197
Литература
:
1.
Амонашвили Ш.А. Школа жизни, или Трактат о начальном образовании. М.,
2003.
2. Подласый И.П. Педагогика: Учеб. В 3 кн. Кн. 1. Общие основы. М., 2005.
3.
Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Общая педагогика: Учеб. пособие. В 2 ч. М., 2004.
4.
Снегуров А.В. Педагогика от «А» до «Я». М., 2003.
5. Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Общая педагогика: Учеб. пособие. В
2 ч. М., 2004.
BOSHLAN
G‘
ICH SINF
O‘
QUVCHILARNI HAMKORLIK PEDAGOGIKASI ASOSIDA
IQTISODIY TARBIYALASH TEXNOLOGIYALARI
Abiyeva Yu.A., Botirali Siddiqov nomli
Qir
g‘
iz-
O‘
zbek xalqaro universiteti, katta
o‘
qituvchisi
Annotatsiya
. Ushbu tezisda boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarni hamkorlik
pedagogikasi asosida iqtisodiy tarbiyalash mexanizmlari
haqida ilmiy va daliliy
ma’lumotlar keltiriladi. O‘
qituvcni
–
o‘
quvcni munosabatlari, oquv materiallari va
ulardan foydalanishning zamonaviy dolzarb texnologiyalari haqida fikr yuritiladi,
tavsiyalar beriladi.
Kalit s
o‘
zlar
: pedagogika, hamkorlik, konsepsiya mexanizm, tarbiya, raqobat,
k
o‘nikmalar, tamoyil, iqtisodiy, mahorat, kapital ta’mirlash, iste’molc
hi.
Jahonda xalqaro tashkilotlar hamda dunyoning aksariyat davlatlari tomonidan
ta’lim barqaror taraqqiyotni ta’minlaydigan asosiy kuch sifatida e’tirof etilib,
2030
yilgacha belgilangan yangi ta’lim konsepsiyasida “o‘
qitish sifatini baholash jarayoni va
vositalarini takomillashtirish, erishilgan natijalarni aniqlash imkonini beruvchi
mexanizmlarni amaliyotga joriy etish
”
dolzarb vazifa etib belgilandi. Ayniqsa, hamkorlik
pedagogikasi asosida ta’lim
-tarbiya sifatini loyihalashtirish,
o‘
quv dialogi asosida
ta’lim
jarayonini individuallashtirish, hamkorlikda
o‘
qitish texnologiyalarini ishlab chiqish va
amaliyotga tatbiq etishning metodik tizimini takomillashtirishga alohida e’tibor
qaratilmoqda.
Dunyoda
hamkorlik
pedagogikasi
asosida
iqtisodiy
tarbiya
sifatini
takomillashtirish b
o‘
yicha amalga oshirilayotgan ilmiy izlanishlarda
o‘
quv-tarbiya
jarayoni natijaviyligiga alohida e’tibor qaratilib,
hamkorlik pedagogikasi asosida
shaxsiy-insonparvarlik yondashuviga asoslangan
o‘
qitish modellarini ishlab chiqish
zarurligiga asosiy ur
g‘
u berilmoqda. Ayniqsa,
hamkorlik pedagogikasi asosida ta’lim
-
tarbiya sifatini takomillashtirishning metodik shart-sharoitlarini aniqlashtirish,
hamkorlikda
o‘
qitishning konseptual
g‘
oyalarini amaliyotga tatbiq etishga oid ilmiy
jihatdan
asoslangan taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishga alohida e’tibor qaratilmoqda
.
Shu bilan birga, tarbiya texnologiyalarini ishlab chiqish, oila, maktab integratsiyasini
ta’minlashning pedagogik mexanizmlarini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb
etmoqda.
Boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarni iqtisodiy tarbiyalash murakkab va k
o‘
p bosqichli
jarayon sanaladi. Shu sababli voyaga yetgan shaxs tomonidan iqtisodiy tarbiyasinining
muvaffaqiyatli tashkil etilishi u tomonidan
o‘
zlashtirilgan iqtisodiy, moliyaviy bilim yoki
moliyaviy mabla
g‘
ning yetarli ekanligi bilangina belgilanmaydi. Bunda, eng muhimi,
shaxsning iqtisodiy tushunchaga, iqtisodiy tarbiyasini mohiyati yuzasidan t
o‘
laqonli
tasavvurga egalik asosida rejalashtirish, ishlab chiqarish va boshqarishga oid amaliy
198
malakalarga ega b
o‘
lishi sanaladi. Zero, nazariy bilimga ega b
o‘
linsa-da, uni amaliyotga
tatbiq etish k
o‘
nikma, malakalari bosqichma-bosqich rivojlantirib borilmas ekan, shaxs
iqtisodiy tarbiyasini jarayonida faollik k
o‘
rsata olmaydi.
O‘
zbek oilalarida asrlar davomida farzandlarga oila x
o‘
jaligi (tomorqa va
yordamchi x
o‘
jalik)ni yuritish, oila byudjetini shakllantirish, oilaviy mehnat taqsimotini
y
o‘
lga q
o‘
yish, soliqlarni t
o‘
lash, kundalik xaridlarni amalga oshirish, oziq-ovqat
mahsulotlari hamda mavzumiy kiyim-
kechak, poyabzallarni saqlash (ta’mirlash), uy
-joy
qurish, joriy va kapital ta’mirlash, uy (oshxona) jihozlari hamda buyumlarining
yaroqliligini ta’minlash, ish va o‘
quv qurollariga ijobiy munosabatda b
o‘
lish, xarid
qilingan mahsulotlarning sifati va yaroqliligini baholash, savdo-sotiq tarbiyasiniini
tashkil etish, shuningdek, muayyan hunar sirlarini
o‘
zlashtirish y
o‘
lida ham nazariy,
ham amaliy tarbiya berib kelingan.
Agarda
o‘g‘
il bolalar 9-12 yoshdan boshlab savdo, hunarmandchilik,
bo
g‘
dorchilik va dehqonchilik ishlariga bevosita jalb etilgan b
o‘
lsa, qiz bolalarning esa
xuddi shu yoshdan boshlab buvi, ona hamda opalari yordamida pazandalik, tikish-
bichish, uy-joyni saranjom-sarishta tutish, muayyan hunar (kashtachilik, zard
o‘
zlik,
d
o‘
ppid
o‘
zlik, tikuvchilik, t
o‘
quvchilik) sirlarini
o‘zlashtirishlariga e’tibor qaratilganligi
e’tiborlidir.
Iqtisodiy y
o‘
nalishda oila tarbiyasini shunday tashkil etish kerakki, bolalar pul
mabla
g‘
ini boylik, t
o‘
kin-sochinlik, kuch-qudrat ramzi sifatida tushunmasin. Aksincha,
pul mabla
g‘lari ham barcha moddiy ne’matlar singari inson mehnatining mahsuli,
samarali, muvaffaqiyatli faoliyatning natijasi deya qabul qilinsin. Shuningdek, barcha
moddiy buyumlarga nisbatan qanday ehtiyotkorona munosabatda bo
‘
lsalar, pul
mabla
g‘larining sarflanishiga ham shunday mas’uliyatli yondashsin.
Ota-onalar yoki buva-buvilarning shaxsiy yoki
o‘
zgalarning hayotiy tajribalariga
tayangan holda pul mabla
g‘
iga faqatgina halol mehnat qilish natijasidagina ega b
o‘
lish
mumkinligi haqidagi
o‘
gitlari bolalarda mehnatni hayotiy zaruriyat va tiriklik sharti
sifatida tan olishlari, mashaqqatli mehnat samarasi b
o‘
lgan pulni tejab-tergab sarflash
lozimligi t
o‘g‘
risidagi tushunchalar shakllanadi. Qolaversa, kelgusida yirik miqdordagi
pul mabla
g‘
ini q
o‘
lga kiritsalar ham unga nisbatan bosiqlik, xotirjamlik bilan
munosabatda b
o‘
lishni
o‘
rganadi.
Oilada bolalarni iste’molchi sifatida o‘
z haq-huquqlarini anglashga
o‘
rgatish esa
mustaqil hayotda ham mehnat hisobiga topilgan moddiy mabla
g‘
ning behudaga
sarflanmasligini ta’minlaydi. Boshlang‘
ich sinf
o‘
quvchilarni iqtisodiy tarbiyalashda
ularni iste’molchi sifatida imkon qadar ko‘
proq daromad topishga va ishlab topilgan
daromadni oqilona sarflashga
o‘
rgatish muhimdir. Buning uchun ularda k
o‘
proq
daromad topish imkonini beradigan qobiliyatlarni shakllantirishga e’tibor qaratish
lozim. Bu
o‘
rinda ularning muayyan kasb yoki hunar y
o‘
nalishida mehnat va kasbiy
faoliyatni tashkil etish qobiliyatiga ega b
o‘
lishlariga erishish, qolaversa, boshlan
g‘
ich
sinf
o‘
quvchilarida moddiy mabla
g‘
va undan foydalanishga nisbatan oqilona
yondashuvni qaror toptirish maqsadga muvofiqdir.
Demak, boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarini iqtisodiy tarbiyalash murakkab, k
o‘
p
bosqichli pedagogik jarayon sanaladi. Iqtisodiy bilimdonlik, oilaviy tadbirkorlik faoliyati
yoki maktab biznes loyihalarida faol ishtirok etish, mehnat va ishlab chiqarish
malakalariga, shuningdek, iqtisodiy kompetentlik sifatlari (aniq maqsad va harakat
rejasiga egalik, tashabbuskorlik, tadbirlilik, kreativlik, iqtisodiy masalalarda vaziyatni
t
o‘g‘
ri baholay olish, turli iqtisodiy vaziyatlarda oqilona qaror qabul qilish, raqobatga
bardoshlilik, muvaffaqiyatsizliklar oldida tushkunlikka tushmaslik, tavakkal qilishga
tayyorlik kabilar)ga egalik boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarining iqtisodiy tarbiyasini
199
belgilaydi. Boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarini iqtisodiy tarbiyasiga qaratilgan pedagogik
jarayonning tashkiliy-metodik jihatdan t
o‘g‘
ri, samarali y
o‘
lga q
o‘
yilishi ustuvor
ahamiyatga ega tamoyillarning tanlanishiga bo
g‘
liq.
Sinfdan va maktabdan tashqari sharoitda boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarini
iqtisodiy xamkorlikka tayyorlash mexanizmi
1-variant
2-variant
1. “Maktab tadbirkor o‘quvchilar guruhi”ni
tashkil etish (yoki oilaviy tadbirkorlikni y
o‘
lga
q
o‘
yish).
2. Savdo d
o‘
konlari bilan kelishuvga erishish.
3. Mahsulotni savdo d
o‘
konlariga yetkazib
berish.
4. Mahsulotni realizatsiya qilish
1. “Yosh maktab tadbirkor o‘
quvchilar
guruhi”ni tashkil etish (yoki oilaviy
tadbirkorlikni y
o‘
lga q
o‘
yish).
2. Maktab yarmarkasini tashkil etish.
3. Yarmarkada mahsulotlarni realizatsiya
qilish
Mexanizm nihoyatda oddiy b
o‘
lsa-da, ammo uni y
o‘
lga q
o‘
yish bir qadar murakkab
jarayon sanalib, uning uchun dastlab puxta asoslangan biznes reja (biznes-loyiha yoki
startap
–
boshlan
g‘
ich biznes rejasi)ni tayyorlash zarur. Turli davrlarda ham kishilik
hayotining muhim tarkibiy qismi, bozor iqtisodiyotining asosiy sharti b
o‘
lgan iqtisodiy
faoliyatni t
o‘g‘
ri, samarali tashkil etishga ijtimoiy tarbiyaning alohida y
o‘
nalishi sifatida
qaralgan. Tadqiqot davrida boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarini iqtisodiy tarbiyalash
pedagogik, psixologik va iqtisodiy motivatsiyaga oid adabiyotlarni
o‘
rganish, ularda
ilgari surilgan
g‘
oyalarni tahlil qilish, tegishli yosh toifasidagi shaxslar faoliyatini
kuzatish orqali murakkab jarayon b
o‘
lgan boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarini iqtisodiy
tarbiyalash quyidagi bosqichlar kechadi, degan xulosaga kelindi: 1) tashxis bosqichi
–
anketa s
o‘
rovi, suhbat, kuzatish yordamida boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilari tomonidan
iqtisodiy tarbiyasini ijtimoiy, individual ahamiyatining baholanishi, iqtisodiy bilim,
k
o‘
nikma, malakalarni
o‘
zlashtirishga b
o‘
lgan qiziqish va ehtiyojlar mavjudligini
aniqlash;
2) moslashtirish bosqichi
–
amaliy topshiriqlar va didaktik
o‘
yin (krossvord,
anagramma, resbus)lardan foydalangan holda boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilari ongiga
nazariy iqtisodiy tarbiyani singdirish orqali ularni amaliy iqtisodiy faoliyat jarayoniga
tayyorlash;
3) amaliy-faoliyatli bosqich
–
rolli va ishbilarmonlik
o‘
yini xarakteriga ega
“Tejamkor startap”, “Maktab biznes
-
modeli” ni yaratish, o‘
quvchilarni oilaviy
tadbirkorlik faoliyatidagi ishtirokini
o‘
rganish, interfaol metodlarga asoslangan
topshiriqlar yordamida
o‘
smirlarda iqtisodiy faoliyatni tashkil etish k
o‘
nikma,
malakalarini shakllantirish;
4) nazorat va baholash bosqichi
–
“Tejamkor startap” va “Maktab biznes
-
modeli”
ning amaliy natijalariga k
o‘
ra boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilar tomonidan iqtisodiy tarbiyani
amalda q
o‘
llashga doir k
o‘
nikma, malakalarning rivojlanganlik darajasini baholash;
5) refleksiv bosqich
–
boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarida iqtisodiy tarbiyalanlik
darajasini mustaqil baholash malakalarini rivojlantirish; ular tomonidan reflksiv
baholashning izchil y
o‘
lga q
o‘
yilishiga erishish.
Mazkur bosqichlar
o‘
qitish jarayoni, sinfdan va maktabdan tashqari ishlar
jarayonini qamrab olib, majburiy va ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi. Har bir
bosqichda mahalliy shart-sharoitlar, milliy-iqtisodiy qadriyatlarga tayanilishi esa
boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilari tomonidan
o‘
zlashtirilayotgan bilim, k
o‘
nikma,
malakalarning chuqur, mustahkam b
o‘lishini ta’minlaydi. Umumiy o‘rta ta’lim
maktablarida boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarining yosh, fiziologik va psixologik
xususiyatlari, shuningdek, shaxsiy ma’naviy
-axloqiy sifatlariga tayanish ular
o‘
rtasida
200
iqtisodiy tarbiyani samarali tar
g‘
ib etishga imkon beradi. Bunda amalga oshirilishi talab
etiluvchi vazifalarni ularning mohiyatiga k
o‘
ra muayyan bosqichlarda hal qilinishi esa
pedagogik faoliyatni izchil va tizimli tashkil etilishi
ni ta’minlaydi.
Foydalangan adabiyotlar royxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 15 fevraldagi “2016–
2030 yillarga m
o‘ljallangan “Barqaror Rivojlanish Maqsadlari”ni O‘
zbekiston
Respublikasida amalga oshirish t
o‘g‘risida”gi 111
-f-sonli farmoyishi.
2.
Ergashev T., Ismatov R. Iqtisodiy savodxonlik asoslari.
–
T.: Sharq. 2001. - 173 b.
3.
Xudoyqulov X.J. Boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarida iqtisodiy tarbiyaga oid
tushunchalarni shakllantirishning nazariy va amaliy asoslari: Ped.fanl.nomz. ... diss.
avtoref.
–
T.: 2005.
–
28 b.
4.
Asqarova
O‘
.M. The role of games in the process of upbringing schoolchildren
Iranian Journal of Language Teaching Research (Scopus) 9(16), Nov, 2020. 358-370
5.
Nabiyev
G‘ulomjon Abdusalomovichning “O‘
spirin-
o‘
quvchilarni iqtisodiy
munosabatlarni tashkil etishga tayyorlashning innovatsion texnologiyalari (sinfdan
tashqari ishlar misolida)
”–
Ped.fanl.nomz.... diss. Avtoref-2019. 32 b
УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ГЕОМЕТРИЯНИ ФИЗИКА БИЛАН СИНХРОН ВА
АСИНХРОН БОҒЛАБ ЎҚИТИШДА ТУМАНЛАРАРО КОНФЕРЕНЦИЯ ТАШКИЛ
ЭТИШ ВА УНИ ЎТКАЗИШ МЕТОДИКАСИ
Собирова М
.
Р
., (PhD),
Денов тадбиркорлик ва педагогика институти
доценти
Аннотация:
Мақолада дарсдан ташкари машғулотларда фанлараро синхрон
ва асинхрон боғланишларни амалга оширувчи ўқув
-
амалий конференцияларни
ташкил этиш ҳақида сўз боради
Калит сўзлар:
геометрия, физика, фанлараро, синхрон, асинхрон, дарсдан
ташқари машғулотлар, метод.
Дарсдан ташқари машғулотлар орасида туманлараро ўқув
-
амалий
конференцияларнинг кенг тарқалиши, ўқувчилар ҳамда ўқитувчилар учун
самаралидир.
Конференция (лотинча confercio “бир жойда тўпланиш”) –
бу
маълум мавзуларни муҳокама қилиш учун одамлар, алоҳида шахслар,
ташкилотлар гуруҳлари йиғилиши демакдир.
Ўқув
-
амалий конференциялар
қайсидир бўлим ёки катта мавзу материалини умумлаштириш мақсадида
ўтказилади. Бунда турли
-
туман
маълумотлар манбаси ишлатилади. Уй шароитида
ва табиатдаги кузатувлар, корхоналар ва музейларга саёҳат маълумотлари,
атайлаб ўтказилган тажрибалар натижалари, адабий манбалар, кинофильмлар, ўз
туманининг Меҳнат Қаҳрамонлари, олимларининг чиқишлари ва ҳ.к. Асосийси
ўқув амалий конференция қизиқувчан ўқувчи жамоаси ижодий ишининг
натижаси
бўлиши
шарт.
Ўқув
-
амалий конференция мавзуси турлича бўлиши мумкин. Мисол
учун 7
-
9 синф ўқувчилари билан физика хонасида “Дарёлар энергиясининг
ишлатилиши ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш” мавзусида ўтказилган
фанлараро ўқув
-
амалий конференцияни кўриб чиқамиз. Бунинг негизига
сайёҳлар юришининг маълумотлари ва сув омбори шлюзи, дарвозаларини,
станциянинг энергетик қурилмаларини кўздан кечириш қўйилган эди.
