132
ифодалаш таълим муассасаларида ўрганилаётган ҳар бир фан ўқитувчиси учун
энг зарур коммуникатив қобилиятларидан биридир.
Президентимиз Ш.М.Мирзиёев ўзининг сўзлаган нутқларида «Бугунги замон
талаби эртанги мамлакатимизнинг ташвишлари биздан халқ таълими тизимини
ислоҳ қилиш зарурлигини тоқазо этмоқда. Кечаги замон руҳида таълим
-
тарбия
кўрган кишининг онгу
-
шуурини янгиламай, мустақил тараққиётга мос таълим
тизимини йўлга қўймай туриб, янги иморат, хуқуқий демократик давлат
биносини
тиклаб бўлмайди».
Замонавий таълимда бугунги кун талаблари тамоман ўзгача –
деб мамлакат
раҳбари таъкидлаганидек
-
Демократик жамиятда болалар умуман ҳар бир инсон
эркин фикрлайдиган этиб тарбияланади. Бинобарин таълим тизими ҳам шунга
мувофиқ бўлиши зарур. Зеро, хар бир фарзанд, ҳар бир ўғил
-
қизнинг камолоти
мактабда олинадиган билимлари ва соғлом муҳитда яратилган муносабатлар ва
кўникмаларига боғлиқ.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Ғозиев Э.Ғ. Психология методологияси. –
Тошкент: Ношир, 2013.
2.
Ғозиев Э.Ғ. Педагогик психология. –
Тошкент: Ношир, 2014.
3. Рухиева Х. Олий таълим психологияси. –
Тошкент: ТДИУ, 2014.
PSIXOLOGIYADA MOTIVATSIYA MUAMMOSIGA YONDASHUVLAR
Miliyeva M.G.
O‘
zDJTU, Pedagogika va psixlogiya
kafedrasi katta
o‘
qituvchisi
, O
‘
zbekiston
Motivatsiya muammosi psixologiyaning asosiy muammolaridan biridir. Shaxsning
motivatsiyasini hisobga olmasdan
o‘
rganish mumkin emas, chunki bu shaxsning xulq-
atvoriga, uning hayotning barcha sohalariga b
o‘lgan munosabatiga, ta’lim, kasbiy va
ta
shkiliy faoliyat jarayonida boshqa odamlar bilan munosabatlariga hal qiluvchi ta’sir
k
o‘rsatadi. Ta’lim va kasbiy faoliyatni rag‘
batlantirish alohida ahamiyatga ega.
Psixologiyada motivning k
o‘plab ta’riflari mavjud va motivlarga ko‘
pincha turli xil
hissiyotlar, qiziqishlar, obyektiv haqiqat obyektlari va boshqalar kiradi. K
o‘
p nuqtayi
nazarlar uchun umumiy narsa motiv va ehtiyoj
o‘
rtasidagi bo
g‘
liqlikni tan olishdir.
A.N.Leontevning fikricha, ehtiyojning
o‘
zi maqsadli faoliyatni keltirib chiqara olmaydi, u
faoliyat ichki shartlarining dastlabki sharti hisoblanadi. Ehtiyoj birinchi qondirishdan
oldin
o‘z predmetini “bilmaydi”, uni hali aniqlashi kerak. Faqat ana shunday aniqlash
natijasida ehtiyoj
o‘
zining predmetliligiga ega b
o‘
ladi, idrok etilayotgan, ifodalangan,
aqliy predmet esa funktsiyaning turtki beruvchi va y
o‘
naltiruvchi faoliyatiga ega b
o‘
ladi,
ya’ni “motiv”ga aylanadi (A.N. Leontiyev, 1983). Hamma mualliflar ham bu fikrga
q
o‘
shilmaydi. Psixologik va pedagogik adabiyotlardagi mavjud nuqtayi nazarlarni tahlil
qilishda, asosan uchta toifaga b
o‘lish imkonini beradi, ba’zi mualliflar motivlarga faqat
ong hodisalarini, boshqalari
–
ob’yektiv voqelik obyektlarini, uchinchilari esa ikkalasini
ham bo
g‘
laydilar.
Shunday qilib, V. I. Selivanov “motivlar bu
ongli motivlardir. Faoliyatning motivlari
istaklar, hissiyotlar, qiziqishlar va ongning boshqa hodisalari b
o‘lishi mumkin”. B. I.
Dodonovning s
o‘
zlariga k
o‘
ra, agar ehtiyoj obyekti shunday deb aniqlansa, yoki bu
maqsadni belgilash harakatiga sabab b
o‘
lsa, motiv haqida gapirish mumkin (B. I.
Dodonov, 1984, bet-
126). L.I. Bojovich bu ta’rifga e’tiroz bildiradi. Ehtiyoj obyektini
motiv sifatida rad etmaydi, lekin bu ta’rifni yagona to‘g‘
ri deb tan olmaydi. L.I. Bojovich
133
o‘z nuqtayi nazarini “motiv” atamasi bi
lan ishlashning iloji y
o‘
qligi, uning ostida
qandaydir obyektiv predmetni anglatishi bilan asoslaydi. Shunday qilib, muammoni hal
qilishga misol keltirar ekan, L. I. Bojovichning aytishicha, bitta maqsad bilan turli
talabalar turli motivlarga ega b
o‘
lishi mumkin. Bu
o‘qituvchining roziligi va belgisi, va’da
qilingan sov
g‘
a hamda vazifaning
o‘
ziga qiziqishidir. Uning fikricha, bu hodisalarning
barchasini A.N.Leontiyev ta’rifida bitta “motiv” tushunchasiga kiritish qiyin, bu go‘
yo
“juda atayin sun’iy xarakterga” ega, shuning uchun L.I. Bojovich motivni “bolaning
faoliyatini ra
g‘batlantiradigan barcha narsa”, shu jumladan bu yerda nafaqat obyektiv
voqelik obyektlari va ong hodisalari, balki ehtiyojlar deb belgilaydi. Ma’lum bo‘
lishicha,
“motiv” tushunchasi mavj
ud emas, bu faqat ehtiyojlar, hissiyotlar va boshqalar kabi
o‘
z
predmetiga ega emas tushunchalar guruhini birlashtirish uchun ishlatiladigan atama
hisoblanadi (L. I. Bojovich 1968). G. A. Fortunatov va A. V. Petrovskiy ta’rifida “ehtiyojlar
dolzarblashgan sari faoliyat uchun u yoki bu motivga aylanadi, uni ra
g‘batlantiradi, ba’zi
harakatlarni amalga oshirishga yordam beradi va boshqalarning bajarilishini oldini
oladi.” Motivning o‘
ziga xos tushunchasini B.C. Merlin asarlarida ham k
o‘
rishimiz
mumkin. Motivlar b
o‘
yicha u insonning tashqi dunyoning ayrim obyektlari va
hodisalariga nisbatan tor, shaxsiy va
o‘
zgaruvchan munosabatini tavsiflovchi ruhiy
sharoitlar va shaxsiy xususiyatlarni tushunadi. B.C. Merlin motiv va ehtiyojning
bo
g‘
liqligiga ishora qiladi. U nafaqat azob-uqubat sifatida boshdan kechiriladigan, balki
obyektiv narsaning yetishmasligi sifatida amalga oshiriladigan bunday ehtiyoj maqsadli
harakatlar uchun haqiqiy sababdir, degan fikrni bildirdi. “Biror narsaga bunday
kechinmali va idrok etiladigan ehtiyoj..., deydi yana muallif, biz buni ehtiyoj deb ataymiz.
Bu va faqat shu ma’noda har bir motiv ehtiyojdir”
( B.C. Merlin, 1975, 11-bet).
Shunday qilib, k
o‘plab mualliflar “motiv” so‘
zini ongli ehtiyoj sifatida belgilaydilar.
“Ongli” so‘
zi nimani anglatishi har doim ham aniq belgilanmagan, k
o‘
pincha bu ikkinchi
signal tizimida aks ettirilgan dolzarb ehtiyoj ekanligi k
o‘
rsatilgan. Shunday qilib, V.I.
Kovalyov “sotsializm sharoitida mehnatga bo‘
lgan ehtiyoj ijtimoiy zaruratni anglash, har
bir inson mehnatining ahamiyati tufayli yuzaga keladi... Ijtimoiy rivojlanish ehtiyojidan u
shaxsiy ehtiyojga aylanadi. Bu “o‘zlashtirish” ehtiyojni anglash jarayonida sodir bo‘ladi”.
Ma’lum bo‘lishicha, ehtiyojni shaxsiy ehtiyojga aylanishi uchun uni “anglash”
kifoya. Biroq, ijtimoiy ehtiyojni oddiy anglash har doim ham uning inson tomonidan
“o‘zlashtirilishiga” olib kelmaydi. Jamiyat manfaati uchun ishlash zarurligini aniq anglab
yetsa b
o‘
ladi, ammo na iroda kuchi, na ishlash odati b
o‘
lmasligi mumkin. Bunday holda,
ijti
moiy ehtiyoj hali shaxsiy ehtiyojga aylanmaydi. Shubhasiz, “anglash” so‘
zi bilan V. I.
Kovalyov k
o‘
proq narsani tushunadi.
Yuqorida ta’kidlab o‘
tilganidek, predmetsiz ehtiyojlar b
o‘
lmaydi, ehtiyoj bu doimo
biror narsaga b
o‘
lgan ehtiyojdir. Binobarin, ongli ehtiyoj, shubhasiz, uni
qanoatlantiradigan narsani bilish, ya’ni ehtiyoj obyektini (ham moddiy, ham ideal)
bilishdir. Bu yerda biz yana A.N. Leontiyevning ta’rifiga qaytamiz. Aftidan, uning motivi
ta’rifida ba’zi mualliflar “predmet” so‘
zidan muzlatilgan,
o‘
zgarmas narsa sifatida
q
o‘
rqishadi va ular uni chetlab
o‘
tishga harakat qilishadi. A.N.Leontiyevning motiv
deganda nimani nazarda tutayotganini aniqlash kerak. U predmetni insonda y
o‘
qligi va
shu sababli unga ehtiyoj sezadigan narsa sifatida tushunadi. Ushbu predmet moddiy
yoki ideal, hissiy jihatdan idrok etiladigan yoki faqat xayoliy rejasida tasvirlangan
b
o‘
lishi mumkin (A.N.Leontiyev, 1983).
Shunday qilib, biz predmetni ham belgi, ham
o‘
qituvchining roziligi deb aytishimiz
mumkin (bu
o‘
zini namoyon qilish, sinfdoshlarni hurmat qilish va hokazolar). Qiziqishga
kelsak, uni batafsilroq muhokama qilish kerak. Birinchidan, qiziqishning
o‘
zi insonning
ehtiyojini qondira olmaydi, chunki shunchaki qiziqish degan narsa y
o‘
q, lekin qiziqish
134
bor, masalan, klassik musiqa, badiiy adabiyot
o‘
qish va hokazolar. Shuning uchun motiv
qiziqishning
o‘
zi emas, balki uni keltirib chiqaradigan obyekt (qiziqish) b
o‘
ladi. Qiziqish
haqida motiv sifatida gapirganda, bu qiziqishni haqiqatdan uzilgan ong hodisasi sifatida
emas, balki biron bir obyekt yoki faoliyatga qiziqish sifatida tushunish kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Ковалев В.И. Мотивы поведения и деятелности. –
Минск, 1988.
2.
Леонтев Д.А. Субъективная семантика и смыслообразование // Вестник
МГУ, серия 14 “Психология”.
- 1990. -
№ 3.
-
С. 33
-42.
3.
Мерлин В.С. Основы психологии личности / сост. Б.А. Вяткин. Перм, 2
020.
