383
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
SANOAT KORXONALARIDA KORPORATIV BOSHQARUV
INSTITUTSIONAL TAMOYILLARINING MOLIYAVIY-IQTISODIY
HOLATIGA TA’SIRI
Ismoilova Gulshodaxon Kamoliddinovna
Farg‘ona Politexnika Instituti
gismoilova765@gmail.com
Annotatsiya:
Maqolada moliyaviy jihatdan yuqori natijaga ega korxonalarning,
yuqori institutsional boshqaruv reytingiga ega ekanligini o‘rganildi. Ushbu jarayonda
korxonalarning moliyaviy natijalarini aks ettiruvchi likvidlik koeffitsiyentlari,
moliyaviy tuzilma koeffitsiyentlari, faoliyat ko‘rsatkichlari va rentabellik
koeffitsiyentlari qo‘llanildi. Kompaniyalarning ishlash reytingida yuqori o‘rinlarni
egallashi uchun barcha ko‘rsatkichlar optimallashtirilishi va mos ravishda
boshqarilishi kerak. Ushu optimal yechimlarini aniqlash uchun ko‘p mezonli qaror
qabul qilish usullari tahlil qilindi. Bu mezonlar asosida kompaniyalarga eng yaxshi
alternativni tanlash uchun taklif va tavsiyalar berildi.
Kalit so‘zlar: Korporativ boshqaruv, institutsional boshqaruv tamoyillari,
moliyaviy-iqtisodiy, boshqaruv reytingi, aksiyadorlar, aksiyalar, baholash,
aksiyadorlik jamiyatlari.
ВЛИЯНИЕ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫХ ПРИНЦИПОВ
КОРПОРАТИВНОГО УПРАВЛЕНИЯ НА ФИНАНСОВО
-
ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ ПРОМЫШЛЕННЫХ
ПРЕДПРИЯТИЙ
Исмаилова Гульшодахан Камолиддиновна
Ферганский политехнический институт
gismoilova765@gmail.com
Аннотация:
В статье исследовано, что предприятия с высокими
финансовыми показателями имеют высокий рейтинг институционального
управления. В этом процессе использовались коэффициенты ликвидности,
коэффициенты финансовой структуры, показатели деятельности и
коэффициенты рентабельности, отражающие финансовые результаты
предприятий. Все показатели должны быть оптимизированы и управляться
соответствующим образом, чтобы компании могли занимать высокие позиции
384
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
по эффективности. Для определения этих оптимальных решений были
проанализированы многокритериальные методы принятия решений. На основе
этих критериев компаниям были даны предложения и рекомендации по выбору
лучшей альтернативы.
Ключевые
слова:
Корпоративное
управление,
принципы
институционального
управления,
финансово-экономические,
рейтинг
управления, акционеры, акции, оценка, акционерные общества.
INFLUENCE OF THE INSTITUTIONAL PRINCIPLES OF CORPORATE
MANAGEMENT ON THE FINANCIAL AND ECONOMIC SITUATION OF
INDUSTRIAL ENTERPRISES
Ismailova Gulshodakhan Kamoliddinovna
Fergana Polytechnic Institute
gismoilova765@gmail.com
Abstract:
In the article, it is studied that enterprises with high financial
performance have a high institutional management rating. Liquidity coefficients,
financial structure coefficients, activity indicators and profitability coefficients
reflecting the financial results of enterprises were used in this process. All metrics must
be optimized and managed accordingly for companies to rank high in performance.
Multi-criteria decision-making methods were analyzed to determine these optimal
solutions. Based on these criteria, suggestions and recommendations were given to
companies to choose the best alternative.
Keywords: Corporate management, principles of institutional management,
financial and economic, management rating, shareholders, shares, evaluation, joint-
stock companies.
KIRISH
XIX asrning 60-yillaridan keyin korxonalarining asosiy maqsadi foydani
maksimallashtirish va bu maqsad asosida aksiyadorlar qiymatini oshirish ustuvor
strategiyaga aylandi. Aksiyadorlar qiymatini maksimal darajada oshirish menejerlarga
uzoq muddatda qiymatni oshirishga imkon beradi. 2000-yillarda moliyaviy bozorlarda
menejerlar va investorlar o‘rtasidagi nizoli xatti-harakatlar aksiyadorlarga salbiy ta’sir
ko‘rsatdi, natijada qoidalarni kuchaytirishga ehtiyoj paydo bo‘ldi. Shu nuqtai nazardan,
manfaatdor tomonlar o‘rtasidagi ziddiyatli manfaatlarni adolatli, muvozanatli va
uyg‘un boshqarish maqsadida institutsional boshqaruv amaliyotlari rivojlandi.
Respublikamizda davlat mulkining xususiylashtirilishi natijasida shakllangan
aksiyadorlik mulk shakli, mulkiy huquqlar va uning barcha qatnashchilari faoliyati
385
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
uchun teng va adolatli sharoitlarni ta’minlash nuqtai nazaridan hali ham yetarlicha
takomillashmagan. Buning sababi aksiyadorlarga tegishli bo‘lgan aksiyalarning
boshqa shaxslarga o‘tkazilish imkoniyatini ta’minlovchi jamiyat institutlarining
samarali ishlamayotganligidadir. Shu sababli, hozirda davlat tomonidan aksiyadorlik
kapitali imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida aksiyadorlik kompaniyalarida
boshqaruvning adolatli tarzda shakllanishi, aksiyadorlar huquqlarining himoya
qilinishi va qimmatli qog‘ozlarni tartibga solishning samarali tizimini qurishga
yo‘naltirilgan bir qancha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Ayni paytda aksiyadorlik jamiyatlari boshqaruvchilari va uning haqiqiy egalari
hamda boshqa manfaatdor tomonlar (kreditorlar, davlat idoralari, jamiyat xodimlari va
hamkorlari) o‘rtasida munosabatlar tizimini ishlab chiqish zarurati tug‘ilmoqda, chunki
bu munosabatlar tizimining muvaffaqiyatli hal qilinishi jamiyatning samarali
faoliyatini ta’minlashi va barcha manfaatdor tomonlar xohish-istaklarini hisobga
olishga bog‘liqdir.
Bugungi kunda respublikamizdagi barcha aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ
boshqaruv kodeksi ishlab chiqilgan va aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi tomonidan
tasdiqlangan holda amaliyotga joriy etilgan. 2020-yil 27-oktyabrdagi O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining PF-6096 sonli “Davlat ishtirokidagi korxonalarni isloh
qilishni jadallashtirish hamda davlat aktivlarini xususiylashtirishga oid chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilindi. Ushbu farmonga ko‘ra, korporativ boshqaruv va
moliyaviy audit joriy etilishi, operatsion samaradorlikning oshirilishi mo‘ljallangan
davlat ishtirokidagi korxonalar ro‘yxati tasdiqlandi. Ro‘yxatga kiritilgan 39 ta
korporativ tuzilmada 2021-yil 1-iyulga qadar xaridlar va boshqaruv tizimlarini
auditdan o‘tkazish hamda «muvofiqlik tizimi» (
сomplaens
) va korrupsiyaga qarshi
xizmatlarni shakllantirishni nazarda tutadigan zamonaviy korporativ boshqaruv
tizimini joriy etish masalalari belgilab qo‘yildi [1].
ADABIYOTLAR TAHLILI
Korporativ boshqaruv tizimini joriy etish va korporativ boshqaruvning
institutsional asoslari bilan bog‘liq nazariy, uslubiy va amaliy muammolar ularning
iqtisodiyotning korporativ sektorini rivojlantirishga ta’siri olimlar va mutaxassislar
ishlarida yoritib kelingan. Xususan, L.N.Levanova [22] tomonidan birinchi
aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, boshqaruv tizimini takomillashtirish, bozor va
aksiyalarni boshqarish mexanizmi va infratuzilmasini rivojlantirish istiqbollari
o‘rganilgan. А.G.Dementiyev
a [21] tomonidan “Zamonaviy dunyo va jahon
iqtisodiyoti rivojlanishining yetakchi tendensiyasi globallashuvning asosiy subyektlari
transmilliy kompaniyalar, bu har yili o‘z iqtisodiy yuksalishini oshirishi
tendensiyalari” o‘rganilgan. Korporativ boshqaruvning institutsional tamoyillari
bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan iqtisodchi olim Milton Fridman 1970-yilda o‘z
386
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
tadqiqotida korxonalar ijtimoiy mas’uliyatiga e’tibor qaratib, asosiy maqsad
aksiyadorlar qiymatini maksimal darajada oshirish ekanini ta’kidlagan [8]. Kapital
Bozorlar Kengashi tomonidan vakolat berilgan reyting agentliklari barcha
korxonalarning korporativ boshqaruv tamoyillariga muvofiqligini baholab,
korxonalarga institutsional boshqaruv tamoyillari bo‘yicha reyting beradi [24].
Korporativ boshqaruv reytingi aksiyadorlar huquqlariga e’tibor, ma’lumotni oshkor
qilish, manfaatdor tomonlar bilan munosabatlar va boshqaruv kengashining umumiy
ishonchliligini baholash uchun mezon hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, korporativ
boshqaruv reytingida yuqori ball olgan kompaniyalar moliyaviy ko‘rsatkichlar
reytingida oldingi o‘rinlarda joylashishi mumkin.
W. Drobetz, A. Schillhofer esa “Yaxshi institutsional boshqaruv ko‘proq
samaradorlik, bozor qiymatining o‘sishi va yuqori aktsiya daromadlari bilan
chambarchas bog‘liq ekanligi”ni aytishgan [9]. Brown, L.D. va Caylor, M.L lar “Agar
samarali korporativ boshqaruv yuqori biznes ko‘rsatkichlariga bog‘liq bo‘lsa,
samarasiz boshqariladigan korxonalarga qaraganda yaxshiroq natijalarga erishadi” [4]
deb ta’kidlashgan. Shu nuqtai nazardan O‘zbekiston Respublikasida ham bir qator
olimlar Sh.Zaynutdinov [19], D.Suyunov [16], B.Berkinov [20], M.Xamidulin [23] lar
tomonidan korporativ boshqaruv tizimining ayrim jihatlari nazariy metodologik
asoslari tadqiq qilingan. Xususan, J.K. Musayeva “Korporatsiya va birlashmalar o‘zaro
harakatlarni tashkillashtirishni va shunga muvofiq vazifalarni taqsimlash
mexanizmlari, qoidalari, mehnat jarayonlarini koordinatsiyalashga extiyoj tug‘iladi,
hamkorlikdagi harakatlarni tashkillashtirish shakllari va usullari jamoat hayotining
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, siyosiy sohalardagi o‘zgarishlar bilan bog‘liqlikda
o‘zgarib boradi” deb ta’kidlagan. Yana bir iqtisodchi olimlarimizdan D.X.
Suyunovning fikricha “Korporativ boshqaruv – bu korporativ mulk shakliga kiruvchi
subyektlar mulkdorlarining huquqlarini va manfaatlarini himoya qiluvchi amaldagi
meyorlar, hamda boshqaruvning maʼlum bir tamoyillari asosida kompaniyaning
maqsadiga erishish uchun amalga oshiriladigan harakatlar majmuidir kabi masalalar
ustida fikr yuritganlar [16].
METODOLOGIYA
Tadqiqot jarayonida qiyosiy tahlil va sintez, induksiya va deduksiya, tizimli
tahlil, ilmiy abstraksiyalash, iqtisodiy-matematik modellashtirish va boshqa usullardan
keng foydalanildi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundaki, korporativ boshqaruv
tizimini joriy etish va korporativ boshqaruvning institutsional asoslari bilan bog‘liq
nazariy, uslubiy va amaliy muammolar, ularning iqtisodiyotning korporativ sektorini
rivojlantirishga istiqbolli dastur va rejalarni ishlab chiqish imkonini beradi.
387
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Institutsional boshqaruv – kompaniyaning moliyaviy va inson resurslarini
aksiyadorlar manfaatlariga zarar yetkazmasdan jalb qilish va uzoq muddatda
aksiyadorlarga iqtisodiy daromad keltiradigan tarzda ishlashni anglatadi. Bu qonunlar,
qoidalar va ixtiyoriy tartiblar yordamida barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib,
xususiy sektor amaliyotlarining kombinatsiyasini tashkil etadi [24]. Boshqacha
aytganda, institutsional boshqaruv kompaniyalarga o‘z faoliyat sohalarida rentabellik,
o‘sish va raqobatbardoshlikka erishish uchun poydevor yaratadi [13]. Korporativ
boshqaruv tamoyillarining maqsadi iqtisodiy samaradorlik, barqaror o‘sish va
moliyaviy barqarorlikni ta’minlashdir [25].
Institutsional boshqaruv qoidalari qatoriga Cadbury (1992), Greenbury (1995),
Hampel hisobotlari, Sarbanes-Oksli qonuni (2002), va Iqtisodiy Hamkorlik va
Taraqqiyot Tashkiloti (OECD) tomonidan e’lon qilingan Korporativ Boshqaruv
Tamoyillari Hisoboti (2004) kiradi [26]. Ushbu qoidalar birja investorlari uchun
javobgarlik va himoya mexanizmlarini kuchaytirishni maqsad qilgan [5].
Moliyaviy jihatdan yuqori natijaga ega korxonalarda, yuqori institutsional
boshqaruv reytingiga ega ekanligini o‘rganib kelinmoqda. Ushbu jarayonda
korxonalarning moliyaviy natijalarini aks ettiruvchi likvidlik koeffitsiyentlari,
moliyaviy tuzilma koeffitsiyentlari, faoliyat ko‘rsatkichlari va rentabellik
koeffitsiyentlari qo‘llanildi. Kompaniyalarning ishlash reytingida yuqori o‘rinlarni
egallashi uchun barcha ko‘rsatkichlar optimallashtirilishi va mos ravishda
boshqarilishi kerak. Ushu optimal yechimlarini aniqlash uchun ko‘p mezonli qaror
qabul qilish usullari qo‘llanildi, bu mezonlar asosida kompaniyalarga eng yaxshi
alternativani tanlash imkonini beradi [17]. Korxonalarning institutsional boshqaruv
reytingini baholash uchun qaror qabul qilishning ikki usuli — TOPSIS va MOORA
orqali korxonalar reytinglari, korporativ boshqaruv reytinglari va moliyaviy
natijalarining o‘zaro mosligi tekshirib o‘rganiladi.
TOPSIS (Ideal Yechimga O‘xshashlik Bo‘yicha Afzalliklarni Saralash
Texnikasi) -
usuli 1981-yilda Xvang va Yoon tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, u
muqobillarni ideal va manfiy ideal yechim to‘plamlariga masofaga asoslangan holda
tanlashni o‘z ichiga oladi. Masalan, eng yaxshi alternativa ideal yechimga eng yaqin
alternativa hisoblanadi, manfiy ideal yechim esa to‘plamdagi eng uzoq alternativa
sifatida tanlanadi. Ijobiy ideal yechim barcha mezonlarga ko‘ra eng yaxshi qiymatni
beradi, manfiy ideal yechim esa eng yomon qiymatni ifodalaydi. TOPSIS usuli
muqobillarni ijobiy va salbiy ideal yechimlarga masofalari asosida saralash imkonini
beradi [7].
TOPSIS usulining bosqichlari quyida tavsiflanadi.
1. Qaror matritsasini yaratish:
Qaror matritsasida qatorlar qaror nuqtalarini,
ustunlar esa muqobillar (alternativalar) va baholash mezonlarini ifodalaydi. Bu
388
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
boshlang‘ich qaror matritsasi qaror qabul qiluvchi tomonidan tuziladi. Quyidagi m x n
o‘lchovli matritsada m qaror nuqtalari (alternativalar) va n ta baholash mezonlari
mavjud.
(1)
2. Normallashtirilgan matritsani olish (standart qaror matritsasi):
Qaror matritsasidagi har bir elementning qiymatini normallashtirish uchun
adabiyotda turli usullar qo‘llaniladi. Xarajatlarni hisoblash usullaridan biri sifatida
TOPSIS usulidan foydalangan tadqiqotlarda asosan vektor normalizatsiyasi afzal
ko‘rilgan. Xarajatlarni hisoblashda ishlatiladigan vektor normalizatsiya tenglamasi
quyidagicha ifodalanadi;
𝒓𝒓
𝒊𝒊𝒊𝒊
=
𝒂𝒂
𝒊𝒊𝒊𝒊
�∑ 𝒂𝒂
𝒊𝒊𝒊𝒊
𝟐𝟐
𝒎𝒎
𝒊𝒊
,
=
𝟏𝟏
,
𝟐𝟐
, … ,
𝒎𝒎
;
𝒋𝒋
=
𝟏𝟏
,
𝟐𝟐
, … ,
𝒏𝒏
.
̇
(2)
Bu yerda:
-
𝑎𝑎
𝑖𝑖𝑖𝑖
— qaror matritsasining elementlari;
-
𝑟𝑟
𝑖𝑖𝑖𝑖
— normallashtirilgan elementlar;
-
𝑚𝑚
— qaror nuqtalari soni;
- n — baholash mezonlari soni.
3. Og‘irlangan normallashtirilgan matritsani olish:
Normallashtirilgan
matritsadagi har bir qiymatga tegishli vazn (w i) bilan og‘irlik qo‘yiladi. TOPSIS
usulida og‘irlik mezonlarning ahamiyat darajasiga qarab subyektiv ravishda
belgilanadi. Vazn qiymatlarining yig‘indisi 1 ga teng bo‘lishi kerak (∑i=1nwi=1
\sum
{i=1}^{n} w i =∑i=1n
wi=1). Normallashtirilgan matritsa elementlari w, i
og‘irliklariga ko‘paytirilib, og‘irlangan matritsa hosil qilinadi.
4. Og‘irliklangan normallashtirilgan matritsani hosil qilish:
Normallashtirilgan
matritsadagi har bir qiymat w, i kabi bir og‘irlik qiymati bilan ko‘paytiriladi.
Og‘irliklash amali TOPSIS usulining subyektiv tomonini ko‘rsatadi, chunki
og‘irliklash omillar ahamiyat darajasiga qarab amalga oshiriladi. Wiw iwi
qiymatlarining yig‘indisi 1 ga teng bo‘lishi kerak (∑i=1nwi=1)(
\sum {i=1}^{n} w i =
1 )(∑i=1n
wi=1)[15]. Normallashtirilgan matritsaning elementlari wiw iwi bilan
ko‘paytiriladi va og‘irliklangan matritsaga erishiladi.
5. Musbat ideal va salbiy ideal yechim to‘plamlarini hosil qilish:
Maqsad
maksimalizatsiya bo‘lsa, musbat ideal yechimga (A+) erishish uchun oldingi qadamda
hosil qilingan og‘irliklangan normallashtirilgan matritsaning har bir ustunidagi eng
yuqori qiymatlar tanlanadi. Salbiy ideal yechimga (A-) erishish uchun esa eng past
389
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
qiymatlar olinadi. Agar maqsad minimallashtirish bo‘lsa, A+ eng past qiymatlarni, A-
esa eng yuqori qiymatlarni o‘z ichiga oladi [11].
𝐴𝐴
+
={(
𝑚𝑚𝑎𝑎𝑥𝑥𝑣𝑣𝑖𝑖𝑖𝑖𝑗𝑗𝑗𝑗
|
𝑗𝑗𝑗𝑗∈𝐽𝐽
),(
𝑚𝑚𝑖𝑖𝑖𝑖𝑛𝑛𝑣𝑣𝑖𝑖𝑖𝑖𝑗𝑗𝑗𝑗
|
𝑗𝑗𝑗𝑗∈𝐽𝐽
′)}
𝑖𝑖𝑖𝑖
=1,2,3,…,
𝑚𝑚
(3)
𝐴𝐴
−
={(
𝑚𝑚𝑖𝑖𝑖𝑖𝑛𝑛𝑣𝑣𝑖𝑖𝑖𝑖𝑗𝑗𝑗𝑗
|
𝑗𝑗𝑗𝑗∈𝐽𝐽
),(
𝑚𝑚𝑎𝑎𝑥𝑥𝑣𝑣𝑖𝑖𝑖𝑖𝑗𝑗𝑗𝑗
|
𝑗𝑗𝑗𝑗∈𝐽𝐽
′)}
𝑖𝑖𝑖𝑖
=1,2,3,…,
𝑚𝑚
(4)
J
foyda mezonini,
J’
esa xarajat mezonini anglatadi. Foyda mezoni uchun
alternativlar orasidan maksimal qiymat, xarajat mezoni uchun esa alternativlar
orasidan minimal qiymat tanlanadi. Bu holda
A+
eng ko‘p tanlangan alternativni,
A-
esa eng kam tanlangan alternativni ifodalaydi [15].
6.
Musbat ideal va salbiy ideal nuqtalarga bo‘lgan masofa qiymatlarini
hisoblash:
musbat va salbiy ideal nuqtalarga bo‘lgan masofa qiymatlarini hisoblashda
quyidagi tenglamalar qo‘llaniladi [19].
𝑺𝑺
𝒊𝒊
+
=
� �𝒗𝒗
𝒊𝒊𝒊𝒊
−𝒗𝒗
𝒊𝒊
+
�
𝒏𝒏
𝒊𝒊=𝒊𝒊
2 (5)
7. Ideal yechimga ko‘ra yaqinlikni hisoblash:
Alternativlarning ideal yechimga
yaqinligini hisoblash uchun quyidagi tenglama qo‘llaniladi [10].
𝐶𝐶
𝑖𝑖
=
𝑆𝑆
𝑖𝑖
−
𝑆𝑆
𝑖𝑖
+
+𝑆𝑆
𝑖𝑖
−
,
𝑖𝑖
= 1,2, … . ,
𝑛𝑛
; 0
≤ 𝐶𝐶
𝑖𝑖
≤
1
(6)
C<sub>i</sub>
qiymatining 1 ga yaqinlashishi, alternativning ideal yechimga
yaqinlashayotganini; 0 ga yaqinlashishi esa alternativning salbiy ideal yechimga
yaqinlashayotganini ko‘rsatadi. Shu ma’noda,
C<sub>i</sub>
qiymatining yuqori
bo‘lishi, alternativni boshqa alternativlarga nisbatan yuqori o‘rinlarga olib chiqadi.
Milliy va xalqaro adabiyotda korporativ boshqaruv bilan korxonalarning
moliyaviy faoliyati o‘rtasidagi aloqani o‘rganadigan tadqiqotlar uchta guruhga
bo‘linishi mumkin
.
Birinchi guruh
da korporativ boshqaruv amaliyotlarida eng muhim omil bo‘lgan
boshqaruv kengashlarining hajmi, boshqaruv kengashidagi a’zolar, mustaqil a’zolar
soni va korxonalar egalik strukturalari bilan korxonalar moliyaviy faoliyati o‘rtasidagi
aloqani o‘rganishganini ko‘rsatadi. Bunda odatda korxonalarning moliyaviy faoliyati
aktiv rentabelligi (ROA), kapital rentabelligi (ROE) va Tobin’s Q koeffitsiyenti bilan
o‘lchangan [17]. Bu guruhda bir xil natijaga kelmagan.
Ikkinchi guruh
da korxonalarning korporativ boshqaruv reytingi va
korxonalarning aksiyalari narxi [2], moliyaviy ko‘rsatkichlari hamda shuningdek,
Tobin’s Q kabi bozor asosidagi koeffitsiyentlar o‘rtasidagi aloqalar asosiy statistik
metodlar yordamida o‘rganilgan. Korporativ boshqaruv reytingi bilan moliyaviy
faoliyat o‘rtasida ijobiy aloqalar aniqlangan.
390
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Uchinchi guruh
da ko‘p kriteriyali qaror qabul qilish usullaridan foydalanilgan.
Ushbu tadqiqotlarda ko‘p kriteriyali qaror qabul qilish usullari yordamida korxonalar
moliyaviy faoliyatiga qarab tartiblangan va bu tartib korxonalar korporativ boshqaruv
reytingi tartibi bilan solishtirilgan [3]. O‘tkazilgan tadqiqotlar ko‘p kriteriyali qaror
qabul qilish usullari yordamida korxonalar korporativ boshqaruv tartibi moliyaviy
faoliyati bo‘yicha ishlab chiqilgan.
Korxonalar moliyaviy faoliyatini baholash uchun quyidagi moliyaviy
ko‘rsatkichlardan foydalanilgan:
likvidlikning muqobil koeffitsiyenti, likvidlikning
tezkor koeffitsiyenti, moliyaviy ko‘rsatkich koeffitsiyenti, naqd pul aylanish davri,
aktivlarning aylanish tezligi, o‘z kapitalning aylanish tezligi, sof foyda darajasi,
debitor qarzlarni undirish muddati
va tovar zaxiralari aylanish davrining yig‘indisidan
kreditor qarzlarni kreditor qarzlarni to‘lash muddati chiqarib tashlanadi. Shundan
keyin normallashtirilgan qarorlar matritsasi ishlab chiqiladi.
Korporativ biznes-reyting asosida baholangan va ushbu reytinglar bir qator
moliyaviy ko‘rsatkichlar bilan bog‘liqligi o‘rganilgan. Masalan, veksel narxlari [3],
moliyaviy stavkalar [12], shuningdek, bozor asosida hisoblangan Tobining Q [14]
ko‘rsatkichi kabi omillar korporativ boshqaruv ballari bilan o‘zaro bog‘liqdir. Ushbu
munosabatlar statistik usullar yordamida tekshirilgan va institutional boshqaruv
ko‘rsatkichlari bilan korxonalar moliyaviy ko‘rsatkichlari asosida qarorlar matrirsasi
tahlil qilindi.
1-jadval
Korxonalar moliyaviy ko‘rsatkichlari asosida qarorlar matritsasi
Korxonalar
Hozir
gi
nisbat
Kislota
sinovi
darajasi
Moliyav
iy
tutqich
darajasi
Naqd pul
qaytish
davomiyli
gi
Faol
transfer
tezlik
Transf
er
tezlik
Sof
foyda
ROE
РАО EPS
Vestel
0,96
0,60
76.14
4220
1.18
4.92
-1.6
-7,89
-1,89
-0,3
Tofash
1.32
1.15
67,97
-24.99
1.17
3.55
6.17
21.93
7.25
0,87
Turk traktori
2.81
1.48
50.27
84,75
1.55
3.09
12.87
39,78
19.89
5.24
Ozodlik
1.42
1.17
49.73
71.86
0,54
1.19
-7,58
-9.02
-4.1
-0,11
Tuprash
0,94
0,56
75.69
-0,640
2.17
8.27
2.91
24.09
6.34
4.78
Otokar
1.19
0,72
80.13
160,31
1.16
5.44
6.89
37.5
8
4.02
Anadolu Efes
1.58
1.19
39.81
83.08
0,56
1.13
28,37
32,06
15,93
4,41
Koka Kola
1,54
1,18
59,01
47,5
0,94
2,33
9,42
21,92
8,82
0,58
Arçelik
1,87
1,35
63,73
148,23
1,03
2,81
5,39
15,13
5,53
0,88
Petkim
1,4
0,96
47,39
21,55
1,38
2.47
1.18
2.9
1.62
0,05
Logotip Dasturiy
ta’minot
1.88
1.86
52.6
-95.26
0,75
1.41
27,26
38.57
20.55
0,77
turkcha
Telekommunikats
iya
0,96
0,89
70.8
-5.25
0,74
2.23
9.93
22,12
7.35
0,37
391
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Prismian Kablo
1,3
0,95
77
-18,75
1,62
6,12
1,11
6,8
1,81
0,08
Turcas Benzin
2,13
2,09
39,98
7,57
0,04
0,07
51,96
3,61
2,3
0,11
Park elektr
7,43
6,59
10,95
30,75
0,48
0,54
26.53
14.27
12.74
0,47
Aygaz Inc.
1.3
0,88
29.63
16.79
1.95
2.6
3.42
8.88
6.68
0,68
Samimiylik Uy
maishiy texnika
2,3
1.57
30.25
288.6
0,38
0,58
21.92
-
12.76
-8.29
-0,12
Tug‘ilish
Avtomobilsozlik
1.19
0,7
54.63
56.28
2.82
5.74
3.39
19.48
9.56
1.02
Standart qaror matritsasini normallashtirish uchun TOPSIS va MOORA usullari
qo‘llaniladi. Yuqoridagi formulalar yordamida hisoblandi. Normallashtirilgan bo‘lgan
qaror matritsasi 2-jadvalda ko‘rsatilgan.
2-jadval
Normallashtirilgan bo‘lgan qaror matritsasi
Korxonalar
Hozirgi
nisbat
Kislota
sinovi
darajasi
Moliyav
iy
tutqich
darajasi
Naqd pul
qaytish
davomiyli
gi
Faol
transfer
tezlik
Transfer
tezlik
Sof
foyda
ROE PAO
EPS
Vestel
0,0881*
0,0673
0,2842
0,0095
0,1947
0,2978
-
0,020
0
-
0,079
5
-
0,0409
-
0,030
8
Tofash
0,1212
0,1291
0,2537
-0,0561
0.1930
0,2149
0,077
0
0,220
9
0,1569
0,089
2
Turk traktori
0,2579
0,1661
0,1877
0.1903
0,2557
0,1871
0,160
5
0,400
7
0,4304
0,537
5
Hurriyet
0,1303
0,1313
0,1856
0,1613
0,0891
0,0720
-
0,094
6
-
0,090
9
-
0,0887
-
0,011
3
Tuprash
0,0863
0,0628
0,2826
-0,0014
0,3580
0,5006
0,036
3
0,242
6
0,1372
0,490
3
Otokar
0,1092
0,0808
0,2991
0,3599
0,1914
0,3293
0,085
9
0,377
7
0,1731
0,412
3
Anadolu Efes
0,1450
0,1335
0,1486
0,1865
0,0924
0,0684
0,353
9
0,322
9
0,3447
0,452
3
Koka Kola
0,1414
0,1324
0,2203
0,1066
0,1551
0,1410
0,117
5
0,220
8
0.1908
0,059
5
Archelik
0,1716
0,1515
0,2379
0,3328
0,1699
0,1701
0,067
2
0,152
4
0,1197
0,090
3
petkim
0,1285
0,1077
0,1769
0,0484
0,2277
0,1495
0,014
7
0,029
2
0,0351
0,005
1
Logotip dasturiy
ta’minot
0,1726
0.2087
0.1964
-0,2138
0,1237
0,0854
0,340
0
0,388
5
0,4447
0,079
0
turkcha
Telekommunikat
0,0881
0,0999
0,2643
-0,0118
0,1221
0,1350
0,123
9
0,222
8
0,1590
0,038
0
392
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
siya
Prismian Kabel
0,1193
0.1066
0,2874
-0,0421
0,2672
0,3705
0,013
8
0,068
5
0,0392
0,008
2
Turcas Benzin
0,1955
0,2345
0,1492
0,0170
0,0066
0,0042
0,648
1
0,036
4
0,0498
0,011
3
Park elektr
0,6820
0,7395
0,0409
0,0690
0,0792
0,0327
0,330
9
0,143
7
0,2757
0,048
2
Aygaz
0,1193
0,0988
0,1106
0,0377
0,3217
0,1574
0,042
7
0,089
4
0,1445
0,069
7
Samimiylik Uy
maishiy texnika
0,2111
0,1762
0,1129
0,6479
0,0627
0,0351
-
0,273
4
-
0,128
5
-
0,1794
-
0,012
3
Tug‘ilish
Avtomobilsozlik
0.1092
0,0786
0.2039
0,1263
0,4652
0,3475
0,042
3
0.196
2
0,2069
0,104
6
Bahor Sut
0,1386
0,0931
0.1112
0,0546
0.2062
0,1071
0,103
9
0,148
4
0,2244
0,153
9
ENKA Bino
0,2129
0,2188
0,1238
0,0741
0,1237
0,0708
0,126
7
0,119
6
0,1649
0,040
0
Bahor
Integratsiyalashg
an Go‘sht va
Obro‘-e’tibor
0,1560
0,1380
0,0916
0,0548
0,1848
0,0896
0,099
5
0,118
8
0.1939
0,090
3
Aselsan
0.2010
0,1459
0,2231
0,3781
0,0973
0,0914
0,136
7
0,166
7
0,1404
0,049
2
Bahor Bu
0,0743
0,0584
0,1637
-0,0394
0,1452
0,0884
-
0,098
0
-
0,115
2
-
0,1502
-
0,069
7
Pegasus
0,1643
0,1986
0,2512
0,0024
0,1386
0,1967
0,047
8
0,125
4
0,0695
0,092
3
Normallashtirilgan qaror matritsasi yaratish uchun, birinchi navbatda,
Mezonlarning og‘irlik qiymatlari (w) aniqlanishi kerak [14]. Tadqiqotdagi 10 ta
baholash mezonining vazn qiymatlari mavjud va teng vaznli yaxshi 0.1 jihati
belgilangan [6]. Normallashtirilgan matritsadagi elementlar ularning og‘irlik
qiymatlari va Jadvalga ko‘paytiriladi 4 da vaznli normalangan matritsa olindi.
Baholash mezonlarining vazn qiymatlari teng og‘irlikda, ya’ni 0,1 sifatida aniqlandi
[3]. Vaznli normallashtirilgan matritsa normalangan matritsadagi elementlarni
ularning og‘irlik qiymatlari bilan ko‘paytirish yo‘li bilan olinadi. Ijobiy ideal (A+) va
salbiy ideal (A-) yechimlar to‘plamini yaratish uchun baholash mezonlari vaznli
normallashtirilgan matritsa jadvalida foyda va xarajat mezonlariga bo‘linadi.
Moliyaviy ko‘rsatkich koeffitsiyenti va naqd pul ayirboshlash sikli biznesda minimal
bo‘lishi kerak bo‘lgan nisbatlardir va shuning uchun ular xarajat mezonlari sifatida
belgilanadi. Ijobiy ideal (A+) yechimlar to‘plami uchun, vazn mezonlari uchun
393
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
og‘irlikdagi normallashtirilgan qaror matritsasining har bir ustunidagi maksimal
qiymat, xarajat mezonlari uchun esa minimal qiymat tanlangan. Salbiy ideal (A-)
yechimlar to‘plami uchun, vaznli normallashtirilgan qaror matritsasining har bir
ustunidagi minimal qiymat foyda mezonlari uchun tanlangan va xarajatlar mezonlari
uchun maksimal qiymat tanlangan. Ijobiy ideal (A+) va salbiy ideal (A-) yechimlar
to‘plami quyidagicha.
A+ = {0,0682; 0,0740; 0,0041; -0,0214; 0,0465; 0,0501; 0,0648; 0,0401; 0,0445;
0,0537} (7)
A- = {0,0074; 0,0058, 0,0299; 0,0648; 0,0007; 0,0004; -0,0273; -0,0129; -0,0179; -
0,0070} (8)
Ijobiy va manfiy ideal yechimlar to‘plamlari aniqlangandan so‘ng, har bir
muqobil (biznes) ning musbat ideal yechimdan (d+) va manfiy ideal yechimdan (d)
masofalari 2 va 3 tenglamalar orqali aniqlanadi. 4-tenglamadan foydalanib, korxonalar
moliyaviy ko‘rsatkichlari (Ci) bo‘yicha tartiblangan.
XULOSA
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, korporativ boshqaruv amaliyotlari har
doim ham korxonalarning moliyaviy natijalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ijobiy ta’sir
ko‘rsatmaydi. Korporativ boshqaruv reytingi yuqori bo‘lgan ba’zi korxonalar
moliyaviy ko‘rsatkichlari bo‘yicha pastroq natijalarga ega bo‘lishi mumkin. Tahlilda
qo‘llanilgan moliyaviy ko‘rsatkichlar (masalan, joriy nisbat, aktivlar aylanmasi va
daromadlilik ko‘rsatkichlari) bilan korporativ boshqaruv reytinglari o‘rtasidagi
bog‘liqlik cheklangan bo‘lib, bu reytinglarning biznes natijalarini to‘liq aks
ettirmasligini ko‘rsatadi. Bu holat korporativ boshqaruvning uzoq muddatli ta’sirini
baholashda vaqt omili va boshqa tashqi omillar hisobga olinmagan. Ushbu tadqiqot
korporativ boshqaruv va moliyaviy natijalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqurroq tahlil
qilish uchun qo‘shimcha o‘rganishlar o‘tkazish zarurligini ta’kidlaydi. Xususan,
metodologiyani kengaytirish, ko‘proq ko‘rsatkichlarni qo‘shish va korxona
reytinglarining uzoq muddatdagi ta’sirini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Bu
yondashuv korporativ boshqaruv amaliyotlarini takomillashtirish va korxonalarning
aksiyadorlar qiymatini oshirishga qaratilgan strategiyalarni shakllashtirish uchun
xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2019-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-
5544- son Farmoni, 21.09.2018 y. https://lex.uz/ru/docs/3913188
394
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
2. Adekunle S.A., and Aghedo E. M. Corporate Governance and Financial
Performance of Selected Listed Companies in Nigeria. European Journal of Business
and Management, 2014. 6(9), pp. 53-60
3. Berthelot S., Morris T., and Morrill C. Corporate governance ratings and
financial performance: A Canadian study. Corporate Governance: The International
Journal of Business in Society, 2010. 10(5), pp. 635-646.
4. Brown L.D. and Caylor M.L. Corporate governance and firm performance,
2004.
5. Çatikkaş Ö. Principles of Corporate Governance. Marmara University
Continuing Education Center. Retrieved October 28, 2016.
6
. ÇonkarK., Elitaş, C. and Atar, G. ISE Corporate Governance Index
-Topsis
Financial Performance Management of Companies in Turkey (XKURY) with Subject
Measurement and Analysis with Institutional Governance Note. Faculty Journal of
Economics, 2011. 61 (1), pp. 81-115.
7. Dashti Z., Pedram M.M. and Shanbehzadeh J. Multiple Criticism - A
Decision-Based Method for Ranking Sequential Procedures. In Proceedings of the
International Multi-Conference of Engineers and Computer Scientists (Volume 1)
2010.
8. Demirgünesh K. Financial Determinants of Firm Value: An Empirical
Analysis. Kastamonu University Faculty of Economics and Administrative Sciences,
2016. - 159-179 p.
9. Drobetz, W., Schillhofer, A. and Zimmermann, H. Corporate Governance and
Firm Performance: 2003.
10. Gersil M. and Palamutcuglu T. Comparison of Topsis Multi-Criteria
Decision Making Method and Weighting Methods in Evaluating Financial
Performance of Technology Companies Listed on BIST. Izmir SMMMO Solidarity
Journal. - 2012.
11. Huang V., and Huang Y.Y. Research on the Performance Evaluation of
Chongqing Electricity Supply Bureaus Based on TOPSIS. Energy Process , 14, 2012.
899-905 p.
12. Kir C. and Gulpınar V. The Effect of Corporate Governance Principles on
Financial Performance in Turkey. Journal of Policy, Echo and Management Research,
2015. 3(3), pp. 53-69.
13. Musaeva J. K., Elmurodov S. S., Yuldasheva S. N. Role of currency relations
in the development of the economy of Uzbekistan //Бенефициар.
– 2019. –
№. 44.
–
С. 22
-25.
14. Özdağoğlu A.
Normalization techniques in multi-criteria decision-making
models, 2013.
395
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 9-SON
WWW.INFOCOM.UZ
15. Ozdemir, T. TOPSIS. Lighting, BF, and Leader, TO. (Ed.). Multiple Criteria
Don't Decide Methods, 2014. (133-153). Bursa: Dora Printing - publishing
Distribution.
16.
Suyunov D. Korporativ boshqaruv mexanizmi: muammo va yechimlar.
Monografiya. –
T.: Аkademiya, 2007.
– 319 b.
17. Turon G. Multi-Criteria Decision Making. Yildirim, BF and Önder, E. (Eds.).
Multi-Criteria Decision Making Methods Bursa: Dora Publishing House Distribution,
- 2014.
18. Uzuk S., Kazan H. Multi-Criteria Decision Making Methods AHP TOPSIS
and PROMETHEE Comparison: Selection of Main Machines in Shipbuilding
Application. Journal of Transport Logistics, 2016. 99-113.
19.
Zaynutdinov Sh.N. Globalization: Realities and Prospects/ The Current.
Global Trends.Vol 3, No1, 2015. - P. 1-5.
20.
Беркинов Б. Корпоративная структура (Основы менеджмента).
-
Т.:
Изд
-
во Нац.б
-
ки Узбекистана, 2005.
–
132 с.
21.
Дементьева А.Г. Современные проблемы менеджмента. Монография.
Раздел
-
3, Стр. 244
-259.
22.
Леванова Л.Н. “Теория корпоративного управления” учебно
-
методочиское пособие. Саратов: 2011. Стр 171.
23.
Хамидулин М.Б. Финансовый механизм корпоративного управления.
Монография.
-
Т.: Финансы, 2008.
–
204 с.
24. http://www.borsaistanbul.com/endeksler/
25. http://www.tkyd.org/tr/sss
26. www.kgk.gov.tr/contents
