38
aniq tasviri. Badiiy ijodga va amaliy faoliyatga
o‘
rganish jarayoni uchun, ayniqsa, muhimi
k
o‘
rish orqali sezish hisoblanadi. Predmetlarni k
o‘
rish orqali sezish tufayli inson uning
rangini, shaklini, nisbatlarini, konstruktsiyasini va uning boshqa xususiyatlarini
anglaydi. Biz sezish va idrok qilish jarayonlarini
o‘
rganib, psixologlar B.S.Kuzin,
S.L.Rubinshteyn va E.
G‘
oziyevlarning tadqiqot ishlariga tayandik.
S.L.Rubinshteyn fikriga k
o‘
ra idrok qilish jarayoni inson
o‘
zining kasbiy faoliyati
jarayonida q
o‘
yadigan amaliy vazifalariga bo
g‘
liq ekanini k
o‘
rsatadi: hayotiy amaliyot
insonning atayin qilinmaydigan idrokdan maqsadga y
o‘
naltirilgan kuzatish faoliyatiga
o‘
tishga majbur qiladi. Bu bosqichda idrok
o‘
ziga xos nazariy faoliyatga aylanadi. Idrok
–
o‘
ziga xos bilish faoliyati, borliqni anglash demak. Shaxsiy ongda paydo b
o‘
ladigan
obrazni buyum bilan taqqoslash, solishtirish, tekshirib ko
‘
rish idrok qilishning bilish
faoliyati sifatidagi jiddiy bo
g‘
inini tashkil qiladi [6; 2-b.].
Zamonaviy ta’lim tizimida kompetentsiyaviy yondashuv ta’lim sifatini ta’minlaydi.
Turli kompetentsiyalarni
o‘zlashtirish ta’lim jarayonining asosiy maqsadi va nat
ijasi
hisoblanadi. Aslida, ta’lim sifatini boshqarish, shu jumladan, kasb
-
hunar ta’limini o‘
quv
jarayonida ta’lim olish natijalari sifatida o‘
zlashtirilishi zarur kompetentsiyalarni
aniqlash bilan boshlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Gulyamov K.M. Kompetentsiyaviy yondashuv asosida b
o‘lajak amaliy san’at
o‘
qituvchilarini tayyorlash tizimini takomillashtirish. Ped.fan.dok.dis.
–
T.:2023.15b.
2. Abduqodirov A.A, Pardaev A.X Ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish nazariyasi
va metodologiyasi.
–
T.: Fan va texnologiya, 2012.
–
104 b.
3.
O‘
zbekiston milliy ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti.
–
T.:2008.T.8.
–
704 b.
4.
Байденко
В.И.
Компетентностый
подход
к
проектированию
государственных образавательних стандартов высшего профессионального
образавания (методологические и методический центр). Методическое пособие.
Изд.5
-
е.–
М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки
специалистов, 2005. –
114 с.
5. Сластенин В.А Педагогика: учебное пособие для студентов педагогических
учебних заведений. –
М.: 2000. –
512 с.
6. Лебедев О.Е. Компетентностный подход в образавании // Школьные
технологии. 2004. № 4. –
с 3.:
7. Байденко В.И Компетентостый подход к проектированию государственних
образавателных
стандартов
высшего
профессионального
образавания
(методологические и методические вопросы). Методическое пособие. Изд. 5е. –
М.:
Исследователъский центр проблем качества подготовки специалистов, 2005. –
114 с.
AUTIZM SPEKTRIDA BUZILISH ANIQLANGAN BOLALAR TA’LIM TARBIYASIDA OTA
-
ONALARNING ROLI
Asrarxonova E.A., TDPU “Psixologiya” kafedrasi o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu tezisda autizm spektrida buzilish aniqlangan farzandi bor ota-
onalar toifalari va ularga k
o‘
rsatiladigan psixologik yordam y
o‘
nalishlari yoritilgan.
Tayanch tushunchalar
: Autizm spektri buzilishi, shaxsiy emotsional soha, ichki
konflikt, apatiya, ichki komfort, vaziyatli va shaxsiy havotirlanish, simbioz, kooperatsiya,
infantilizatsiya, reabilitatsiya;
39
Butun dunyoda autizm spektrining buzilishi b
o‘
lgan bolalar sonining k
o‘
payishi
kuzatilmoqda. Ushbu muammo bolani jamiyatda ijtimoiylashishining samarali
mexanizmlarini aniqlash orqali hal qilinishi mumkin. Autizm spektrining buzilishi
b
o‘
lgan bolalarni reabilitatsiya qilish muammosi nafaqat
O‘
zbekistonda, balki butun
dunyoda tobora dolzarb b
o‘
lib bormoqda. Bu umumiy ta'lim va maxsus ta'lim
muassasalarida bunday bolalar sonining k
o‘
payishi, differentsial diagnostika va tuzatish
ishlari b
o‘
yicha tajriba t
o‘
planishi bilan bo
g‘
liq. Bunday bolalarning munosib jismoniy,
aqliy, ma’naviy va ijtimoiy rivojlanishi, ularni sog‘
lomlashtirish va jamiyatga
integratsiyalashuvi uchun sharoit yaratish zarur.
Autizmni mustaqil kasallik sifatida birinchi marta XX asr
o‘
rtalarida Amerikalik
psixiatr Leo Kanner (Kanner, 1942) tasvirlangan. Bir yil
o‘
tgach, 1944 yilda Xans
Asperger (Asperger, 1944) keyinchalik uning nomi bilan atalgan "autistik psixopatiya"
sindromining birinchi ta'rifini nashr etdi. Rossiyada bolalik autizmini aniqlashning
birinchi, eng t
o‘
liq yondashuvini va autizmning organik genezisi kontseptsiyasini ilgari
surgan olim S.Mnuxin hisoblandi (Mnuxin, 1967) [4].
Tadqiqotlar natijasiga k
o‘
ra bundan 20 yil oldin, har 10 ming bolaga 5 dan 26
gacha autizm holati t
o‘g‘
ri kelar edi. Bugungi kunda butun dunyoda autizm spektrining
buzilishi bilan o
g‘
rigan bolalar soni tez sur'atlar bilan
o‘
sib bormoqda - Kasalliklarni
nazorat qilish va oldini olish markazining yangi hisobotiga k
o‘
ra, 68 boladan bittasida
autizm spektrining buzilishi mavjud. Oxirgi besh yil ichida autizm holatlarining 78 foizi
qayd etilgan. Xalqaro tashkilotlarning fikriga k
o‘
ra, ushbu rivojlanish buzilishining
sabablari haqida aniqlik y
o‘
qligi va samarali tibbiy yordam k
o‘
rsatish imkoniyatining
y
o‘
qligi vaziyatni murakkablashtirmoqda [5].
Autizm spektrining buzilishi - bu sezilarli geterogenlik bilan tavsiflangan
murakkab nevrologik kasallik. Autizm bola hayotining barcha jabhalariga ta'sir qiladi.
Bular, birinchi navbatda, hissiy ma'lumotlarni idrok etish va qayta ishlashda
qiyinchiliklar, nutq va aloqa buzilishlari,
o‘
z faoliyatidagi cheklovlar (shu jumladan, xatti-
harakatlarning stereotipik shakllari), tor doiradagi qiziqishlar va boshqalarda namoyon
b
o‘
ladigan ijtimoiy
o‘
zaro ta'sirdagi qiyinchiliklar k
o‘
rinishida namoyon b
o‘
ladi. Shunday
qilib, autizm spektrining buzilishi bolaning tashqi dunyo bilan normal
o‘
zaro ta'sirida
asoratlarni keltirib chiqaradigan rivojlanishning juda keng doirasini
o‘
z ichiga oladi.
Autizm spektrida buzilish bilan o
g‘
rigan bolalar uchun umumiy b
o‘
lgan narsa shundaki,
ularning barchasi uchta sohada ("autizmdagi buzilishlar triadasi" deb ataladigan)
qiyinchiliklarga duch kelishadi: ijtimoiy muloqotdagi buzilishlar, cheklangan ijtimoiy
o‘
zaro ta'sirlar va ijtimoiy tasavvurdagi qiyinchiliklar.
Autizm spektrida buzilish aniqlangan bolalar bilan reabilitatsiya ishlarini
muhokama qilishda integratsiyalashgan yondashuvning dolzarbligi k
o‘
pincha
ta'kidlanadi. Ushbu yondashuv nafaqat tibbiy yordamni, bolani defektologik, psixologik
va nutq terapiyasini tuzatishning individual va guruh shakllarini, balki oila bilan
ishlashni ham
o‘
z ichiga oladi. Shu bilan birga, asosiy e'tibor k
o‘
pincha ota-onalarga bola
bilan
o‘
zaro munosabatlarning yanada samarali usullarini
o‘
rgatish, uy muhitini tuzish,
uy vazifasini t
o‘g‘
ri bajarish va hokazolarga qaratiladi.
Shu bilan birga, ota-onalar ham asosan psixologik yordamga muhtojligi aniq: salbiy
emotsional holatlatlar (havotirlanish, ichki konflikt, apatiya, q
o‘
rquv), bolaning kelajagi
va
o‘
z hayot istiqbollari bilan bo
g‘
liq muammolar doim ularni bezovta qiladi.
Yevropa va AQSh, MDH davlatlarida bu masalaga uzoq vaqtdan beri alohida e'tibor
berilmoqda. Autizm spektrida buzilish anqilangan bolalar bilan ishlashda birinchi
40
navbatda e’tibor deyarli har doim ota
-onalarga ijtimoiy va psixologik xizmatlarga
qaratilgandir.
Autizm spektrida buzilish aniqlangan bolalari b
o‘
lgan turli xil oilalar shifokorlar va
psixologlar bilan maslaxatga kelishganda, ular ham ijtimoiy darajasida, ham ta'lim
darajasida va uning a'zolarining shaxsiy xususiyatlarida, bolaning kasallik belgilarining
turli darajada ekanligi bilan farqlanadi [3]. K
o‘
pincha bola bilan reabilitatsiya ishlarida
ona asosiy hamroh sanaladi. Onalar ham bolasining holatidan kelib chiqib turli xil
tasniflanadilar:
ba'zilari yaqinda bolasida autizm spektrida buzilish tashxisi borligini bilgan onalar
guruhi;
autizm spektrida buzilish aniqlangan bola ruhiy holatidagi psixozni birinchi marta
boshdan kechirgan onalar guruhi;
tashxisda adashgan va nima b
o‘
layotganini t
o‘
liq tushunmaydigan onalar guruhi;
allaqachon "qay
g‘
u ishi" ni bajarishga muvaffaq b
o‘
lishgan va barcha kerakli
reabilitatsiya tadbirlarini mustaqil ravishda rejalashtirishga qodir onalar guruhi.
Shu bilan birga, inqirozning o
g‘
irligi har doim ham tashxis q
o‘
yilgandan beri
qancha vaqt
o‘
tganiga bevosita bo
g‘
liq emas. Ota-onalarni psixologlardan yordam
s
o‘
rashga majbur qilgan holat albatta bolaning xatti-harakatlarining xususiyatlari (hissiy
xususiyatlar, bolaning negativligi, stereotiplari, qat'iy tartibni saqlashga doimiy ehtiyoj,
muloqotda qiyinchiliklar va boshqalar) bilan bo
g‘
liq. Ijtimoiy muhitda autizm spektrida
buzilish aniqlangan bola ota-
onalarini “yomon tarbiya”da ayblash, bolaning
xususiyatlarini not
o‘g‘
ri tushunish ota-onalarda
o‘
z qadr-qimmatining keskin
pasayishiga,
o‘
zini aybdorlik, uyat va nochorlik hislariga olib keladi. Ammo tibbiy
tashxisdan keyin ham bunday "aniqlik" ning paydo b
o‘
lishi har doim ham yengillik
keltirmaydi.
Chalkashlik, shok, kelajak haqida aniq
g‘
oyalarning y
o‘
qligi bolaga zarur yordamni
tashkil etish va tegishli uy sharoitini yaratish b
o‘
yicha chora-tadbirlarni tezda qabul
qilishga yordam bermaydi. Inqirozdan tiklanish davrining davomiyligi k
o‘
plab sabablar
(shu jumladan, ota-onalarning shaxsiy xususiyatlari) bilan bo
g‘
liq. Ammo, k
o‘
pincha
butunlay boshqa odamlar uchun umumiy joy - bu q
o‘
rquvni engish zarurati, vaziyatni
qabul qilish bilan bo
g‘
liq qiyinchiliklar, bolaning xususiyatlarini tushunish, ijtimoiy
izolyatsiya, oiladagi tartibni
o‘
zgartirish va boshqalar.
Ammo, k
o‘
pincha autizm spektrida buzilish aniqlangan bola ota-onalari uchun
umumiy maqsad - bu q
o‘
rquvni yengish zarurati, vaziyatni qabul qilish bilan bo
g‘
liq
qiyinchiliklar, bolaning xususiyatlarini tushunish, ijtimoiy izolyatsiya, oiladagi tartibni
o‘
zgartirish va boshqalar tashkil qiladi.
Respublikamizda autizm muammosi mutlaqo yangi b
o‘
lib, shunga mos ravishda
bunday bolalarni tarbiyalayotgan ota-onalar va oilalarga psixologik yordam va q
o‘
llab-
quvvatlashni tashkil etish b
o‘
yicha ixtisoslashtirilgan
o‘
quv va ilmiy uslubiy tavsiyalar
yetarli darajada yetishmaydi.
Autizm spektrida buzilish aniqlangan bolalari b
o‘
lgan oilalar va ayniqsa onalarning
qiyinchiliklari juda chuqur, keng va xilma-xildir. Bundan kelib chiqadiki, onalardagi
ruhiy holat buzilishi bilan kechadigan jarayonlarni bir martalik maslahat bilan hal qilib
b
o‘
lmaydi. K
o‘
rinib turibdiki, psixologning autizm spektrida buzilish aniqlangan bolasi
bor oilalar va ota-onalar bilan samarali ishlashining zaruriy sharti k
o‘
plab maslahat
uchrashuvlarini tashkil etish bilan bo
g‘
liqdir.
Ota-onalarning autizm spektrida buzilish aniqlangan bolani davolash, tarbiyalash
va
o‘
qitish jarayoniga mutaxassislarning aralashuviga b
o‘
lgan
o‘
ziga xos munosabati
tufayli (bunday bolaning rivojlanish xususiyatlarini tushunmaslik, mutaxassislarga
41
ishonchsizlik,
o‘
zlaridagi uyalish hissi va oshkoralikdan q
o‘
rqish va boshqalar)
psixologlarning ular bilan maxfiy va bepul uchrashuvlarni tashkil etishi juda qiyin,
murakkab va mashaqqatli jarayon sanaladi. Ammo, psixolog ota-onalar bilan
o‘
zaro
tushunishga erishgan b
o‘
lsa ham, bunday hollarda tez-tez uchraydigan boshqa
muammoga duch keladi.
Onalar barcha muammolarni faqat ularni aralashuvi bilan hal qila oladigan
mutaxassisni ya’ni psixologlarni
hamma narsaga qodir sehrgar sifatida qabul qila
boshlaganida, "burilish" deb ataladigan jarayon yuzaga keladi. Onalar, ularning fikricha,
"eng yaxshi mutaxassis" ni topib,
o‘
zlarini chetlab
o‘
tishadi yoki tuzatish rivojlanish
jarayonida ishtirok etishda passivlashadilar.
Shu sababli, mutaxassislar oldida onalarni autizm spektrida buzilish aniqlangan
bolani rivojlantirish va tarbiyalash jarayonida faqat birgalikda, izchil va tizimli faoliyat
ijobiy natijalarga olib kelishi mumkinligiga ishontirish kabi qiyin vazifa turibdi.
Bolalarda autizm spektrida buzilish - ota-onalar uchun haqiqiy ma'noda halokatli
hodisa sanalib, ularda keskin vaziyatlarga xos b
o‘
lgan zarbani keltirib chiqaradi. Autizm
tashxisini tan olish lahzasida ota- onalar bir vaqtning
o‘
zida y
o‘
qotish hissiga
o‘
xshash
ruhiy holatni boshdan kechiradilar. Bola vafot etmasada, ota-onalarda xayoliy bolaning
y
o‘
qolishi, uning so
g‘
lom qiyofasi, orzulari, kelajakda so
g‘
lom bolaning kamolotga yetishi
bilan bo
g‘
liq umidlari s
o‘
nishi kuzatiladi. Ota-onalar ayniqsa onalarning odatiy turmush
tarzi
o‘
zgaradi, Onalarning hayot tarzi "tashxisdan oldingi", "tashxis davri" va
“tashxisdan keyingi" davrlarga bo‘
linadi [2].
Autizm spektrida buzilish aniqlangan bola onalari uchun korreksion ishlar ikki hil
y
o‘
nalishga ega: psixologik-pedagogik va psixokorreksion y
o‘
nalishlardir. Xulosa
o‘
rnida
shuni aytish mumkinki, psixologik-pedagogik va psixokorreksion y
o‘
nalishdagi ishlar
doimiy ravishda ota-onalar bilan tashkil etilsa, autizm spektrida buzilish aniqlangan
bolalar jamiyatda ijtimoiylashuvi oson kechadi va bola psixik rivojlanishida ijobiy
o‘
zgarishlar kuzatiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Никольская О.С., Баенская Е.Р., Либлинг М.М.
Аутичный ребенок: пути
помощи
.
–
Москва : Теревинф, 2007. –
288 с.
2.
Никольская
О.С.,
Лебединский
В.В.,
Баенская
Е.Р.,
Либлинг
М.М.Эмоциональные нарушения в детском возрасте и их коррекция.
–
Москва:
Медицина, 2003. –
с. 127.
3.
Морозов С.А.Детский аутизм и основы его коррекции (материалы к
спецкурсу).
–
Москва : СигналЪ, 2002. –
108
с.
4.
Мнухин С.С., Зеленская А.Е., Исаев Д.Н.О синдроме раннего детского
аутизма, или о синдроме Каннера у детей
// Журнал психиатрии им. С.С.
Корсакова. –
1967.
–
№ 10. –
С. 56–
78.
5.
Rogers, S.J., Vismara, L., Wagner, A.L., & McCormick, C., et al. (2014) Autism
treatment in the first year of life: a pilot study of infant start, a parent-implemented
intervention for symptomatic infants. J AutismDev. Disorder, 44, 2981
–
2995. doi:
10.1007/s10803-014-2202-y
6.
Serious, A. (2013) Game about Emotions for Children with Autism Spectrum
Disorders. Psychology
Journal,
11(3),
191
–
211.
Retrieved
from:
http://www.psychnology.org/File/PNJ11(3)/PSYCHNOLOGY_JOURNAL_11_3_QUEIROS.
pdf (accessed 22.03.2018).
