261
PEDAGOGIKADA TIZIMLI TAHLIL METODOLOGIYASI
Axrorova U.H., University of business and science
NOTM
o‘
qituvchisi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqolada pedagogikada tizimli tahlil metodologiyasi va u
t
o‘g‘
risida tahliliy yondashuvlar xususida s
o‘
z borgan. Ushbu tadqiqot muammosiga doir
soha olimlarning ilmiy izlanishlardagi fikr-mulohazalari keltirilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
metodologiya, umumiy metodologiya, maxsus-ilmiy metodologiya,
xususiy metodologiya, aksiologik (qadriyatlar) yondashuv, madaniy yondashuv,
etnopedogogik yondashuv, antropologik yondashuv.
Pedagogik metodologiya tamoyillar, metodlar, bilishning shakllari, tartiblari va
pedagogik faoliyatni tashkil etish ta’limotidir. Ushbu tushunchalar ikkita me’zonlarda
birlashtiriladi. Bu pedagogik realllikni bilishning kompleks vositalari va pedagogik
reallikni amalga oshirish texnologiyalarini qamrab oladi.
Pedagogikada metodologiya tushunchasi bir qancha ma’nolarni kasb etadi:
1.
Metodologiya -
bubilishningilmiy metod ta’limotlari.
2.
Metodologiya
–
bu q
o‘
llaniladigan metodlar yi
g‘
indisi.
3.
Metodologiya
–
bu nazariy-amaliy faoliyat turlari, tizimning tashkil etish
imkoniyatlari va prinsiplaridir.
Metodologiyaning ikki darajasi mavjud: 1- amaliy faoliyat darajasi; 2- ilmiy
darajasi. Metodologiyaning I darajasi
–
struktura t
o‘g‘risidagi ta’limot, mantiqiy tashkil
etish, faoliyatning vositalari va metodlari. Metodologiyaning II darajasi:
qurilma
tamoyillari t
o‘g‘risidagi ta’limot
, bilishning shakl va metodlari.
Pedagogikaning umumiy metodologiyasi quyidagi xususiyatlarga asoslanadi:
materialistik dialektika tamoyillari va asosiy talablariga amal qilish;
qarama-qarshiliklar kurash va yakdillik qonuniyatlariga amal qilish, unga k
o‘
ra,
odamlarga ta’lim va tarbiya berish jarayonlari murakkab va ziddiyatliligini hisobga
olish;
son k
o‘
rsatgichidan sifat k
o‘
rsatgichiga
o‘
tish, shunga muvoffiq pedagogik
ta’sirning ortib borishi bilan sifatning o‘
zgarishiga olib keladi;
inkorni inkor qilish qonuniyati, unga k
o‘ra, ta’lim
-tarbiya jarayonlarida ijobiy
fazilatlarni, bilimni, mahoratni shakllantirish orqali odamlarga xos b
o‘
lgan salbiy
illatlarning rivojiga t
o‘
siq b
o‘
lib xizmat qiladi;
pedagogik jarayonlar rivoji jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va fuqarolarning
madaniy, etnik xususiyatlariga bo
g‘
liqligi;
pedagogik jarayonlarning psixologik va pedagogik tafakkur darajasiga, jamiyatning
ta’lim muassasalari va uning o‘
quv-tarbiyaviy tashkilotlari faoliyatiga bo
g‘
liqligi;
inson ongi va tuy
g‘
ulari birlamchi va uning moddiy olamga b
o‘
lgan
munosabatining ikkilamchi falsafiy qarashlarga asoslanishi. Shaxsning kamolotiga
y
o‘
naltirilgan
ta’limni ta’minlash.
Pedagogikaning maxsus-ilmiy metodologiyasi quyidagi xususiyatlarga asoslanadi:
insonning ongi va ruhiyati tu
g‘
risida muvassal tasavvurga ega b
o‘
lish va pedagogik
tarbiyaviy ta’sir ko‘
rsatishning imkoniyatlari;
jamoaviylik foydali faoliyat jarayonlarida jamiyatda, guruhda, jamoada shaxsni
kamol toptirish xususiyatlari;
shaxs tarbiyasi va
o‘
zini-
o‘
zi tarbiya etish uy
g‘
unligi.
262
Mazkur pedogogik ilmiy metodologiya ma’lum vazifalarni amalga oshirishga
qaratiladi. Bu vazifalar metodologik fun
ksiyalar orqali ta’minlanadi.
Pedagogik metodologiyaning ikki darajali aloqadorligi mavjud
–
bu amaliyot
metodologiyasi va fan metodologiyasi:
1. Pedagogik jarayonlarda ilmiy va amaliy metodologiyaning integratsiyasi amalga
oshiriladi. Bu
o‘
z navbatida pedagogik amaliyotchilar uchun sharoit yaratib beradi,
pedagogik vazifalar yechimida yangi y
o‘
llar, vositalarni belgilaydi. Amaliyot
metodologiyasi pedagogik olimlarni pedagogik reallikka mos keladigan texnologiyalar
va yondashuvlarning maqsadalarga muvoffiq
ligini ta’minlovchi ma’lumotlarni beradi.
2. Amaliyot va fanning
o‘
zaro bo
g‘
lanish metodologiyasi ilmiy-amaliy
muammolarni hal etishga yordam beradi, ta’limnig nazariy metodologik apparatlarini
ishlab chiqadi. Masalan, pedagogik sohalarda muammoning dolzarbligini, maqsad va
vazifasini, ob’ekti va predmetini, eksperement ishlanmasiini aniqlamasdan turib ilmiy
dissertatsilar mavzusini shakllantirib b
o‘
lmaydi. Bu yondashuvlar ilmiy apparat
metodolgiyasini tashkil etadi. Amaliyot va fan
o‘
zaro bo
g‘
liqligi maqsad, mohiyat-
mazmun, pedagogik faoliyatning innovatsion texnologiyalar samaradoriligini
ta’minlaydi.
Pedagogikada metodologik yondashuvlardan foydalanishi birinchidan, ilmiy-
nazariy muammolarini belgilaydi, ularning iyerarxiyasini belgilaydi, strategiyasini va
yechimlarining asosiy vositalarini ishlab chiqish, ikkinchidan, ta’lim amaliyoti texnologik
mexanizmlarini modernizatsiyalashni amalga oshirish va tashkil etish, asoslash hamda
pedagogik fan va amaliyotni rivoji istiqbolini belgilashga xizmat qiladi.
Pedagogik metodologiyaning asosiy yondashuvlariga quyidagilar kiradi: shaxsiylik,
faoliyat, yarim sub’ektli, aksiologik, madaniy hamda etnomadaniy
.
Ta’lim tizimi sub’ekti
sifatida pedagoglar, ta’lim oluvchilar, ota
-onalar,
o‘
quv muassasasi, moddiy bazalar va
boshqa omillarni qamrab oladi. Shu jihatdan, pedagogik tizimda ta’lim
-tarbiya quyidagi
tamoyillardan tashkil topadi. Jumladan;
Shaxsiylik tamoyili:
pedagogikada shaxsiylik tamoyili shaxsning ijtimoiy, ijodiy
faoliyat mohiyatini ochib berishni ta’kidlay
di. Shaxsni va ijtimoiy tarixiy rivojlanishning
maxsuli deb, madaniyat ifoda etuvchi vosita sifatida e’tirof etish bilan belgilanadi.
Shaxsiylik tamoyili yondashuvi pedagogik jarayonni amalga oshirishda, konstruksiyasi
tuzilganda shaxsiy maqsad sifatida natija va asosiy samaradorlik mezoni deb qarash
lozimligini bildiradi.
Faoliyatlilik yondashuvi:
shaxsni rivojlantirish omillari va vositalari bilan
belgilanadigan faoliyat turi. Mazkur omil inson, jamiyat va tabiatning
o‘
zaro mavjudligini
ta’minlovchi meto
dlarni
o‘
rganadi. Faoliyati nsonning faol shakli sifatida
o‘
zini va olamni
o‘rganish tadqiqotlar sirasiga kiradi, ya’ni ijtimoiy reallik va tabiat bilan muvofiqlik
jarayonlarini har tomonlama
o‘
rganishni taqozo qiladi, tub
o‘
zgarishlar qilishi uchun
inson
o‘
zining harakatini ideal obrazini, fikr-mazmun faoliyatini
o‘
zgartirishi lozim. Shu
jihatdan u inson erkinligini, farovonligini ta’minlovchi, rivojlanish darajasini belgilovchi
tafakkur vositasidan foydalanadi. Aynan dunyoni anglashga b
o‘
lgan munosabati inson
istaklarini r
o‘
yobga chiqarishga xizmat qiladi. Umuminsoniy madaniyatlar negizida
inson
o‘
zini
o‘
zgartirishi bilan olam qiyofasini ham
o‘
zgartirishga erishib boradi.
Yarim sub’ektli (dialog)
yondashuv shaxs ishtirok qilayotgan faoliyat jarayoniga
nisbatan inson juda keng qamrovli va murakkab mavjudot. Shaxs
o‘
zining insoniy
mazmunini boshqalar bilan qurgan muloqotida topadi. Shu ma’noda shaxs atorf
-muhit
omillari bilan muloqot qilish natijasi va mahsuli sanaladi. Boshqacha qilib aytganda
shaxs munosabatlar tizimi xarakterini belgilovchi, ijtimoiy guruh munosabatlari va
o‘
zaro harakat omili sifatida qaraladi.
263
Aksiologik (qadriyatlar) yondashuvi:
nazariya bilan amaliyot
o‘
rtasida
o‘
ziga xos
k
o‘
prik b
o‘lib xizmat qiladi. Ya’ni jamiyat, tabiat, madaniyat,
inson munosabatlarini
anglashga qaratilgan amaliy va nazariy abstrakt darajalarni bo
g‘
lovchi mexanizm rolini
bajaradi. Pedagogikada aksiologik yondashuv jamiyatda inson hayotidagi qadriyatlarni
tan olish va ta’lim
-tarbiya pedagogik faoliyatda tadbiq etish demakdir. Ahamiyatlisi
qadriyat sirasiga inson imkoniyatlarini real ta’minlayoladigan shart
-sharoitni vujudga
chiqarishga qodir. Komil inson
g‘
oyasi bilan bo
g‘
liq adolatparvar jamiyat asoslarini ifoda
qiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy sharoitning
o‘
zgarishi bilan pedagogik qadriyatlar ham
o‘
zgarib
boradi. Pedagogik fan va amaliyot rivoji jarayoni qator
o‘
zgarishlarga duch keladi. Ammo
pedagogikada aksiologik yondashuv tamoyillari insonparvar (gumanistik) qadriyat
asosida shakllanadi.
Madaniy yondashuv:
qadriyatlar tizimi sifatida insonning madaniyat bilan
bo
g‘
liqligini belgilaydi. Inson qalbida madaniyat unsurlari mujassam. U
o‘
zlashtirgan
madaniyati asosida nafaqat uni rivojlantiradi, balki unga yangilik kiritadi. Natijada inson
madaniyatning yangi elementlarini ijodkoriga aylanadi. Shu jihatdan madaniyatni
qadriyatlar tizimi sifatida
o‘
zlashtirilishi insonning rivojlanishiga, ijodiy shaxsga
aylanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Etnopedogogik yondashuv:
tarbiya jarayonlarini xalqning milliy qadriyatlari,
madaniyati, urf-odat, k
o‘nikma va an’analarini hisobga olib tashkillashtirish va amalga
oshirishni belgilaydi. Milliy madaniyat bola tarbiya olayotgan ixtisoslik muhitiga
mazmun kiritadi. Etnopedagogik yondashuvlarni joriy etishda pedagogik jarayonlarga
tadbi
g‘
i mavjud tashkilot va muassasa xususiyatlarini
o‘
rganish hamda tarbiyaviy
imkoniyatlaridan foydalanishga qaratiladi.
Antropologik yondashuv:
inson haqidagi barcha fan ma’lumotlaridan tizimli tarzda
foydalanishga asoslanadi, hamda pedagogik jarayonni shakllantirishda amalga
oshirishda hisobga olinadi. Agar pedagogika har tomonlama insonni tarbiyalamoqchi
ekan, undan chiqdi uni har tomonlama avval bilishi lozim. Pedagogik antropologik
yondashuvni asosiy
g‘oyaviy metodologiyasi ta’limni inson turmushining ramzig
a
aylantirishga qaratiladi. Shu jihatdan antropologik yondashuvni tarix, ma’naviyat,
biologiya, fizika, matematika va boshqa fanlarga tadbiq etishni pedagogikaning
gumanistik tamoyilini ta’minlashga xizmat qiladi. Pedagogik jarayonlarda antrotizim bu
o‘
quvchi, pedagog,
o‘
quvchilar va pedagogik jamoasi yoki boshqacha qilib aytganda
pedogog bu
o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonlarini boshqarishda ma’lum
vositalarga ega b
o‘
lgan antrotexnologdir [3].
Pedagogikada tizimli tahlil metodologiya rivojini k
o‘
rib chiqar ekanmiz, maqsad
birligi aloqadorligi, modul qurilishi, iyerarxiyasi, funksiyasi rivoji, nomarkazlashuv,
noaniqlik kabi tizimli yondashuv tamoyillari
o‘
quvchi, tarbiyalanuvchi va
rivojlanlanuvchilar
o‘
rtasidagi maqsadning mohiyati belgilab beruvchi muhit tizim
hisoblanadi. Zero,
o‘
quvchilarning faoliyatini va
o‘
qituvchilarning metodologik ijodini va
tarbiyaviy tizimning yaxlitligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shunday qilib faqat tizimli
tahlil turli muammolarning xususiy qismlarini integratsiya qilishga imkon beradi.
V.Golubkov fikriga k
o‘ra ta’lim metodi –
“bu shunday metodki, u pedagogikaning
umumiy y
o‘
nalishlarida q
o‘llanilaniladigan tizimlilikning katta ta’sir ko‘
rsatuvchi
vositasi ekanligidadir” deydi
[3].
Xulosa qilib aytganda, pedagogikada metodologik yondashuvlardan foydalanish
birinchidan, masalaning ilmiy-nazariy muammosini aniqlashga, iyerarxiyasini
belgilashga, yechimlar strategiyasi va asosiy vositalarni ishlab chiqishga qaratiladi.
Ikkinchidan, ta’lim amaliyotining
texnologik modernizatsiya mexanizmlarini amalga
264
oshirish, qaror toptirish, tashkil etish, shuningdek, pedagogik fan va amaliyot istiqbolini
bashorat etishni r
o‘
yobga chiqarish vazifalarini hal qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Антонов А.В. Системный анализ. − М.2002.
2.
Бендерская Е.Н., Колесников Д.Н., Пахомова В.И. и др. Системный анализ и
принятие решений // Учебное пособие.
-
СПб.: СПб ГТУ, 2001.
3.
Голубков В. В. Методика преподавания литературы. –
М., 1962.
FACTORS OF CULTURAL DYNAMICS AND TYPES OF CULTURAL CHANGES
Abdujabbarova M.L. cand. ped. sciences, a.professor,
State Institute of Arts and Culture of Uzbekistan
New historical approaches to understanding the interpenetration of the history of
culture, history of art, history of science, ethics, religion were proposed by the
authoritative French School of Annales, which worked since the twenties of the last
century. Representatives of this school actively break the tightness of individual forms of
spiritual activity, discover the continuous and mutually enriching filiation of ideas in
culture, and, thanks to this, recreate a holistic picture of the forms of human mental
plasticity in history.
Traditional cultural approaches, which limited their subject matter only to the
analysis of events of one series - artistic, scientific, social, political - after the approval of
the methodology of the Annales School in science, inevitably became like a “chest for
storing facts”, doomed themselves to backwardness and provincialism. Thus
, the view of
art as a cultural phenomenon was established through the difficult vicissitudes of the
efforts of art historians and cultural scientists. Over time, a research direction has
emerged that reveals the general cultural origins of the processes of artistic creativity,
artistic perception and the historical existence of a work of art. In modern art history
one can find different understandings of the role played by external (cultural mentality,
picture of the world) and internal (artistic tradition, self-movement of art, renewal of
language techniques) factors in the historical destinies and mental content of art. At the
same time, many times, in an effort to distance itself from vulgar sociological methods of
analyzing artistic evolution, the scien
ce of art insisted on the decisive role of “intra
-
artistic mutations” designed to explain the reasons for the emergence of new forms in
art.
External and internal factors in the dynamics of individual cultural phenomena:
art, education, everyday life, etc. The direction and nature of changes in any cultural
forms and phenomena are determined by the dynamics of cultural eras, changes in the
cultural and historical situation. A certain type of cultural era corresponds, for example,
to an adequate system of art education, which fits into the worldview, cultural and value
meanings, and mentality of a given era. The question of the integrity and unity of the
cultural era was resolved ambiguously in the humanities. On the one hand, G. Hegel, I. V.
Goethe and others noted that the internal unity of the era is ensured by values, the spirit
of the times, and the general atmosphere , the imprint of which lies on all areas of
culture. H. Sedlmayr believed that on the basis of known art it is possible to reconstruct
the
religion, philosophy or science corresponding to it. “The spirit of an era is formed
under the influence of the culture of the corresponding era as a whole and is a factor
mediating the influence of culture on any human activity,” emphasizes I. P. Nikitina
.
