286
uchun oliy ta’lim muassasalarining psixologik xizmatini kuchaytirish, psixologik trening
mashg‘u
lotlarini doimiy olib borish, psixologik maslahat ishlarini tashkil etish lozimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati:
1. Дюи Дж. Психология и педагогика мышления (Как мы мыслим)/ Пер. с
англ. –
М., 1999.
-
187 с.
2. Karimova V. Psixologiya. O‘quv qo‘lla
nma.
–
T.: 2002.
SHARQONA TARBIYA METODLARI VA UNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARI
Jabborov X.X., TDSHU dosenti, psixologiya
fanlari bo‘yicha falsafa doktori
,
O’zbekiston
Annotasiya.
Mazkur maqolada yoshlarda milliy tarbiya shakllanishida
qo‘llaniladigan 44 ta sharqona metodlar va qo‘llanilishi sharqona tarbiyaga zid bo‘lgan
13 ta metodning ijtimoiy-psixologik jihatlari ilmiy asoslangan. Shuningdek mazkur
maqolada zamonaviy va milliy
tarbiya borasidagi o‘ziga xos tendensiyalar bilan
tanishishingiz mumkin.
Klit so`zlar:
tarbiya, metod, fazilat, axloq, milliy tarbiya, milliy xarakter, g‘oya,
mafkura
Yoshlarda milliy tarbiyalashning psixologik-pedagogik omillari va metodlari
haqida gap
ketganda beixtiyor taniqli o‘zbek ma'rifatparvari Abdulla Avloniyning
“Tarbiya biz uchun yo hayot
- yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat
masalasidir” degan chuqur ma'noli so‘zlari inson e'tiborini tortadi [2
; 108-118-b.].
Bugungi kunda ijtimoiy fanlarda inson omili va uning ijtimoiy-psixologik jihatlari
bo‘yicha zamonaviy tadqiqotlar olib borilmoqda. Ularning aksariyat qismida shaxs
ma'naviy va axloqiy tanazzulning asosiy omillari bo‘yicha har xil qiziqarli empirik
ma'lutolar qo‘lga ki
ritilmoqda, lekin bularning ichida odamni tashvishga soladigan bir
qaraganda e'tiborsizdek tuyiladigan, lekin oqibati insoniyat uchun juda katta ma'naviy
tanazzulga, johillikka olib boradigan bir omil, ya'ni tarbiya masalasiga e'tiborsizlik illati
millatla
rning axloqiy tannazulining asosi desak hecham mubolag‘a bo‘lmaydi.
Shuning uchun biz mazkur maqolamizda yoshlarda ijobiy fazilatlarni
tarbiyalashnig metodologik jihatlari, yoshlarni milliy tarbiya masalasiga munosabatlari
hamda hamda milliy tarbiya metodlarini tadqiq qilishga alohida e'tibor qaratdik.
Mazkur masalani dolzarlibligini “Uzluksiz ma'naviy tarbiya” konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risidagi Vazirlar Mahkamasining 1059
-son qarori bilan ham izohlash
mumukin. Mazkur konsepsiyada bugungi yoshlarimizning shaxsiy va ijtimoiy farovon,
baxtli hayot qura olishlari uchun zarur bo‘lgan aniq fazilatlar majmui belgilab berildi.
Bu haqda Qarorning 2-bandida Konsepsiya va uni amalga oshirish chora-tadbirlar
rejasini amalga oshirishning ustuvor yunalishlaridan bi
ri etib “Yoshlarda Vatanga
sadokat, tadbirkorlik, irodalilik, mafkuraviy immunitet, mehr-oqibatlilik, mas'uliyatlilik,
bag‘rikenglik, huquqiy madaniyat, innovasion fikrlash, mehnatsevarlik kabi muhim
fazilatlarni bolalikdan boshlab bosqichma-bosqich shakll
antirish” [1] ta'kidlangan.
Bu davlatimizning yoshlar tarbiyasiga yondashishda maqsadli innovasion
yondoshuv bo‘lib, tarbiya jarayonini ilmiy asosga qurilishini va milliy tarbiya masalasida
uning ijtimoiy-psixologik indikatorlari ishlab chiqishimizni talab qiladi.
287
Bugun butun dunyoda inson kapitali uchun kurash ketayotgan bir vaqtda, eng
katta sarmoya farzandni yaxshi ta'lim va tarbiyasiga tiktikilayotganligi bu albatta yaxshi
holat hisoblanadi.
Bugungi zamon va makon shaxsning eng asosiy ichki resurslar
idan biri bo‘lgan
tarbiya masalasiga, yangicha talablarni qo‘yayotgani biz soha vakllarini doim diqqat
markazimizda bo‘lishiligi lozim. Zero, shiddati vertualashish jarayoni kuchaytgan bir
davrda ta'lim-tarbiya masalasiga aniq, ilmiy asoslanga, qat'iy talablar bilan yondashish
juda muhim ijtimoiy-psixologik omillardan biri hisoblanadi.
Bugungi kunda yoshlarni axloqiy masalalariga e'tiborsizlik yer yuzida qanchadan-
qancha ma'naviy tahdid va illatlatlarni keltirib chiqarayotganligi hech kimga sir emas.
Mazkur masalada pedagogika fanlari doktori, professor M.Quronov
“Bugungi
har
bir ota-ona pedagog
bo‘lishi
kerak”
deb ta'kidlaydi. Jumladan olimni ta'kidlashicha
farzand tarbiyasidagi eng ta'sircha metod bu-
o‘rgatish
metodi. Chunki uning ichida
tushuntirish ham bor, suhbat ham bor,
ko‘rsatish
ham bor, aytish ham bor, namuna ham
bor [3; 320-b.].
Biz bugungi zamonaviy ota-onalarga zamonaviy,
g‘oyaviy
yoshlarni tarbiyalash
quyidagi sharqona tarbiya metodlarini
qo‘llashlarini
tavsiya qilgan
bo‘lar
edik ular
quyidagilar:
Ayblamoq - bolani qilgan gunohi, xatosi uchun adolatli ravishda aybli deb topmoq,
ayb
qo‘ymoq
va bolaning buni anglashiga erishmoq.
Arazlamoq - qilgan salbiy
qilig‘i
uchun bolani aybsitib, undan
o‘pka
qilib yurmoq
yoki tarbiyaviy maqsadda vaqtincha yuz
o‘girmoq.
Baholamoq - bola xulqiga uning ahamiyati, qadr, qiymati haqida ijobiy yoki salbiy
fikr bildirmoq.
Bahslashmoq -
o‘quvchi bilan(maktabda), o‘g‘il
-qiz(farzand) bilan maktabda, uyda
ilmiy, adabiy, ahloqiy, milliy-mafkuraviy mazmunda munozara qilmoq.
Begona qilmoq -
bolaning yolg‘on gapirganligi aniqlangach, qo‘polligi muhokama
qilingach va h.k. undagi vijdonni junbushga keltirish, qilgan ishi uchun pushaymon
qilishi uchun o‘qituvchi, yoki ota
-
ona, yoki ona uni o‘zidan vaqtincha uzoq tutib yur
ishi.
Biriktirmoq - odob-
ahloqda, biror hunarda ko‘pchilikka namuna bo‘lgan ustoz
tarbiyasiga bermoq. O‘tmishda qo‘shni ko‘rgan ota
-onalar farzandlarining hayotini,
odamlar, begonalar bilan muomala qilishni o‘rgansinlar deb o‘g‘illarini choyxonachiga
xizmatkorlikka bergan ekanlar.
Bitim
–
bolaning hayotiga, o‘qishiga, kelajagiga oid jiddiy masalani uning o‘zi bilan
muhokama qilib, o‘zaro ijobiy kelishuv, to‘xtam, qarorga kelmoq.
Buyurmoq - vaziyatning taqozosi bilan tarbiyaviy maqsaddan kelib chiqqan holda
bolaning o‘zi uchun, jamoa, millat, Vatan manfaatlarini ko‘zlab buyruq bermoq.
Va'da olmoq -
bolaning o‘z so‘ziga sodiqligini, so‘zi va ishi birligini sinash
maqsadida undan biror ishning, majburiyatning bajarilishi haqida so‘z olmoq. Girgitton
bo‘lmoq
-
mehribonlik bilan, “aylanay”, “o‘rgilay” so‘zlarini ishlatib, ismiga “jon”, “xon”
qo‘shib bolani erkalash.
Yorilmoq -
bolaning sizdan noo‘rin xafaligini bilgach, tanho qoldirib, asl
maqsadingiz
–
uning muvaffaqiyati ekanligini aytishingiz. Xayrixohlik, samimiylik bu
usulga muvaffaqiyat keltiradi.
Inoqlashmoq -
bola bilan yaqin, do‘stona munosabat bog‘lamoq, ahillashib ketmoq.
Kafil bo‘lmoq
-
bola bilmay, adashib xatoga yo‘l qo‘ygan chog‘da uning yaxshiligi
haqida boshqalar (o‘qituv
ch
i, o‘quvchilar)ni
ishontirib, bola uchun mas'uliyatni o‘z
ustiga olmoq.
288
Kengashmoq - bola sinf jamoasi oldida turgan muammoni birgalikda muhokama
qilmoq.
Koyimoq -
jazo berishning yengil turi. Bolaga tanbehlovchi so‘z aytmoq, tanbeh
bermoq, urishib qo‘ymoq.
Kuzatmoq - sinf ahlining, har bir bolaning xulq-atvorini zimdan qarab, tekshirib
turmoq, ko‘zdan kechirmoq, qayd qilmoq. Ko‘rsatmoq
-
bolaga, bolalarga o‘rnak yoki
ibrat olishlari yoki ularda yangi tushuncha, bilim hosil qilish maqsadida biror narsaga
diqqat e'tiborlarini jalb qilish.
Maqtamoq -
bolani uning o‘ziga yoki boshqalar oldida yaxshi tomonlarini ko‘rsatib
gapirmoq, yaxshi qilib ko‘rsatmoq.
Nasihat -
sokin, xayrixohlik vaziyatda bolani yaxshi yo‘lga solish, ta'lim berish
maqsadida aytilgan gap, maslahat, pa
nd, o‘git.
Ovutmoq - bolaning, uning oilasining boshiga biror kufat tushganda unga tasalli
berib yupatmoq, ovuntirmoq, yo‘g‘lashdan to‘xtatmoq.
Odatlantirmoq - odob me'yorlarini mashq qildirish. Masalan, salomlashish,
murojaat qilish, mehribonlik ko‘rsatish va hokazolarga odat paydo etmoq, o‘rgatmoq.
Oqlamoq -
shunday vaziyatlar bo‘ladiki, bola yil bo‘yi ajoyib xulq
-
atvor, o‘qit
namunalarini ko‘rsatib keladi
-yu, bilib-
bilmay bir xatoga yo‘l qo‘yadi. Masalan, birov
bilan urishib qoladi; hasharga kelmay
qoladi va h.k. Shunday holda o‘qituvchi
- sinf
tarbiyachisi uni (oldingi namunali xulqi hurmati) oqlamog‘i kerak.
So‘ramoq
- bolaning ilmiy va axloqiy bilimlari haqida ma'lumot olmoq,
tekshirmoq, norasmiy imtihon qilmoq. Talab - tarbiyalash maqsadida boladan biror
narsani qa'iyat bilan so‘rab turish.
Tasalli bermoq -
muvaffaqiyatsizlikka uchragan bolani yupatish, ko‘ngil ko‘tarish
uchun gapirmoq, ish-harakat qilmoq.
Ta'birlamoq- bolada. Sinf ahlida, jamoat ahlida uchrab turuvchi hatti-harakatlarni
sifatlamoq.
Ta'kidlamoq -
bolalar bilan o‘tkazilgan har bir vaziyatda, ularga malol kelmaydigan
ahloqiy mazmunni uqtirib, tayinlab bermoq.
Taqdirlamoq -
o‘quvchini, farzandni qadrlamoq, munosib baholamoq, bolaga uning
qadri bor ekanligini sezdirmoq.
Taqiqlamoq -
tarbiyaviy maqsadda bolaga, o‘quvchiga biron narsani ma'n etmoq.
Tahsinlamoq -
o‘quvchini, farzandni “balli”, “ofarin” kabi so‘zlar bilan qarshi olmoq,
maktab yuksak baholamoq.
Tenglashmoq -
bola, o‘quvchi biror taqsinga sazovor ish qilganda uning ha
tti-
harakatini eng hurmatli, aziz kishilar hulqiga qiyoslash, yomon ish qilganida esa o‘z
qishlog‘i, mahallasi, hududidagi “yomon” deb nlm qozongan shaxs hulqiga o‘xshatmoq,
taqqoslamoq.
Tergamoq - vaqti-
vaqti bilan bolaga yetarli davrajada qattiqqo‘llikn
i namoyon
qilib, tekshirib, nojo‘ya hatti
-
harakatlari uchun koyib “yo‘li”dan qaytarib turish.
Uyaltirmoq -
noma'qul qilig‘i uchun bolaga o‘ta noqulaylik tug‘dirish, hijolat,
andisha, nomus qildirmoq.
Shavqlantirmoq -
bolaning xulqi, o‘qishidagi muvaffaqiyatlari. Kelajagiga g‘oyat
mamnunlik hissi bilan berilmoq, ruhiy ko‘tarinkilik bilan qiziqmoq, zavqlanmoq va
zavqlantirmoq, qanoatlantirmoq.
Erkalatmoq -
o‘g‘il bolani “qo‘zichog‘im”, “she'rim”, qiz bolani esa “oppog‘im”,
“onajonim” deya silab
-siypalamoq, suymoq.
289
Yalinmoq -
agarda boshqa xil usul kor qilmasligiga ko‘z yetsa, bola qalbida mehrni
yangilash, uyg‘otish maqsadida uni biror narsaga ko‘ndirish uchun iltimos qilmoq;
o‘tinib so‘ramoq.
Yarashtirish
–
oilada, sinfda ba'zan uchraydigan o‘zaro urush
-
janjalni to‘xtatish,
urishmaslikka ahd qildirmoq, munosabatni yaxshilamoq, totuvlashtirmoq.
O‘ynamoq
-
bola bilan unda ijobiy sifatlarni rivojlantirish, salbiy sifatlarni yo‘qotish
maqsadiga yo‘naltirilgan ma'lum qoida va usullar bilan ijro etiladigan o‘y
inlarni birga
o‘ynash usuli.
O‘rgatmoq
- bolaga biror ish harakat (masalan, choy damlashni, turli joy,
vaziyatlarda o‘zini tutishni, gapirishni va h.k.) bajarish usulini, yo‘l
-
yo‘rig‘ini
tushuntirmoq, bildirmoq va shu ishni mustaqil bajara oladigan qilmoq.
O‘qitmoq
- yozilgan narsani yoki matnni undagi belgilar, harflar vositasida aynan
aytib, eshittirmoq.
Qaytarmoq -
bola, o‘quvchi jahli chiqib, qizishib biror kor hol, yomonlik qilishga
qaror qilsa yoki vajohati shuni ko‘rsatsa, uni bunday nomaqbul, nojo‘ya ishdan, hatti
-
harakatdan o‘zini tutishga undamoq, tiymoq.
Qiziqchilik qilmoq -
o‘quvchi, bola bilan munosabatda rasmiyatchilikni, psixologik
tanglikni bartaraf qilish maqsadida mavzuni burib yuborish, ermak, hazil qilish, bolani
kuldirish.
Sovg‘a be
rish
–
bolaga bayram, hayitlar munosabati bilan imkon darajasida
tuhfalar qilib, uning mehrini yangilab, oshirib turish.
Homiylik qilish
–
bolaga biror sohaga qiziqib, berilib shug‘ullansa, bu ishda unga
yordam, madad berish, muhofaza etish.
Quyida sharhl
anayotgan milliy tarbiya metodlari xalqimizning o‘g‘il
-qizlarga
madaniy, mehrli-talabchan munosabatini, bola shaxsiga hurmatini saqlab qolib, oilada
va maktab tarbiyasida qo‘llash imkonini beradi. Bolaga tarbiyaviy ta'sir o‘tkazishning
salbiy usullari ham mavjud. Amaliyotda bartaraf qilish uchun ular ham tahlil qilinib,
o‘rganilmog‘i kerak. Bu, ayrim o‘qituvchilar, ota
-onalarda uchrab turadigan pedagogik-
psixologik xatolarni tuzatib olishlariga yordam beradi.
Masala bo‘yicha o‘rganishlarimizdan ayon bo‘laya
ptiki, har bir ota-
ona o‘z
farzandining sog‘lom va baxtli bo‘lishini istaydi. Shunga qaramay, ba'zan o‘zimiz bilib
-
bilmay bunga qarshi ish qilamiz. Farzand taryabisiga yondashuvda shunday gaplar
borki, ularni farzandingizga qancha gapirsangiz ham arziydi -
bular motivasiya, qo‘llab
-
quvvatlovchi, maqtovchi, hamdardlik bildiruvchi so‘zlardir. Bundan tashqari yana
shunday gaplar, iboralar borki, ularni aslo tilga ola ko‘rmang. Quyida e'tiboringizga
farzandingizning tarbiyasiga salbiy ta'sir qilishi mumkin bo‘
lgan ayorim bir
yondashuvlarni havola etamiz.
"Ahmoqona gaplarni gapirma!". Nima uchun bunday deyish mumkin emas? Bolalar
kattalardan farqli o‘laroq, hech qachon bekorchi gaplarni gapirishmaydi. Sizga har
qancha kulgili yoki bema'ni tuyilmasin, farzanding
iz sizga aytgisi kelgan har bir so‘z u
uchun muhim ahamiyatga ega. Uni inkor etib, bolaning so‘zlari siz uchun ahamiyatsiz
ekanligini bildirgan bo‘lasiz. Keyin farzandingiz sizdan ko‘p narsani sir tutadigan bo‘lib
qolsa, ajablanmang. Qanday gap gapirmasin,
uning yutuqlari uchun xursand bo‘ling,
so‘zlarini diqqat bilan tinglang. Agar u biror bir muammo bilan kelgan bo‘lsa, uni hal
qilishga urinib ko‘ring.
"Mana ol-da, nari ket!" Nima uchun bunday deyish mumkin emas? Bolaning
talabiga javob berishning eng yomon usuli. Unga minnat qilayotganingiz yetmagandek,
undan ketishni talab qilyapsiz. Bolalar o‘z istagiga erishish yo‘lida bu usuldan
foydalanishga tez ko‘nikishadi. Ota
-onalar esa keyin "qachon shunchalik uzoqlashishga
290
ulgurdik?", deb ajablanishadi. "Nari
ket" so‘zini qo‘llamaslikka harakat qiling, zero bu siz
va farzandingiz o‘rtasidagi masofani uzoqlashtiradi.
"Boshqalar uddasidan chiqadi, sen esa yo‘q". Nima uchun bunday deyish mumkin
emas? Bolani boshqalardan yomon ekanligiga ishontirib, siz farzandin
gizda o‘ziga
bo‘lgan ishonchsizlik hissini shakllantirasiz. Ba'zi ota
-
onalar shu yo‘l bilan bolani to‘g‘ri
yo‘lga solishga urinishadi, biroq bunday usul hattoki kattalarda ham ijobiy natija
bermaydi. Zigmund Freydning shunday so‘zlari bor: "O‘zingizni taqq
oslashingiz mumkin
bo‘lgan yagona shaxs
-
bu o‘tmishdagi o‘zingiz". Ana shu so‘zlarga asoslanib, bolani
tarbiya qilsangiz, u o‘ziga ishongan shaxs bo‘lib voyaga yetadi.
"Ko‘zimga ko‘rinma". Nima uchun bunday deyish mumkin emas? Bunday so‘zlar
bolaga na un
ing o‘zi va na muammolari ota
-onasiga keraksiz ekanligini bildiradi. Ba'zan
ota-
onalar shu yo‘l bilan mojaroning oldini olishga harakat qilishadi, ammo
muammodan qochish bilan uni hal qilib bo‘lmaydi. Farzandlaringizning so‘zlarini
eshiting, ularga yordam
bering. Ziddiyatli vaziyatlarda esa boshqacha usullarni qo‘llang.
"Sen eplay olmaysan, yaxshisi menga ber". Nima uchun bunday deyish mumkin
emas? Bolaning urinib ko‘rish harakatiga chek qo‘yib, kelajakda uni yordamga muhtoj va
omadsiz qilib qo‘yasiz. Psixologiyada buni "o‘rgatilgan ilojsizlik" deyiladi, ya'ni inson
biror narsani qila olmasligiga oldindan o‘zini ishontiradi. Shunday ekan, farzandingiz
qiyinroq ishga kirishganini ko‘rsangiz, yaxshisi unga "Kel, senga yordamlashib
yuboraman", deb ayting yoki
u sizga biror ishda ko‘mak bersin.
*Beodob so‘zlar* (so‘kinish). Nima uchun mumkin emas? Ota
-onaning farzandi
oldida so‘kinishi kerak emasligini barchamiz yaxshi bilamiz, bu borada ma'ruza o‘qishga
hojat bo‘lmasa kerak. Bunday so‘zlarni nutqingizdan umuma
n olib tashlang.
"Sen yomonsan!" yoki "Quloqsizsan". Nima uchun bunday deyish mumkin emas?
Bolalar ota-
onalarining fikrlarini juda qadrlashadi. Bunday so‘zlarni aytar ekansiz,
farzandingiz ularga amal qilishini yoddan chiqarmang. Bu bolaning o‘ziga bo‘lgan
ishonchini yo‘qotadi va kelajakdagi muammolardan darak beradi. "Sen yomonsan" yoki
"Quloqsizsan" deyish o‘rniga "Sen to‘g‘ri ish qilmading", "Bu noto‘g‘ri qaror", deb ayting.
Bolaga emas, uning harakatlariga baho berib, siz uning yaxshi tomonga o‘zgarishi
ga
turtki bergan bo‘lasiz.
"Seni yaxshi ko‘rmayman". Nima uchun bunday deyish mumkin emas? Ota
-onaning
sevgisida shart qo‘yish noo‘rin. Undan mahrum bo‘lish xavfi hayotdan mahrum bo‘lishga
teng. Farzandingizni yaxshi ko‘rasiz
-ku, axir! Unda nima uchun bola
ga yolg‘on gapirasiz?
Bunday gaplarni aytaversangiz, bolaning ko‘ngliga sovuqchilik solasiz.
"Seni tashlab ketaman". Nima uchun bunday deyish mumkin emas? Ota-ona -
farzandi uchun eng muhim inson. Uning hayoti ota-
onaga bog‘liq, bola onasiz yashashni
tasa
vvuriga ham sig‘dira olmaydi. Shu bois ba'zan bu usul sizga ish berayotgandek
tuyuladi... Har qanday asossiz tahdidlar takrorlanaversa, bola ularni qabul qilmay
qo‘yadi, lekin asabini ishdan chiqarishga ulgurasiz. Aslo bunday qila ko‘rmang!
Farzandingiz bi
lan qo‘rquv va jazoga asoslangan munosabat o‘rnatmang. Buning
uddasidan chiqish oson emas, albatta, biroq natija buni oqlaydi.
Ko‘rib turganingizdek, ota
-
onaning farzandiga bo‘lgan munosabati, ularning
gapirayotgan gaplari katta ahamiyatga ega. Shu bois h
ar bir so‘zingizga e'tiborli bo‘ling.
Ota-onaning xatti-harakati esa undan-
da muhim. Yomon so‘zlardan saqlanish bilan birga
noto‘g‘ri amallardan ham saqlaning, zero farzandingiz sizni kuzatib turibdi, u kelajakda
sizning harakatlaringizni yoki gap-
so‘zlari
ngizni takrorlamasligiga hech kim kafolat bera
olmaydi. "Qush uyasida ko‘rganini qiladi" maqolini doim yodda tuting.
Shu bilan birgalikda o‘quvchi, bolaga tarbiyaviy ta'sir o‘tkazishning salbiy usullari
mavjudligi va ularga barham berish uchun ulardan namunalar keltiramiz:
291
Aldamoq -
yolg‘on
-yashiq gaplar bilan, va'dalar bilan avramoq, laqillatmoq;
Bachkanalashmoq -
o‘qituvchi, ota
-
onaning kattalarga, ulug‘larga nomunosib
qiliklar, hatti-harakatlar qilishi;
Vaysamoq-
bolalarni, o‘quvchilarni tomonlarga bo‘lib, bir
-biriga qarshi
oyoqlantirib, tezlab, ular orasidagi ziddiyatni kuchaytirmoq; nizoni avj oldirmoq,
olqishlamoq;
Gina qilmoq -
o‘quvchiga, bolaga nisbatan dilda xafalik, kek saqlamoq;
Yomonlamoq - bolaning oldida yoki orqasidan uni yomonlab, yomonga chiqarib,
qoralab gapirmoq;
Zarda qilmoq -
bolaga, o‘quvchiga hadeb zarda, jahl qilaverish;
Zorlanmoq - bolalar qoshida biror narsadan, vaziyatdan nolimoq, shikoyat qilmoq,
hasad qilmoq, nochorlikni namoyon qilmoq;
Majbur qilmoq - hech bir asossiz
o‘quvchining, sinfning munosabati bilan
hisoblashmay, amr, zo‘rlik bilan yoki biror narsa taqozosi bilan bir ishni qilishni
buyurish, ko‘r
-
ko‘rona talab;
Nizo
–
o‘qituvchi va o‘quvchi, bola va ota
-
ona orasida o‘zaro kelishmovchilik yoki
qarama-qarshilik, dushmanlik, adovatli munosabat, ixtilof, nifoq hosil qilish;
So‘kmoq
-
bolani yomon, uyat so‘zlar bilan urishmoq, haqorat qilmoq. (odatda bu
usul so‘kiluvchining so‘kuvchiga behrligiga olib boradi);
Ho‘mraymoq
-
farzandga, o‘quvchiga, qovog‘ini solib tikilmoq, yomon ko‘z bilan
qaramoq;
Qarg‘amoq
-
farzandga, bolaga yomonlik, baxtsizlik yoki o‘lim tilab koyimoq;
Yomon niyat tilamoq.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, yoshlarda sharqona va milliy ijobiy
fazilatlarni tarbiyalashning ijtimoiy-psixologik asoslari bugungi asrning eng dolzar
masalaridan biri hisoblanadi. Bu masalada ota-onalarning, tarbiyaga mas'ul shaxslarning
sharqona va milliy tarbiya, milliy xarakter, milliy fazilatlar va ularning shakllanishining
ijtimoiy-psixologik mexanizmlarini bilmasdan turib ularni barkamol qilib
tarbiyalashning ta'sirchanligi sust bo‘ladi. Qolaversa bugungi yoshlarimiz real
voqelikdan ko‘ra, vertual voqelik ta'siriga ko‘proq tobe bo‘lib borayotgan bir vaqtda
tarbiya masalasidagi ishlarimizni yangicha, zamonaviy
yo‘nalish va yondashuvlarda
tashkil etishimiz juda muhim hisoblanadi. Shuning uchun mazkur yo‘nalishdagi
tadqiqotlarni ko‘lamini kengaytirish maqsadga muvofiq.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati:
1. Uzluksiz ma'naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish
chora-
tadbirlari to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil
31 dekabrь 1059
-sonli Qarori.
2. Jabborov X. Milliy tarbiya - ijtimoiy-psixologik, qonuniy va ob'ektiv jarayon
sifatida //
Fan, ta’lim va amaliyot int
egratsiyasi: Res. ilmiy-amaliy konf. ISSN: 2181-
1776. “Bilig –
ilmiy faoliyat” nashri http://bilig.academiascience.or. Jild: 03 | nashr: 02 |
fevral 2022. 108-118.
3. Quronov M. Bolam baxtli bo‘lsin desangiz.
–
Toshkent: Ma'naviyat, 2013.
–
320 b.
4. Jabborov Xazrat Xusenovich. Yoshlarda milliy tarbiya shakllanishining psixologik
qonuniyatlari. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences.VOLUME 2 | ISSUE 1 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor. SJIF
2021: 5.423.
