72
B
O‘
LAJAK TARBIYA FANI
O‘
QITUVCHISI TAYORLASHDA TARBIYA
TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
Muxsiyeva A.Sh., TDPU professori, pedagogika fanlari doktori,
Nurbekova N.N., TDPU talabasi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada b
o‘
lajak tarbiya fani
o‘
qituvchisi tayorlashda
tarbiya texnologiyalardan foydalanish, respublikamizda umumiy
o‘rta ta’lim maktablari
o‘
qitvchilarda kasbiy kompete
nsiyalarni rivojlantirishda ta’lim texnologiyalardan
foydalanish,
ta’lim
texnologiyalarning
mazmuni,
ta’lim
-tarbiya
jarayonini
samaradorligini ta’minlashdagi ahamiyatining pedagogik
-psixologik shart-sharoitlari
yoritib berilgan.
Kalit s
o‘
zlar
: ta’lim texn
ologiya, malaka talab, kasbiy kompetensiya, tayanch
kompetensiyalar,
o‘
qituvchilar, ijtimoiy kompetentlik,
o‘
quv faoliyatini ra
g‘
batlantirish,
muvaffaqiyat holatini yaratish,
o‘
z-
o‘
zini anglash,
o‘
z-
o‘
zini baholash, hayotiy tajriba.
Huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishda yoshlarning ijtimoiy
kompetensiyalarini rivojlantirish masalasi davlat siyosatining ustuvor y
o‘
nalishlaridan
sanaladi. Ijtimoiy-siyosiy hayotni rivojlantirishning muhim talablaridan biri ham aynan
o‘
quvchi-yoshlarning ijtimoiy va siyosiy hayotdagi faolligini oshirishdir. Bu esa bir necha
omillarni
o‘
z ichiga oladigan
o‘
ziga xos murakkab pedagogik jarayon. Mazkur jarayonda
dastlab masalaning ilmiy yechimini topish ijobiy samara beradi.
2020 yil yakunlaridagi
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning
Oliy Majlisga Murojaatnomasida “
yosh avlodga bo
g‘cha, maktab va oliygohda sifatli ta’lim
-
tarbiya berishni y
o‘
lga q
o‘yamiz, ular jismoniy va ma’naviy sog‘
lom, vatanparvar insonlar
b
o‘
lib ul
g‘
ayishi uchun barcha kuch va imkoniyatlarni safarbar etamiz
”
–
degan fikirlari
ta’lim sohasidagi amalga oshirilib kelinayotgan ishlarimizni samarali tashkil etishimiz
uchun dasturul amal b
o‘
ladi [1].
Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2020 yil 29 dekabrdagi Oliy
Majlisga Murajaatnomasida “......
jamiyatda
o‘
qituvchi kasbi eng nufuzli va obr
o‘
li kasb
b
o‘lishi lozim. Muallimlarimiz bolalarga sifatli ta’lim berish va o‘
z ustida ishlashdan
boshqa narsa haqida
o‘
ylamasligi uchun davlat barcha sharoitlarni yaratib berishi zarur
”
-
deb ta’kidlab o‘
tdilar [1].
Tarbiya” fani o‘
qituvchisining pedagogik mahorati haqida gap ketganda empatiya
muhim
o‘
rin tutadi.
O‘
quvchilarga y
o‘
naltirilgan empatiya
o‘
qituvchining ularning
emotsional dunyosiga y
o‘
nalganlik, ichki olamidagi vaziyatni his qila olishga imkon
beradi. Empatiya ikki xil k
o‘
rinishda namoyon b
o‘
ladi: qay
g‘
urish (sherigining
emotsional holatiga qay
g‘
udosh b
o‘
lish) va achinish (sherigining hissiyotiga
o‘
zining
hamdardligini ifoda etish).
Tarbiya fanini
o‘
qitishda motivatsion bosqichda
o‘
yinli texnika usullaridan ham
foydalanish ta’lim muassasasi o‘
quvchilarining ham
o‘
z guruhidagi, ham butun jamoa
haqidagi ma’lumotlarni yaqindan bilishlariga imkon beradi. Ayniqsa, “Aqliy
h
ujum”,
“Rolli o‘yin”, “Ishbilarmonlar o‘yini”, “Juftlik asosida tanishuv” kabi o‘
yinlarni q
o‘
llash
tavsiya etiladi.
Aqliy hujum shaklida ish tashkil qilinganida
o‘
quvchilarda ijobiy motivatsiya hosil
qilishga,
g‘
oyalarni xolisona ishlab chiqishga ur
g‘
u beriladi.
O‘quv shakli “Rolli o‘yin”
b
o‘
lganida
o‘
quvchilar
o‘
zlarini oldindan rejalashtirilgan muayyan vaziyatga q
o‘
yishi va
improvizatsiya qilib belgilangan doirada maxsus rolni bajaradilar. Bunda motivlar,
argumentlash texnikasi, xulq-atvor va muammoga nisbatan nuqtai-nazarlar nazorat
73
qilinishi mumkin. “Ishbilarmonlar” o‘
yini muayyan muammoli vaziyatda turli
yechimlarni k
o‘
rib chiqish imkonini beradi. Bunda
o‘quvchilar muammoga ta’sir qiluvchi
turli omillar har xil yechimlarda natijaga qanday ta’sir qilishini bilib oladilar. Loyihaviy
ish orqali guruhiy ish bajarilishida loyiha muayyan chegaralarda taqdim etilishi talab
etiladi. Bu usul masalalar yechimi kompleks topshiriqlar negizida mehnat
taqsimlanishiga asoslangan.
“Juftlik asosida tanishuv” o‘
yini. Ishtirokchilar juft-juft b
o‘
lib
o‘
n minut davomida
bir-birlariga
o‘zlari haqida ma’lumot beradilar. Keyin ulardan biri ishtirokchilar bir
-
birlarini tanishtirgunlariga qadar davom etadi.
Keyingi bosqich mazmunli bosqich b
o‘
lib,
o‘
z navbatida ikki qismdan tashkil
topadi: axboriy va kognitiv. Axboriy darajada boshqaruv madaniyati bilan bo
g‘
liq
nazariy bilimlar egallansa, kognitiv darajada mazkur bilimlarning boshqaruv
jarayonidagi xulq-atvor k
o‘
rinishiga
o‘
tkazilishi uchun zaruriy k
o‘
rsatmalar taqdim
etiladi.
Mazkur bosqichda tushuntirish, matn bilan ishlash, aql
iy hujum, ma’ruza –
munozara, dialog kabi metod va usullardan foydalanish maqsadga muvofiq.
Tushuntirish
–
ta’limning og‘
zaki metodi sifatida barcha yoshdagi
tarbiyalanuvchilar bilan ishlashda q
o‘
llash mumkin b
o‘
lgan universal metoddir.
Tushuntirish metodi analiz (tahlil etish), sintez (umumiylashtirish), induksiya
(umumiydan xususiyga qarab borish) va deduksiya (xususiydan umumiyga qarab
borish) usullari orqali amalga oshiriladi. Mazkur metod orqali umumta’lim maktablari
o‘
quvchilarini ijtimoiy hayot bilan asosiy tushunchalar, shaxs va jamiyat rivojlanishidagi
o‘
zaro aloqadorlik, bugungi kundagi ahamiyati haqidagi bilimlar tarkib toptiriladi.
Matn bilan ishlash
–
o‘
quvchilarni axborotlar bilan tanishishi, mazmunini tushunib
yetishlari, axborotlarni tahlil etish, umumlashtirish, taqqoslash va xulosa chiqara
olishlarigacha b
o‘lgan jarayonni samarali amalga oshishini ta’minlovchi metod.
“Aqliy hujum” metodi ilmiy va amaliy muammolarni hal etish uchun yangi
g‘
oyalarni izlab topishni keng q
o‘
llaniladigan usullari yi
g‘
indisidir. Uning mohiyati
muammoni hal qilishning noan’anaviy yo‘
llarini izlab topishga doir jamoaviy
birgalikdagi faoliyatni tashkil etishda yorqin namoyon b
o‘
ladi.
O‘
quvchilarda ijtimoiy kompetensiyalarini rivojlantirishda mazkur metodni
q
o‘
llashda biz quyidagi pedagogik maqsadlarga erishishga harakat qildik:
1)
o‘
quvchilar tomonidan
o‘
quv materialini ijodiy
o‘
zlashtirish;
2)
nazariy bilimlarning amaliyot bilan aloqadorligi;
3)
o‘
quvchilarning
o‘
quv-bilish faoliyatini faollashtirish;
4)
tanqidiy, moslashuvchan fikrlashni rivojlantirish;
5)
refleksiv k
o‘
nikmalarni rivojlantirish;
6)
dolzarb vazifalarni hal etishda
o‘
quvchi-qizlarning diqqat va aqliy kuchlarini
birlashtira olish qobiliyatini shakllantirish;
7)
jamoaviy ijodiy faoliyat tajribalarini shakllantirish;
8)
o‘
quvchilar guruhida xohish-istakka asoslangan ishchan muhitni shakllantirish.
“Ma’ruza –
munozara” metodi. Ushbu metodning maqsadi o‘
quvchilarning tanqidiy
fikrlashini rivojlantirish, axborotni tushuna olish jarayonini faollashtirish hamda
o‘rganilgan ma’lumotni
yanada chuqurroq tushunishdan iborat [3].
Bunga k
o‘
ra,
o‘qituvchi ma’ruzani mantiqiy qismlarini bayon etishda tezda fikrlar
almashuvini tashkil etadi. Tanlab olingan masalalarni ma’ruzachi eshituvchilardan
mustaqil muhokamasini amalga oshiradi. Munozara ishtirokchilari
o‘
z fikrlarini
o‘
tirgan
joylaridan turmasdan ham bildirishlari mumkin.
74
Shuningdek, mazmunli bosqichda dialog usullaridan keng foydalanish lozim.
Dialogli muloqot
o‘
zaro ishonchga asoslangan munosabatlarni y
o‘
lga q
o‘
yishga imkon
beribgina qolmasdan, balki shaxsga y
o‘
naltirilgan yondashuv bilan bo
g‘
liqlikda shaxsga
y
o‘naltirilgan ta’lim texnologiyasining muhim tarkibiy qismi sifatida namoyon bo‘
ladi.
Texnologiyaning uchinchi
–
faoliyatli bosqichining asosini xilma-xil konstruktiv
muloqot shakllarida ishtirok etish hamda boshqaruvchilik nuqtai nazaridan
muloqotning yangi shakllarini loyihalash va amalga oshirish tashkil etadi. Bu
maqsadlarga quyidagi pedagogik shartlar bajarilganidagina erishish mumkin:
o‘
quvchilarni zarur sifatning y
o‘
naltirilgan rivojlanishiga olib keladigan boshqaruvchilik
mazmuni bilan boyitilgan real hayotiy vaziyatlarga kiritish;
o‘
quvchilarni
rivojlantirishga qaratilgan
o‘
z-
o‘
zini axloqiy takomillashtirish vazifalarini ongli ravishda
o‘
z oldiga q
o‘
yishlari kerak; pedagog
ik ta’sir odimlovchi tavsifga ega bo‘
lishi,
o‘
zida
yangi, biroq hozirgacha shaxsiy tajribada sinovdan
o‘
tganlardan iborat b
o‘
lishi kerak.
Faoliyat real pedagogik vaziyatlarni yaratish jarayonida tashkil qilinadi hamda
motivatsion va mazmunli bosqich imkoniyatlari bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Mazkur bosqichda
o‘
yinli metodlar, treninglar, strategiyalarni modellashtirish,
aniq vaziyatlarni tahlil etish (keys-stadi) metod va usullaridan foydalanish mumkin.
“Kontakt” –
jamoaviy hikoya tuzish treningi [3].
Trening maksadi:
1) ishtirokchilarni bir-biri bilan tanishtirish;
2) d
o‘
stona munosabatni va ijodiy muhitni yuzaga keltirish;
3)
o‘
quvchilar
o‘
rtasidagi ruhiy t
o‘
siqlarni yengishga
o‘
rgatish.
Treningdan kutiladigan natija: Mazkur trening
o‘
qituvchi va
o‘
quvchilar jamoasini,
uning tabiati, ijodiy imkoniyatlari, qobiliyatlari, ishga munosabatlari, shuningdek,
pedagogik jarayonda kim bilan qanday ishlashni, nimaga e’tibor berishni, kimga nimada
yordam berishni, kimni kuvvatlashni bilishga imkon yaratadi.
Mash
g‘
ulotni
o‘
tkazish tartibi. Mash
g‘
ulot boshlanishidan oldin guruh iltimosiga
k
o‘
ra
o‘
quvchilar xonaning kiraverish joyida maxsus stolga tayyorlab q
o‘
yilgan raqamlar
yozilgan qo
g‘
ozlardan bittadan tanlab oladilar (raqamli qo
g‘
ozlar
o‘
quvchilar soni
b
o‘
yicha tayyorlanadi) va doira shaklida k
o‘
yilgan stullarga borib joylashadilar.
O‘
quvchilar
o‘z joylarini egallagach, “Tarbiya” fani o‘
qituvchisi ular bilan
tuziladigan hikoyaning mavzusini kelishib oladi yoki guruh rahbarining
o‘
zi biron bir
mavzu taklif etadi (hikoya mavzusi
o‘
quvchilarning yoshi, qiziqishlarini hisobga olgan
holda sarguzashtli, hayotiy yoki yoshlar hayoti, odob-ahloqi haqida b
o‘
lishi mumkin).
Mash
g‘
ulot
o‘
quvchilardan birining biron bir mavzu yoki tanlangan mavzu
asosidagi hikoyasidan boshlanishi mumkin (uncha faol b
o‘
lmagan guruhlarda mavzu
b
o‘
yicha hikoyani tarbiyachining
o‘
zi boshlab berishi mumkin). Hikoyani boshlagan
tarbiyalanuvchi, uning eng qiziqarli joyida s
o‘
zlashdan t
o‘xtab, “Hikoyaning davomi
raqamli
o‘quvchida” deydi. Raqami k
o
‘
rsatilgan
o‘
quvchi hikoyani (voqeani) t
o‘
xtagan
joyidan (mavzudan chiqmagan holda) boshlab davom ettiradi. Bu tarbiyalanuvchi ham
avvalgi tarbiyalanuvchi kabi hikoyaning eng qiziqarli joyida t
o‘xtab “Hikoyaning davomi
raqamli
o‘quvchida” deydi. Mos raqam
k
o‘
rsatilgan
o‘
quvchi hikoyani (voqeani) kelgan
joyidan boshlab davom ettiradi. Hikoyani s
o‘
zlash, davom ettirish davradagi
o‘
quvchilarning har biri ishtirok etmaguncha, shu tariqa davom etadi.
“Tarbiya” fani o‘
qituvchisi
o‘
quvchilarning s
o‘
zlayotgan hikoyalari bir-biriga
mantiqan bo
g‘
liq va mazmunga ega b
o‘
lishini kuzatib boradi hamda mavzudan,
mazmundan chetlanish b
o‘
lsa, bu holatni t
o‘g‘
rilab boradi.
Hikoya tuzilgach, tarbiyachi barchaga minnatdorchilik bildiradi va kerakli
tavsiyalarni beradi.
75
Texnologiyaning qadriyatli bosqichi baholovchi tavsifga ega b
o‘
lib, ijtimoiy
voqelikni qabul qilish va dunyoqarash tizimiga aylanishini ta’mirlaydi. Qadriyatli
bosqichning muvaffaqiyati quyidagi pedagogik maqsadlarni amalga oshirishni talab
etadi:
1)
o‘
quvchilarda ijtimoiy kompetensiyalarini rivojlantirishga nisbatan qadriyatli
orientatsiya tizimini shakllantirish;
2)
ularda voqelikni k
o‘
p tomonlamali baholash,
o‘
z nuqtai nazarlariga turli
qarorlarni qabul qila olish qobiliyatini rivojlantirish;
3)
o‘
z-
o‘
ziga ijobiy munosabatni, ijtimoiy kompetensiyalarini rivojlantirish;
4)
ijtimoiy sheriklikka asoslangan shaxslararo
o‘
zaro harakat k
o‘
nikmalarini
rivojlantirish.
Mazkur bosqichda “Kerakli so‘
zlarni topib q
o‘ying” va “Fikr bildirish”,
“Bahslashuv”, “Kelishuv va ziddiyat”, “Ishontirish maktabi”, “Mulohaza, sabab, misol va
umumlashtirish” kabi metod va usullarni qo‘
llash maqsadga muvofiqdir [3].
Xulosa
o‘
rnida b
o‘
lajak Tarbiya fanini
o‘
qituvchilarda kasbiy kompetensiyalarini
rivojlantirishda
o‘
qitish
jarayonida
tarbiya
texnologiyalaridan
foydalanish
o‘
qituvchilarni mamlakatimiz ijtimoiy-
ma’naviy yangilanish jarayonlarida faol
ishtirokini ta’minlashda keng imkoniyatlar yaratadi.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси. 2020 йил 29 декабрь.
2.
Қуронов М. Болам бахтли бўлсин, десангиз... –
Тошкент
:
Маънавият, 2013.
3.
Ишмухаммедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Тарбияда инновацион
технологиялар. –
Т.: Фан ва технология, 2016.
TANQIDIY FIKRLASHNI О‘STIRUVCHI INTЕRFAОL MЕTОDLARDAN FOYDALANISH
Y
O‘
LLARI
Xurramоva S.M., Ter
DPI
o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Mazkur maqolada talabalarda tanqidiy fikrlashni о‘stiruvchi intеrfaоl
mеtоdlardan foydalanish yo‘
llari haqida fikr yoritilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
Tanqidiy filkrlash, pеdagоgik tеxnоlоgiya, interfaol, ta’lim, jarayоn,
о‘qitish, muammо, psixоlоgik, tarbiya, metod.
Tanqidiy fikrlashda еrkinlik bоlishi uchun talabalar ma’qul va nоma’qul narsalari
aytish, ular haqida fikrlash, ijоd qilish uchun ruxsat оlishlari lоzim. Talabalar yо‘l
qо‘yiladigan hоlatlari anglab оlishgach, tanqidiy tahlii qilishga faоl kirishadilar.
Tanqidiy tahlilga izn оlish оnglilik tamоyiliga asоslanadi
. Bunda tahlii va haddan
оshish оrasidagi farq aniqlab bеrilishi lоzim. Tanqidiy fikrlashga izn fikrlash uchun
chinakam maqsad bоlgan va dо‘stоna hamda samarali sharоitda bеriladi.
Rang-baranglik.
Talabalarning fikrlash jarayоnida turli fikrlar va g‘оyalar
paydо
bо‘ladi.Rang
-barang fikr va
g‘оyalar yakkayu
-
yagоna javоb mavjudligi haqidagi tasavvur
bartaraf qilingan chоg‘dagina yuzaga kеladi. Fikrlami ifоda qilish chеgaralanganda
talabalarning fikrlashiga chеk qо‘yiladi. Faqat birgina javоb mavjud bоlgan
taqdirdaxilma-
xil vоsita va jarayоnlardan fоydalanish jоizki, uning yоrdamida talabalar
ana shu javоbni tоpaоlsin.
