi, bu esa ishsizlikning oshishiga olib keladi. Iqtisodchilarning
fikricha, tez orada ko‘plab kasblar yo‘q bo‘lib ketadi, ammo yangilari paydo
bo‘ladimi?
17
https://www.researchgate.net/publication/373749082_The_Transformative_Power_of_AI_Projected_Impacts_on_the
_Global_Economy_by_2030
388
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Sun’iy intellektdan foydalanishning mumkin bo‘lgan oqibatlari to‘g‘risidagi
ko‘pgina biznes fikrlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, eng muhim o‘rinni muntazam
operatsiyalarni qisqartirish tufayli xodimlarni ishdan bo‘shatish egallaydi
14
.
Sun’iy intellekt tomonidan boshqariladigan sanoat o‘zgarishlari tahlili natijasi
2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval
Sun’iy intellekt tomonidan boshqariladigan sanoat o‘zgarishlari
Sohalar
Iqtisodiy o‘sish ulushi
Sog‘liqni saqlash
30%
Ishlab chiqarish
25%
Moliya
20%
Savdo
15%
Boshqa sohalar
10%
Ko‘chirilishi mumkin bo‘lgan kasblarning eng ko‘p sohalari buxgalteriya hisobi
ekanligiga ishoniladi; moliya; kotiblar. Sun’iy intellekt tufayli mehnat bozorida
bashorat qilinadigan o‘zgarishlar 3-jadvalda keltirilgan.
3-jadval
Sun’iy intellekt tufayli mehnat bozorida bashorat qilinadigan o‘zgarishlar
Ish toifasi
Potensial o‘zgarish (%)
Tavsif
Yuqori malakali ish
o‘rinlari
+15%
Texnik va boshqaruv rollariga
talabning ortishi
O‘rta malakali ish
o‘rinlari
-10%
Doimiy vazifalarni
avtomatlashtirish
Quyi malakali ish
o‘rinlari
-25%
Ko‘chirish xavfi juda yuqori
Yangi rollar yaratilishi +20%
SI mutaxassislari, ma’lumotlar
tahlilchilari
Axborotga qaramlik tendensiyasi 2025 yilda ham dolzarb bo‘lib qoladi.
Qolaversa, jamiyat hayotida ma’lumotlarning ahamiyati yanada ortadi – zamonaviy
infratuzilmani ham ularsiz qurib bo‘lmaydi. Kelgusi yillarda aholi jon boshiga axborot
ta’sirining o‘rtacha soni 20 barobar ortadi. Bizning uylarimiz, ish joylarimiz,
qurilmalarimiz va taqiladigan qurilmalarimiz, transport vositalarimiz va
implantlarimiz asta-sekin aqlli bo‘lib bormoqda va tobora ko‘proq qurilmalar
Internetga ulanishi mumkin. Bundan tashqari sun’iy intellektdan foydalanishda
axborot xavfsizligi muammolari ham mavjud.
Axborot xavfsizligi dunyo mavjudligining eng muhim asosiga aylanadi.
Axborotning global hajmi portlashi bilan, kiberjinoyatchilardan himoyalangan va
himoya qilinishi kerak bo‘lgan narsalar o‘rtasidagi tafovut yanada kengayadi. Haqiqiy
himoyalangan tahliliy ma’lumotlar hajmi 40% ni tashkil qiladi va 2025 yilda
389
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
ma’lumotlarning 90% himoyaga muhtoj bo‘ladi. Xavfsizlik tizimlari korporativ
moliyaviy ma’lumotlar, shaxsiy ma’lumotlar va tibbiy yozuvlarni qayta ishlash uchun
majburiy bo‘ladi
XULOSA VA TAKLIFLAR
Sun’iy intellektni joriy etishning iqtisodiy ta’siri ko‘p qirrali bo‘lib,
unumdorlikka, bandlikka, ish haqi taqsimotiga, tarmoq dinamikasiga va umumiy
iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiladi. SI muhim imkoniyatlarni taqdim etsa-da, u o‘ylangan
siyosat javoblarini talab qiladigan muammolarni ham keltirib chiqaradi. Kelajakdagi
tadqiqotlar inklyuziv o‘sishni ta’minlash va u yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
nomutanosibliklarni bartaraf etishga qaratilgan holda, SIning iqtisodiyotga uzoq
muddatli ta’sirini o‘rganishni davom ettirishi kerak.
Sun’iy intellektni qo‘llash ko‘lamini yanada kengaytirish muqarrar hisoblanadi.
Iqtisodiy sohada SIdan foydalanishning asosiy yo‘nalishlari:
Jarayonlarni avtomatlashtirish: SI sizga ma’lumotlarni qayta ishlash, yozuvlarni
saqlash va inventarni boshqarish kabi odatiy vazifalarni avtomatlashtirish imkonini
beradi.
Ma’lumotlarni tahlil qilish va bashoratlash: SI tendensiyalarni aniqlash va
kelajakdagi voqealarni bashorat qilish uchun katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil
qilishga yordam beradi.
Xizmatlarni shaxsiylashtirish: SI kompaniyalarga mijozlarning xohishlariga
asoslangan shaxsiy tavsiyalar va xizmatlarni taklif qilish imkonini beradi.
Yetkazib berish tizimining boshqaruvi: SI rejalashtirish va muvofiqlashtirishni
yaxshilash orqali ta’minot zanjiri boshqaruvini optimallashtiradi.
Moliyaviy texnologiyalar (FinTech): SI moliyaviy sektorda risklarni tahlil
qilish, kreditlash va investitsiyalarni boshqarish uchun faol qo‘llaniladi.
Mijozlarga xizmat ko‘rsatish: SI-ga asoslangan chatbotlar va virtual
yordamchilar mijozlar tajribasini yaxshilaydi va xarajatlarni kamaytiradi.
Risklarni boshqarish: SI moliyaviy va operatsion risklarni aniqlash va
kamaytirishga yordam beradi.
Yangi mahsulotlarni ishlab chiqish: SI fikr-mulohazalar va bozor ma’lumotlarini
tahlil qilish orqali yangi mahsulotlarni ishlab chiqish va sinovdan o‘tkazish jarayonini
tezlashtiradi.
Qisqacha xulosa qilib iqtisodiy sohada sun’iy intellektdan foydalanish
samaradorlikni oshirish, xarajatlarni kamaytirish va xizmatlar sifatini oshirish uchun
ko‘plab imkoniyatlarni ochib beradi. Shu bilan birga, axloqiy qiyinchiliklarni va
18
Дадашев Заид Фирузович, Устинова Наталия Григорьевна. ВЛИЯНИЕ ИСКУССТВЕННОГО ИНТЕЛЛЕКТА
НА ЭКОНОМИКУ. Эпоха науки № 18
–
Июнь 2019 г. Экономические науки.
390
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
ishchilarning malakasini oshirish zarurligini ham hisobga olish kerak, chunki malakaga
bo‘lgan talab o‘zgaradi.
Bularning barchasidan xulosa qilishimiz mumkinki, sun’iy intellekt bir qator
kamchiliklarga ega bo‘lgan dinamik rivojlanayotgan tizimdir, lekin ayni paytda xuddi
shu kamchiliklarni to‘g‘irlash yoki yaxshilash, shu bilan SIni rivojlanishning keyingi
bosqichiga o‘tkazish mumkin. Tez orada u Internet yoki boshqa texnologiyalar kabi
hayotimizning ajralmas qismiga aylanadi. Ammo bunday tizimning kamchiliklari
rivojlangan mamlakatlar bozorida rivojlanmagan mamlakatlarga nisbatan tengsizlik va
bu tizimning kiberjinoyatlarga nisbatan zaifligi bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
https://www.ibm.com/topics/artificial-intelligence.
2.
https://lex.uz/docs/-5603319.
3.
Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2014). "The Second Machine Age: Work,
Progress, and Prosperity in a Time of Brilliant Technologies".
4.
Arntz, M., Gregory, T., & Zierahn, U. (2016). "The Risk of Automation for
Jobs in OECD Countries: A Comparative Analysis.
5.
Bessen, J. E. (2019). "AI and Jobs: The Role of Demand".
6.
OECD. (2019). "Future of Work: Employment Outlook"
7.
McKinsey Global Institute. (2017). "A Future That Works: Automation,
Employment, and Productivity"
8.
PwC. (2018). "The Economic Impact of Artificial Intelligence on the UK
Economy"
9.
https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/JEBDE-10-2023-
0022/full/html
10.
https://www.imf.org/en/Publications/Staff-Discussion-
Notes/Issues/2024/01/14/Gen-AI-Artificial-Intelligence-and-the-Future-of-Work-
542379?cid=pr-com-SDNEA2024001
11.
https://dzen.ru/a/ZG79LnDfMAVScn5L
12.
https://www.nber.org/papers/w31161
13.
https://president.uz/ru/lists/view/3566\
14.
Валеева Ю.А. студент, Буйная Е.В. научный руководитель, ФГБОУ ВО
Кузбасский государственный технический университет имени Т.Ф. Горбачева
ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ В ЭКОНОМИКЕ. "Мировая наука" №12(21)
2018.
15.
https://sia.ru/?section=484&action=show_news&id=461134
16.
https://www.mckinsey.com/capabilities/mckinsey-digital/our-insights/the-
economic-potential-of-generative-ai-the-next-productivity-frontier#introduction
391
SUN’IY INTELLEKT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON
WWW.INFOCOM.UZ
17.
https://www.researchgate.net/publication/373749082_The_Transformative
_Power_of_AI_Projected_Impacts_on_the_Global_Economy_by_2030
18.
Дадашев Заид Фирузович, Устинова Наталия Григорьевна. ВЛИЯНИЕ
ИСКУССТВЕННОГО ИНТЕЛЛЕКТА НА ЭКОНОМИКУ. Эпоха науки № 18
–
Июнь 2019 г. Экономические науки.
