122
Эксплицит тип ( ижтимоий меъёр ва тажрибалар аниқ ифодаланган,
очиқ, аниқ).
Шахс эксплицит типи яхши ривожланган кўникмаларга ва
ижтимоий ўзаро муносабатларни онгли равишда тушунишга эга. Умуман олганда,
ижтимоий интеллекти яхши ривожланган эксплицит шахс типи учун психологик
таҳлил онгли кўникмаларга ва реал шахслараро муносабат муҳитидаги ижтимоий
динамикани тушунишга, шунингдек, ўзаро таъсирнинг ушбу жиҳатлари
ижтимоий компетенция ва муносабатларнинг ривожланишига қандай таъсир
қилишига қаратилади.
Имплицит тип( ижтимоий меъёр ва тажрибалар аниқ ифодаланмаган,
ёпиқ, яшрин).
Ижтимоий интеллекти яхши ривожланган имплицит
шахс типи
бошқа одамлар билан мулоқот қилиш ва ижтимоий вазиятларни идрок этиш учун
интуитив қобилиятларга эга. Шунингдек, шахслараро муносабатлар соҳасида
кўникма ва сезги ривожланганлигини англатиши мумкин, аммо улар ҳар доим
ҳам онг томонидан тан олинмаслиги мумкин.
Умуман олганда, ижтимоий интеллекти яхши ривожланган имплицит
шахс
типи учун психологик таҳлил шахслараро кўникмалар ва ўзаро таъсир қилиш
усулларининг интуитив жиҳатларини, шунингдек, қандай стратегия ва
ёндашувлар ушбу шахсга ижтимоий муҳитда муваффақиятли ўзаро муносабатда
бўлишга имкон беради. Психологияда шахс камолотини таъминловчи барқарор
зарур шарт
-
шароитларни социал интеллект омиллари сифатида аниқлашга
имкон берадиган, шунингдек, ҳар бир шахс хусусиятларини, унинг ҳаёт
тенденциясини тушунишга ёрдам берадиган шахс типлари назарий жиҳатдан
ишлаб чиқилган. Шахснинг типологик таснифи хатти
-
ҳаракатларнинг типик
йўналишлари ва тушуниш усулларининг частотаси билан аниқланган ва социал
интеллектнинг функцияси ва даражасидан фарқ қилувчи 4 психотип: императив,
декларатив, эксплицит, имплицит
типларга ажратилган.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Myers, D. G. Psychology. Hope College. Holland, Michigan, 2010. -
Р.553
-593.
2. Duane P.Schults. Theories of Personality. Wadsworth, a division of Thomson
Learning, Inc. Copyright © 2005.
-550p.
3. George Boeree.C. Personality Theories/ Sigmund Freud. Psychology Department
Shippensburg
University/
Original
E-Text-Site:
[
ttp://www.ship.edu/%7
Ecgboeree/perscontents.html ]. P.6.
4.Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. –
Т.: Ўқитувчи, 2010.
5.Холл К., Линдсей Г. Теории личности. М., 1998.
-
796 с.
6. Хелл Л., Зиглер Д. Теории личности. СПб.: Питер, 1997. –
608 с.
M.G.DAVLETSHIN ASARLARIDA OʻQITUVCHI KADRLAR TAYYORLASHNI
TAKOMILLASHTIRISHNING PSIXOLOGIK MUAMMOLARI YORITILISHI
Nishanova Z.Ya., TDPU erkin izlanuvchisi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
M.G.Davletshin asarlarida oʻqituv
chi kadrlar tayyorlashni
takomillashtirishning psixologik muammolari yoritilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
kadrlar tayyorlash,
oʻqituvchi
, psixologik muammo.
M.G.Davletshin respublikada oʻqituvchi kadrlar tayyorlash masalasiga oʻzining
ulkan hissasini qoʻshgan olim.
Ularning
g‘
oyalari asosida bir necha shogirdlari
123
tomonidan boʻlajak oʻqituvchilarning professiogrammasi, turli fan oʻqituvchilari uchun
zarur shaxs va kasb xislatlari oʻrganilgan.
Oliy maktabda boʻlajak oʻiqtuvchilarni tayyorlash ishlari turlicha davrlarni oʻz
ichiga oladi: A) mutaxassilikni egallash; b) dars berish metodikasini oʻzlashtirish; v)
psixologik va pedagogik tayyorgarlik; G) shaxsda kasbiy ahamiyatga ega boʻlgan
xislatlarning tarkib topishi; d) pedagogik praktika jarayonida erishadigan amaliy
k
oʻnikma va malakalarga ega boʻlish [3].
Shuningdek, M.G.Davletshin tomonidan pedagogika universtitetlar va instiutlarida
yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanidan dasr berishni yanada
takomillashtirish vazifalari ham koʻrsatib oʻtilgan. Ma’lumki,
bu fan talabalarga bola
ruhiyatining taraqqiyot jarayonlarini, turli yosh bosqichlarida bola ruhiyatining muhim
xususiyatlarini, ta’lim va tarbiya jarayonida bu xususiyatlar va qonuniyatlarni hisobga
olish yoʻllarini tushunib olishga imkoniyat yaratadi. Turli yoshdagi oʻquvchilarning ruhiy
xususiyatlarini bilish boʻlajak oʻqituvchiga maktabda ta’lim va tarbiya jarayonini ancha
samarali tashkil qilishga yordam beradi.
M.G.Davletshin tomonidan talabalarning mustaqil ta’limiga ham katta e’tibor
qaratailgan: “
Boʻlajak oʻqituvchining bilish faoliyatini aktivlashtirish maqsadida biz
alohida e’tiborni talablarning oʻqish faoliyati bilan ularning mustaqil ilmiy tadqiot
ishlarini uzviy birlashtirib, oʻquvchi shaxsining psixologiyasini oʻrganishga
qaratmo
g‘
imiz loz
imdir. Boʻlajak oʻqituvchi nazariya bilan birga oʻquvchi shaxsining
kamol topishi va shaxs sifatida shakllanishining qonuniyatlari haqidagi bilimlar bilan
qurollantirib, oʻquv
-tadqiqot va ilmiy-tadqiqot ishlariga, ularning mustaqil ishlariga
(tavsiya etilg
an adabiyotlardan qisqacha bayon, ma’ruzalar yozishga, tadqiqot
ma’lumotlarining bayonini tuzishga), aniq metodlarni qoʻllash orqali oʻquvchilarni ruhiy
tomondan oʻrganish uchun amaliy ishlarni olib borishga oʻrgatib bormog‘imiz lozimdir”
[1; 8-b.].
Talaba
larning psixologiya fanlari boʻyicha mustaqil ishlari tarkibiga qizqiqarli
savol boʻyicha ma’lumotlar toʻplash, ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish, undan
foydalanish uchun yozib olish, olingan axborotlarni amalda qoʻllash kabi xilma
-xil ishlar
kirishi lozim [2].
M.G.Davletshin mustaqil ishlarni uch turga boʻlgan: “Mustaqil ishning birinchi turi
yo axborotning kerarli manbai, yoki manbadagi aniq axborotning oʻzi boʻlishi mumkin.
Bunga nashr etilgan ma’lumotlarni tanlash, toʻg‘ri moʻljalga kelish va undan oqi
lona
foydlanish, shu bilan birga ma’lumotnomalar bilan ishlash ham kiradi.
Mustaqil ishning ikkinchi turi axborotlarni qayta ishlash, undan zarur tomonlarini
olib, adabiyot manbalaridagi axborotlarni ma’no jihatdan qayta ishlashdan iboratdir.
Mustaqil ishning uchinchi turi
–
yozib olingan axborotlarni oʻz faoliyatida qoʻllashdan
iborat boʻlib, bu talabalarning mustaiql ishlaridagi tugallanuvchi jarayondir”
[1; 9-b.].
Psixologiya fanlari boʻyicha olib boriladigan mustaqil ishlar turiga quyidagilarni
ham kiritish mumkin:
a)
yozib olingan ma’ruza ustida ishlash;
b)
muammo boʻyicha adabiyotlarni oʻrganish;
c)
amaliy mashgʻulotlarga tayyorlanish;
d)
nazariy ma’lumotlarni naqadar oʻzlashtirganligini oʻzi sinab koʻrishi;
e)
amaliy mashgʻulotlarni tashkil etish, psixologiyaning ayrim
muammolari
boʻyicha oʻtkazildaigan munozaralarga hozirlik koʻrishda ishga bog‘liq oʻyinlarni
tayyorlash;
f)
ma’ruza va referatlar yozish, al’bom koʻrgazmali qurollar va boshqalarni
tayyorlash;
124
g)
psixologiya kursining asosiy qismlari boʻyicha oʻqituvchi tomonida
n berilgan
yakka-yakka vazifalarni bajarish;
h)
talabalarning imkonitlarini hisobga olgan holda ularga yakka-yakka topshiriqlar
berish.
Maktablardagi ta’limning sifati, yosh avlodga sifatli talim va tarbiya berish,
ularning har tomonlama yetuk barkamol avlod
boʻlib yetishishi koʻp jihatdan shu
yillarda maktabga qanday oʻqituvchilar kelishiga bog‘
liqligi ustoz M.G.Davletshin
asarlarida ilgari surilgan bosh
g‘
oya edi. Bu
g‘oya hozirgacga oʻzining ahamiyatini
yoʻqotgani yoʻq.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Davletshin M.G., Umarov U.M. “Oʻrta va oliy maktabni qayta qurish davrida
oʻqituvchi kadrlar tayyorlashni takomillashtirishning psixologik muammolari // Oʻrta va
oliy maktabni qayta qurish sharoitida pedagogika instiutlarida oʻqituvchi kadrlar
tayyorlashni takomillashtirishning psixologik muammolari. -Toshkent: Universitet.
1991. B.4-11.
2. Nishanova Z.T. Ustozni eslab. // “SHaxsda ilmiy dunyoqarash rivojlanishining
psixologik imkoniyatlari va tarbiyaviy jihatlari”
mavzusida M.G.Davletshinning 96 yillik
tavallud ayyomiga bagʻishlangan ilmiy
-amaliy konferensiya materialllari.
–
Toshkent:
TDPU. 2019. B. 5-7
3. Shoumarov Gʻ.B. M.G.Davletshin obrazets dlya uchenыx. // “SHaxsda ilmiy
dunyoqarash rivojlanishining psixologik imkoniyatlari va tarbiyaviy jihatl
ari”
mavzusida
M.G.Davletshinning 96 yillik tavallud ayyomiga bagʻishlangan ilmiy
-amaliy konferensiya
materialllari.
–
Toshkent: TDPU. 2019. B. 4-5
GIFTED CHILDREN: PROBLEMS, SEARCHES, WAYS OF EDUCATION AND TRAINING
Aripova M.L., associate professor of department of
pedagogy and psychology, UzSWLU
Annotation
. This article describes giftedness, problems, searches, ways of
education and training caring for gifted children and how to teach children with
extraordinary mental abilities, how to promote their optimal development.
Keyword.
giftedness, creative self-realization, identification, gifted children,
capabilities, self-determination and self-organization.
Giftedness is still a mystery to most children, teachers and many parents. For the
general public, the most important problems are not so much the scientific foundations
of giftedness, but primarily their real life manifestations, methods of identification,
development and social realization. Caring for gifted children today is caring for the
development of science, culture and social life tomorrow. There are already ways to
identify such children, and programs are being developed to help them realize their
abilities. However, the problem of diagnostics and development of highly gifted and
talented children at all stages of their education, the problem of children understanding
their giftedness and personal responsibility for creative self-realization exists.
The main goal of education was previously defined as the formation of the
foundations of a comprehensively and harmoniously developed personality; now the
emphasis is seen in raising an active, creative personality, aware of the global problems
of humanity, ready to participate in solving them as much as possible. Now we need
