83
jarayonining boshqa ishtirokchilari
o‘
rtasidagi
o‘
zaro t
a’sir vositasi bilan hal qilinadi. Bu
vaziyatda
o‘
qituvchi baho beruvchi rolida namoyon b
o‘
ladi hamda uning
o‘
zi baho
oluvchi hisoblanadi. bunday hollarda pedagogik ta’sir ko‘
r- satish vazifalari va vositalari
hamda
o‘
qituvchining
o‘
quvchilar bilan pedagogik muloqoti quyidagi prinsiplarda
namoyon b
o‘
ladi:
Kommunikativ muloqot.
Interaktiv muloqot.
Perseptiv muloqot.
1. Kommunikativ muloqotda bir tomonlama axborot uzatiladi. Muomala
o‘
z ichiga
hamkorlik faoliyatining qatnashchilari bilan
o‘
zaro axborot almashuvini qamrab olgan
b
o‘
lib, kommunikativ muloqot sifatida tavsiflanishi mumkin.
O‘
qituvchi va
o‘
quvchi bir -
birlari bilan muloqotga kirishishi jarayonida muloqotning muhim vositalari b
o‘
lmish til
va nutq faoliyati bevosita muhim ahamiyat kasb etadi.
2. Interaktiv muloqotning muhim jihati ikki tomonlama bir-
biriga ta’sir etishdir.
Muloqotga kirishuvchi
o‘
qituvchi
o‘zaro ta’sir etishda, o‘
quvchilarning tarbiyaviy
faoliyatiga nafaqat s
o‘
z orqali, balki fikr almashinuv, xatti - harakat va xulq-atvori bilan
o‘
za
ro ta’sir o‘
tkazishi tushuniladi.
3. Perseptiv muloqotda
o‘
qituvchi va
o‘
quvchilar jamoasi
o‘
zaro bir- birlarini idrok
qilishi, anglashi tushuniladi. Bunda muloqotga kirishuvchilar
o‘
zaro bir-birlarini idrok
qilish asosida ulardan biri ikkinchisining ishonchini qozonadi, aqlli, farosatli, tajribali,
yuksak tayyorgarlikka ega barkamol inson sifatida idrok qilinadi.
Muloqotning har uchala tomonini yaxlit olib qaraganda
o‘
zaro hamkorlik
faoliyatini tashkil qilishning usullari va unda ishtirok etuvchilarning munosabatlari
yaqqol namoyon b
o‘
ladi. Pedagogik muloqot muvaffaqiyatli tashkil etilishi uchun,
o‘
qituvchi
o‘
quvchilar bilan hamkorlik faoliyatiga chuqur kirishib keta olishi, shaxsni har
tomonlama shakllantirishning maqsad va vazifalarini chuqur anglab, faoliyat olib borishi
lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Муслимов Н.А., Муталипова М.Ж., Абдуллаева Қ.М. Бўлажак
ўқитувчиларнинг коммуникатив компетентлигини шакллантириш технологияси.
Методик қўлланма. –Т., 2014.
2. Муслимов Н.А. ва б. Касбий малака ва педагогик маҳорат. Узлуксиз малака
ошириш йўналиши бўйича ўқув материаллари. –Т., 2009. 12. Очилов М. Муаллим
қалб меъмори. –
Т.: Ўқитувчи, 2000.
3. Nishonova S. Sharq Uygʻonish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkamol inson
tarbiyasi. Ped. fan. Dokt.diss. -T., 1998
–
B.42
4. https://new.tdpu.uz/areport/188786
O‘
QUVCHILARDA IJTIMOIY KOMPETENSIYALARNI RIVOJLANTIRISHNING
MAZMUNI
Muxsiyeva A.Sh., TDPU professori, pedagogika fanlari doktori,
Xurramov S.Sh., TDPU talabasi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada umumiy
o‘rta ta’lim maktablari o‘
quvchilarini
ijtimoiy kompetensiyalar, respublikamizda umumiy
o‘rta ta’lim maktablari tayanch
kompetensiyalari,
o‘
quvchilarda ijtimoiy kompetensiyalarni rivojlantirishda vitagen
ta’lim texnologiyalardan foydalanish, vitagen ta’lim texnologiyalarning mazmuni, ta’lim
-
84
tarbiya jarayonini samaradorligini ta’minlashdagi ahamiyatining pedagogik
-psixologik
shart-sharoitlari yoritib berilgan.
Kalit s
o‘
zlar
: vitagen ta’lim texnolog
iya, malaka talab, ijtimoiy kompetensiya,
tayanch kompetensiyalar,
o‘
quvchilar, ijtimoiy kompetentlik,
o‘
quv faoliyatini
ra
g‘
batlantirish, muvaffaqiyat holatini yaratish,
o‘
z-
o‘
zini anglash,
o‘
z-
o‘
zini baholash,
hayotiy tajriba.
Mamlakatimizda ta’lim
-tarbiya sohasidagi tub islohotlar yoshlarimizning mustaqil
fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘
lib, dunyo miqyosida
o‘
z
tengdoshlariga hech qaysi sohada b
o‘
sh kelmaydigan insonlar b
o‘
lib kamol topishi, baxtli
b
o‘
lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etish
izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda, ayniqsa,
o‘
quvchi-yoshlarni turli
axborot xurujlaridan himoya qilish, ularda axborotga t
o‘g‘
ri, tanqidiy munosabat
madaniyatini shakllantirish bugungi kunning eng dolzarb masalasiga aylangan. Bu
borada belgilangan barcha vazifalarni qisqa vaqt ichida amalga oshirish mushkul,
albatta. Barcha
o‘
quvchi-yoshlar va professor-
o‘
qituvchilarda axborot bilan ishlash, unin
tahlil qilish k
o‘
nikmalari yetarli darajada rivojlangan, deya olmaymiz. Shu va qator
boshqa omillarni inobatga olgan holda, oliy ta’limni 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasida ham
o‘
quvchi-yoshlarni turli axborot xurujlari, yot
g‘oyalar ta’siriga
tushib qolishi, ular tomonidan ijtimoiy xavfli qilmishlar sodir etilishi holatlarining oldini
olish, ta’lim
-
tarbiyaning ta’sirchan usullari, zamonaviy axborot
-kommunikatsiya
texnologiyalaridan keng foydalanish, ma’naviy
-
ma’rifiy tadbirlarni tashkil etishda
ularning qiziqishini e’tiborga
olish va tashabbuslarini q
o‘
llab-quvvatlash vazifasi
q
o‘yilgan [1]. Albatta, bu borada e’tiborga molik chora
-tadbirlar belgilanib, amalga
oshirilmoqda, izlanishlar davom etmoqda. Shunga qaramasdan, nima uchun
o‘
quvchi-
yoshlarimizning dunyoqarashi va xulq-
atvori, ta’lim olishga bo‘
lgan munosabati
o‘
zgarmayapti?
–
desak, insoniyatni asrlar davomida bosh qotirishga majbur qilib
kelayotgan muammoli savolni
o‘
rtaga tashlagan b
o‘
lamiz.
Shaxs tarbiyasi
o‘
ziga xos murakkab jarayon. U amalga oshishi uchun bir nechta
muhim omillarni talab qiladi. Tarbiya tizimiga t
o‘g‘
ri va ijodiy yondashuv, tarbiyaning
doimiyligi, tarbiya uchun jamiyat a’zolarining birdek mas’ulligi, tarbiyaning shaxsiy
ibratga asoslanishi lozim. ”Tarbiyachi –
ustoz b
o‘
lishi uchun boshqalarning aql idrokini
o‘stirishi, ma’rifat ziyosidan bahramand qilishi, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib
yetishtirishi uchun eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob
berishi va ana shunday buyuk fazilatlarga ega b
o‘shlishi kerak” [4].
Davlat va jamiyat hayotini modernizatsiyalash jarayonlarining harakatga
keltiruvchi kuchi,
O‘
zbekistonning bugungi va istiqboldagi izchil taraqqiyotining bosh
omili b
o‘lgan insonning ma’naviyatini va kasbiy salohiyatini yuksaltirishda
o‘
qituvchilarning tajribasi va mahoratini yanada takomillashtirish muhim ahamiyatga
ega.
O‘qituvchi bugungi kunda ta’lim va tarbiya berayotgan shogirdlarining kamoloti
bilan mamlakatimiz kelajagiga ulkan poydevor q
o‘
yadi. Bugungi kun
o‘
qituvchisi
o‘
z
ustida tinimsiz mehnat qiladigan, har tomonlama keng fikrlaydigan, il
g‘
or pedagogik va
axborot texnologiyalarini samarali q
o‘
llay oladigan ijodkor shaxsga, yoshlarning
yuragiga chuqur kirib boradigan yuksak fazilatlar egasiga aylanishini hayotning
o‘
zi
taqozo etmoqda. Shu nuqtai nazardan, hozirgi kunda
o‘
qituvchining pedagogik
mahoratini yanada oshirish muammosi davr talabidir.
Respublikamizda va xorijda ta’lim texnologiyalari bilan bir qatorda tarbiya
texnologiyalarini ishlab chiqishga ham alohida e’tibor qaratib kelinmoqda.
Respublik
amiz olimlaridan M.Quronov (“Bir tahdidga besh zarba”) [2],
85
R.J.Ishmuxammedov (“Amaliyotda jamoaviy ijodiy ishlar”) [3], Sh.T.Ergasheva (axloqiy
tarbiya texnologiyasi), Z.Salieva (ma’naviy
-axloqiy fazilatlarni shakllantirish
texnologiyasi) [4] singari olimlar tomonidan ayrim tarbiya texnologiyalari ishlab
chiqilgan. Biroq respublikamizda yaxlit moslashuvchan tarbiya texnologiyasi
yaratilmagan edi. Mazkur muammoga javob sifatida pedagogika fanlari doktori
N.M.Egamberdieva tomonidan “Yuksak ma’naviyatli shaxs
ni shakllantirishning tarbiya
texnologiyasi”ni ishlab chiqib amalga oshirildi [5].
Yuksak ma’naviyatli shaxsni shakllantirishning tarbiya texnologiyasining tasnifiy
xususiyatlaridan uning q
o‘
llanilishi darajasi va tavsifiga k
o‘
ra umumpedagogik
darajadan mikrotexnologiya k
o‘
rinishida namoyon b
o‘la olishi ma’lum bo‘
ladi.
Texnologiyaning ana shu xususiyatini asos qilib olgan holda, undagi t
o‘
rt bosqich
(motivatsion, mazmunli, faoliyatli, qadriyatli)ga
ishlab chiqilgan[5].
Texnologiyani bayon etish uchun dastlab kutiladigan natija, natijadan kelib chiqib
q
o‘
yilgan maqsad hamda oydinlashtirilgan tarbiya vazifalariga t
o‘
xtalib
o‘
tish lozim.
Texnologiyalashtirishdan
kutiladigan
natija
o‘
quvchilarni
ijtimoiy
kompetensiyalarini rivojlantirishning
o‘
ziga xosliklariga doir bilim, ijtimoiy xulq-atvor
odatlarini tarkib toptirish orqali ularda ijtimoiy faollik yorqin namoyon b
o‘
lishiga
erishishdan iborat. Mazkur natijaga erishish esa
o‘
z navbatida
o‘
quvchilarni ijtimoiy
kompetensiyalarini rivojlantirishni va mazkur maqsad bilan bo
g‘
liqlikda quyidagi
vazifalarni hal etishni talab etadi:
1)
o‘
quvchilarda ijtimoiy kompetensiyaga nisbatan qadriyatli orientatsiya tizimini
shakllantirish;
2)
ularda voqelikni k
o‘
p tomonlamali baholash,
o‘
z nuqtai nazarlariga turli
qarorlarni qabul qila olish qobiliyatini rivojlantirish;
3)
o‘
z-
o‘
ziga ijobiy munosabatni, boshqaruvchilik qobiliyatlarini shakllantirish;
4)
ijtimoiy sheriklikka asoslangan shaxslararo
o‘
zaroharakat k
o‘
nikmalarini
rivojlantirish.
Texnologiya t
o‘
rt bosqichli tavsifga ega b
o‘
lib, motivatsion, mazmunli, faoliyatli va
qadriyatli
tarkibiy qismlardan tashkil topgan.
O‘
quvchilarda ijtimoiy kompetensiyalarini rivojlantirishga undovchi motivlar
yi
g‘
indisidan iborat motivatsion jihatlarini aniqlab olishni va ularda barqaror ehtiyojlar
ob’
ektiga aylantirishni talab etadi. Motivatsion tarkibiy qismning ahamiyati
o‘
quvchilarda ular tomonidan anglangan ehtiyoj sifatida tushuniladigan ijtimoiy
faollikka ichki motivni shakllantirishda namoyon b
o‘
ladi. Motivatsion tarkibiy qismning
asosini esa, shaxsning motivatsion sohasini boshqarib turuvchi qadriyatli orientatsiya
tashkil etadi.
Mazkur tarkibiy qismni amalga oshirish jarayonida tor ijtimoiy motivlar
(atrofdagilarning hurmatiga sazovor b
o‘
lish) ijtimoiy hamkorlik motivlari (boshqa
odamlar bilan
o‘
zaro birgalikda harakatlanishning turli usullariga y
o‘
nalganlik) bilan
birlashishi lozim.
Motivatsion bosqichni amalga oshirishda muammoli tavsifdagi suhbat, munozara,
o‘
z-
o‘
zini tahlil etish,
o‘
z-
o‘
zini anglash, empatiya, rolli
o‘
yinlar,
o‘
yinli texnika kabi
metod va interfaol usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Muammoli tavsifdagi suhbat. Mazkur suhbat turi
o‘
quvchilar bilan tahliliy-
izlanishli tarzda amalga oshiriladi. Savol-javobni tashkil etishda quyidagi shart-
sharoitlarni hisobga olish zarur:
1) savollar
o‘
quvchilar tasavvurga ega b
o‘lgan ma’lumotlarga asoslanishi;
2) savollar
o‘
qilganlarini mexanik qayta ishlab chiqish bilan cheklanuvchi
javoblarni talab etmasligi;
86
3) savollar mazmunining
o‘
zaro bir-biri bilan bo
g‘liqligiga e’tibor qarati
sh.
Motivatsion bosqichda keng foydalanishni talab etuvchi metodlardan yana biri bu
–
munozaradir. Munozara
–
bahslashuvni talab etuvchi biror masalani erkin muhokama
qilish. Munozarani tashkil etishdan avval
o‘
quvchilarga quyidagi k
o‘
rsatmalarni eslatib
o
‘
tish zarur:
1)
muammoni muhokama qilishda shay va tayyor b
o‘
l. Muammo nimaga
qaratilganligi, uning mohiyatini anglab olgin;
2)
muammo yuzasidan
o‘
z fikringni bildir, boshqalarga ham
o‘
z fikrini ifodalashga
imkon ber;
3)
boshqalarning fikrini diqqat bilan tingla;
4)
s
o‘
zlayotgan kishining fikrini chal
g‘itma, ma’qul deb topmagan o‘
rinlarini
belgilab bor, s
o‘
ngra s
o‘
zga chiqish uchun ruxsat s
o‘
ra;
5)
boshqalarning shaxsi va fikrini hurmat qil, boshqalarning fikrlariga e’tiborli va
tolerant b
o‘
l;
6)
g‘
oyalarni tanqid qil, biroq s
o‘
zga chiqqan kishini emas. Shaxsiyat bilan bo
g‘
liq
jumlalarni ishlatma;
7)
munozara ishtirokchilari qabul qilgan qarorlarni hisobga ol, boshqalarning
fikrlarini qadrla;
8)
istalgan y
o‘
l bilan qurollangan holda bahsga
g‘
alabaga erishishga harakat qilma;
9)
albatta oraliq va yakuniy xulosalarga kelish lozim.
Shuningdek, motivatsion bosqichni samarali tashkil etish maqsadida
o‘
z-
o‘
zini
tahlil etish,
o‘
z-
o‘
zini anglash usullaridan ham foydalanish mumkin.
Tahlil etish gnoseologiya, psixologiyada bilish va amaliy faoliyatga doir barcha
harakatlarni
o‘
z ichiga oladi, pedagogikada esa, tadqiq qilinayotgan narsa-hodisalarning
alohida tarkibiy qismlarga ajratish qonuniyat va usullarini
o‘
zida aks ettiruvchi bilish
jarayoni sifatida ifoda etiladi.
O‘
z-
o‘
zini tahlil etish falsafa va psixologiyada
o‘
z-
o‘
zini
anglash,
o‘
z-
o‘
zini bilish,
o‘
z-
o‘
zini boshqarish,
o‘
z-
o‘
zini baholashning tarkibiy qismi
sifatida aks ettirilsa ham mustaqil kategoriya sifatida ishlatilmaydi. Biroq
o‘
z-
o‘
zini
anglashning shakllanishi va rivojlanishi
o‘
z-
o‘
zini tahlil etish asosida amalga oshishini
esda tutish zarur. Chunki aynan
o‘
quvchilarda
o‘
z-
o‘
zini tahlil etish k
o‘
nikmalarini
rivojlantirishning ahamiyati ularning
o‘
zi haqidagi tasavvurlari, qiziqishlari, motiv,
ehtiyojlari tizimi sifatida tushuniladi
gan “Men
-
konsepsiyasi”ning rivojlanishiga
undovchi ichki omillarning eng asosiylaridan biridir.
O‘
z-
o‘
zini tahlil etish
o‘
z-
o‘
zini anglashdan avval kelib, aynan uning asosida
shaxsning
o‘
zi haqidagi tasavvurlari umumlashgan k
o‘
rinishga
o‘
tadi.
O‘
z-
o‘
zini anglash
natijasida shaxsda
o‘
zining kimligini anglash,
o‘
zining jamiyatdagi
o‘
rnini tushunib
yetish, boshqalarning k
o‘
z
o‘
ngida kim sifatida gavdalanishini his etish kabilar
shakllanadi.
O‘
z-
o‘
zini anglash
o‘
z-
o‘
ziga munosabat sifatida shakllanuvchi hissiy va
mantiqiy jihatlarni
o‘
zida aks ettiradi. Xulosa qilib aytganda,
o‘
quvchilarda ijtimoiy
kompetensiyalarni rivojlantirishda
o‘
z-
o‘
zini anglash usullari ham mantiqiy, ham
emotsional darajada
o‘
z-
o‘
zini tahlil etish natijasida olingan axborotlarni aniqlashtirish
va umumlashtirishni talab etadi.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabr “O‘
zbekiston
Respublikasi Oliy Ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash
t
o‘g‘risida”gi PF
-5847-son Farmoni.
2.
Қуронов М. Болам бахтли бўлсин, десангиз... Тошкент, “Маънавият”, 2013.
87
3.
Салиева З.Т. Педагогика олий таълим муассасалари талабларини
маънавий
-
маданиятини ривожлантириш механизмларини такомиллаштириш.
Пед.фан.док. (Dsc)дисс. –
T.: 2017.-337
б.
4.
Эгамбердиева
Н.М.
Маданий
-
инсонпарварлик
ёндашув
асосида
талабаларни шахсий ва касбий ижтимоийлаштириш назарияси ва амалиёти
(Педагогика олий таълим муассасалари мисолида): Пед. фан. док. ... дисс. –
Т., 2010.
–
332 б.
MALAKA OSHIRISH KURSLARIDA TINGLOVCHILARNI MALAKASINI OSHIRISH
JARAYONIDA AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARINI Q
O‘
LLASHNING
SAMARADOLIGI
Karimjonov O.A., Ichki ishlar vazirligi akademiyasi “Xizmat
-psixologiyasi va
kasbiy madaniyati” kafedrasi katta o‘
qituvchisi, p.f.b.f.d. (PhD), leytenant
Annotatsiya.
Malaka oshirish kurslarida tinglovchilarni malakasini oshirish
jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini q
o‘
llash, bunda axborot-
kommunikatsiya xizmatlaridan keng foydalanish, mazkur jarayonga innovatsion shakl,
vosita va usullarni joriy etish, buning uchun maxsus tayyorgarligi mavjud b
o‘
lgan yuqori
malakali kadrlar konsaltingini rivojlantirish y
o‘
llari yoritilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
axborot, malaka, texnologiya, innovatsiya, qayta tayyorlash,
rivojlantirish, metod, vosita.
O‘
z
bekiston Respublikasi Prezidentining «Oliy ta’lim muassasalari rahbar va
pedagog kadrlarining uzluksiz malakasini oshirish tizimini joriy etish t
o‘g‘risida» 2019
yil 27 avgustdagi PF-5789-
son Farmoni ijrosini ta’minlash hamda oliy ta’lim
muassasalari rahbar va pedagog kadrlarining kasbiy bilimi, k
o‘
nikmalari va mahoratini
uzluksiz yangilab borish mexanizmlarini joriy etish, zamonaviy talablarga muvofiq oliy
ta’lim sifatini ta’minlash uchun zarur darajada kasbiy tayyorgarlikni oshirish, qayta
tayyorlash va malaka oshirishning bevosita hamda kasbiy faoliyatga aloqador bilvosita
shakllarini variativ va bir birini t
o‘
ldirish tamoyillari asosida amaliyotga joriy etishni
ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 23 sentyabrdagi “Oliy ta’lim
muassasalari rahbar va pedagog kadrlarining uzluksiz malakasini oshirish jarayonlarini
tashkil etish tartibi t
o‘g‘risida” 797
-
son qarori qabul qilindi. Qarorda ta’lim jarayonida
il
g‘
or pedagogik uslub va texnologiyalar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari,
elektron
ta’lim resurslari va multimedia taqdimotlaridan foydalanish borasida chet el
tajribasini chuqur va har tomonlama
o‘
rganib chiqish, chet el tajribasini inobatga olgan
holda ta’lim jarayonini yangi mazmunda tashkil qilish uchun yangi o‘
quv rejalari va
dastu
rlarini qaytadan ishlab chiqish, ularda an’anaviy maktab ta’limi uslublaridan voz
kechib, amaliy mash
g‘
ulotlar va ishlab chiqarish amaliyoti b
o‘
yicha soatlar
k
o‘paytirilishini ta’minlash belgilab qo‘
yildi. Mazkur y
o‘
nalishda qabul qilingan
hujjatlarni amalga oshirish b
o‘yicha ta’lim tizimida rejalashtirilgan ishlar va tadbirlar
majmui innovatsion
g‘
oyalarning necho
g‘
li mamlakatimiz hayotiga keng kirib
borayotganligidan dalolat beradi.
Tinglovchilarni malakasini oshirish jarayonida axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini q
o‘
llash, bunda axborot-kommunikatsiya xizmatlaridan keng
foydalanish, mazkur jarayonga innovatsion shakl, vosita va usullarni joriy etish, buning
uchun maxsus tayyorgarligi mavjud b
o‘
lgan yuqori malakali kadrlar konsaltingini
rivojlantirish muhimdir. Umuman olganda, tinglovchilarning malakasini oshirish
