“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
124
Tadjibayeva Maxsuda Rustamjonovna
Toshkent davlat yuridik universiteti “Biznes huquqi” kafedrasi katta o‘qituvchisi,
O‘ZBEKISTONDA INSOFSIZ RAQOBAT SHAKLLARIDAN BIRI
SIFATIDA BOZORGA KIRISHGA TO‘SQINLIK QILISH
Tadjibayeva Maxsuda Rustamjonovna
Tashkent State University of law, senior lecturer of Department of entrepreneurship law
(business law).
BARRIERS TO ENTRY MARKET AS A FORM OF UNFAIR
COMPETITION IN UZBEKISTAN
Таджибаева Максуда Рустамжоновна
Ташкентский государственный юридический университет, старший
преподаватель
кафедры
предпринимательского права
(бизнес право)
ВОСПРЕПЯТСТВОВАНИЕ ВХОЖДЕНИЮ НА РЫНОК КАК ОДНА
ИЗ ФОРМ НЕДОБРОСОВЕСТНОЙ КОНКУРЕНЦИИ
В УЗБЕКИСТАНЕ
O‘zbekiston Respublikasi “Raqobat to‘g‘risida”gi qonuniga ko‘ra, insofsiz
raqobat qonunchilikning boshqa sohalarida, xususan, intellektual mulkni
huquqiy tartibga solish, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va boshqalar
sohasidagi ma’lum bo‘lgan huquqbuzarlik turlarining ko‘pchiligida nazarda
tutilgan harakat sifatida tan olinadi. Amaliyotda insofsiz raqobat shakllari juda
xilma-xildir, shuning uchun bunday huquqbuzarliklarning aniq ro‘yxatini
aniqlab bo‘lmaydi. Shu munosabat bilan insofsiz raqobat to‘g‘risidagi qonun
hujjatlarida boshqa qonun hujjatlarining tegishli qoidalarini takrorlash mumkin
emas va noto‘g‘ri.
Insofsiz raqobatning raqobat huquqi obyekti hamda savdo
munosabatlarida amalga oshiriladigan insofsiz raqobat usuli sifatida tovar yoki
moliya bozoriga boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektning kirishiga to‘siq qo‘yish
shakli O‘zbekiston Respublikasi Raqobat to‘g‘risidagi qonunining 13-moddasi
1-qism 3-xatboshisida keltirilgan. Qonunda bozorga kirishga to
ʻs
qinlik qilish
ham insofsiz raqobat h
arakati sifatida koʻrsatilgan boʻlib, aslida
, bu holat
rivojlangan davlatlar (AQSH, Germaniya, Yaponiya) qonunchiligida insofsiz
raq
obat koʻrinishi
e
mas, balki belgisi sifatida namoyon boʻladi. Bozorga kirishga
to‘sqinlik qilish holati insofsiz raqobat belgisi sifatida bozorda o‘z kuchini
ko‘rsatish – Market power ichida mujassamlashtirilgan bo‘lib, bunda bir korxona
narxlarni oshirish, iste’molchilar uchun mahsulot yoki xizmat sifatini pasaytirish
yoki tadbirkorlarning kirishiga to‘sqinlik qilish uchun o‘zining bozorda o‘z
kuchini ko‘rsatishdan foydalanib insofsiz raqobatni amalga oshirishi mumkin.
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
125
Tovar yoki moliya bozoriga boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektning
kirishiga to‘siq qo‘yish to‘g‘risidagi taqiq imperativ norma bo‘lishiga qaramay,
ma’lum bir vaziyat uchun xos emas, umumiy ma’noga ega. Shu sababdan ham
uning tartibga solish mexanizmi mavhumligicha qoladi. Monopoliyaga qarshi
kurashish qo‘mitasining 2021-yilga qadar ko‘rilgan ishlarida ham bu norma
orqali tartibga solish holati uchramaydi. Bundan tashqari, ushbu norma
raqobatga zid boshqa harakatlardan farqli o‘laroq yetarlicha yaxshi
yoritilmagan. Xususan, bozorga kirishga to‘sqinlik qiluvchi insofsiz raqobatlar
qanday shaklda amalga oshirilishi ko‘rsatilmagan. Savdo munosabatlaridagi
insofsiz raqobat (Unfair trade practices) ning mamlakatimiz amaliyotida
uchraydigan, lekin insofsiz raqobat sifatida tartibga solinmaydigan shakllariga:
–
bozorni hududlarga bo‘lib undagi iste’molchilarni bo‘lib olish yoki tovar
turi bo‘yicha bozorlarga bo‘
lib olish;
–
raqobatchining bozorga kirishiga to‘sqinlik qiluvchi insofsiz usullarni
qo‘
llash;
–
tovar yoki xizmatlarni xarid qilishda iste’molchilarni majburlash
;
–
mutlaq dilerlik kelishuvi kabilarni misol qilib keltirish mumkin.
Shu o‘rinda haqli savollar tug‘iladi. O‘zbekiston Respublikasida savdo
munosabatlari qay tarzda tartibga solingan? O‘zbekistonda savdo qoidalarini
buzish bilan savdo munosabatlaridagi insofsiz raqobat – insofsiz savdo amaliyoti
bu bir xil tushunchami? Nima uchun savdo qoidalarini buzish raqobat huquqi
instituti sifatida ko`rilmaydi? Nima uchun savdo qoidalarini buzishda insofsiz
raqobatga oid qoidalar mavjud emas?
O‘zbekiston Respublikasidagi savdo munosabatlari O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining O‘zbekiston Respublikasida Chakana savdo qoidalarini
hamda O‘zbekiston Respublikasida umumiy ovqatlanish mahsulotlarini
(xizmatlarini) ishlab chiqarish va sotish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risidagi 2003-yil
15-fevraldagi Qarorining 1-ilovasi O‘zbekiston Respublikasida chakana savdo
qoidalari orqali tartibga solinadi.
O‘zbekiston Respublikasida “Chakana savdo qoidalari” ga oid Nizom bilan
savdo qoidalarining asosan texnik masalalalari tartibga solinadi. Insofsiz
raqobat qoidalari deyarli yo‘q. Yuqorida sanab o‘tilgan huquqbuzarliklarning
ayrim shakllari:
–
narxlarni asossiz ravishda oshirish;
–
iste’molchilarga yetkazib berish yoki ularga xizmat ko‘rsatishni rad etish
(tovarlar, mahsulotlarni noto‘g‘ri o‘lchash, noto‘g‘ri tortish yoki xizmatlar
ko‘
rsatmaslik; xarid
orga tovarning sifati, butligi, o‘lchami, og‘irligini tekshirish
imkoniyati yaratishdan bosh tortish; xaridorga uzoq muddat foydalaniladigan sifati
yomon tovarni ta’mirlash yoki almashtirish davrida yaxshi sifatli ana shunday
tovarni berishdan bosh tortish
; sifatsiz, but b
o‘lmagan tovarlarni, kulinariya
buyumlarini va atayin nostandart mahsulotlarni sotish, shuningdek, xaridorga
sotilgan sifatsiz, but bo‘lmagan tovarni almashtirib berishdan yoki pullarni qaytarib
berishdan bosh tortish);
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
126
–
tovar nomi, ishlab chiqaruvchining kelib chiqishi yoki joylashgan joyi
haqida ma’lumotsiz mahsulotni sotish (ishlab chiqarish markasida yoki tovar
belgisida tayyorlovchining nomi va joylashgan o‘rni to‘g‘risidagi ma’lumotlar
ko‘rsatilmagan tovarlarni sotish) kabilar savdo munosabatlaridagi insofsiz
raqobat – insofsiz savdo amaliyoti sifatida qaralishi mumkin.
Bu, shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda yuqoridagi xatti-harakatlar, asosan,
raqobat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari bilan emas, balki unga bo‘ysunuvchi
qoidalarni buzish sifatida baholanadi. Shunday qilib, insofsiz raqobatning asosiy
shakllari, ayniqsa, insofsiz savdo amaliyoti qonuniy tartibga rioya qilmaslikdan
kelib chiqishi mumkin. O‘zbekiston Raqobat qonunchiligidagi “insofsizlik”
masalalari chakana savdo qoidalariga oid hujjatlarida mustahkamlangan. Bu
normativ-huquqiy hujjat biroz bahsli. Chunki insofsiz savdo amaliyotiga oid
masalalar O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi qonunining 13-
moddasida sanab o‘tilgan insofsiz raqobat harakatlari deb e’tirof etilgan bo‘lsa-
da, asosan, “Chakana savdo qoidalari”gi nizomda nazarda tutilgan.
Raqobat qonunchiligidagi muammo sifatida “Chakana savdo qoidalari”gi
nizom raqobat huquqi instituti sifatida ko`rilmaydi. O‘zbekistonda savdo
qoidalarini buzish bilan savdo munosabatlaridagi insofsiz raqobat – insofsiz
savdo amaliyoti bir xil tushuncha emas.
O‘zbekiston Respublikasi Raqobat to‘g‘risidagi qonunida insofsiz
raqobatning xalqaro miqyosda insofsiz savdo amaliyoti deb nomlanuvchi ayrim
shakllarigina keltirilgan. Insofsiz raqobatning shakllari bo‘yicha qonunga
kiritilgan ma’lumotlar miqdorini esa amaliyotda uchrayotgan raqobatga oid
muammolarni hal qilish maqsadida ham sezilarli darajada oshirilishi lozim.
Bu borada rivojlangan mamlakatlar tajribasida bunday yondashuvni to‘g‘ri
deb hisoblaydi. Masalan, AQSh Federal Savdo Komissiyasining ma’lumotlariga
ko‘ra, savdo sohasida 400 ga yaqin insofsiz raqobat amaliyoti mavjud. Bu borada
Germaniya tajribasi ham qiziq. Germaniyadagi raqobat qonuni
(Wettbewerbsrecht) ikkita asosiy qonun hujjatlariga asoslanadi – Raqobatni
cheklashga qarshi qonun (Gesetz gegen (GWB) va Insofsiz raqobatga qarshi
qonun (Gesetz gegen unlauteren Wettbewerb). 7-iyul 2004-yilda Insofsiz
raqobatga qarshi qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Buning natijasi o‘laroq,
uning yangi tahririda o‘n beshta alohida tur ushbu beshta asosiy shakl doirasida
birlashtirildi: insofsiz savdo amaliyoti; chal
g‘ituvchi tijorat xatti-
harakatlari;
harakatsizlik bilan chalg‘
itish amaliyoti; insofsiz qiyosiy reklama; bozor
ishtirokchilarining qabul qilinishi mumkin bo‘lmagan yuki.
Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun “Tovar belgilari, tovar nomlari va
insofsiz raqobat aktlari” bo‘yicha namunaviy qonunga muvofiq, 12 turdagi
insofsiz raqobat harakatlari nazarda tutilgan bo‘lib, ularning ichida raqobat
huquqi obyektlari bo‘lgan quyidagi insofsiz raqobat shakllari mavjud:
– raqobatchilarning xaridorlarini pora berish orqali ularni mijozlar sifatida
jalb qilish va kelajakdagi minnatdorchiligini saqlab qolishga qaratilgan
harakatlar;
– raqobatga qarshi kurashish yoki oldini olish uchun boshqa firma
savdosini boykot qilish;
“Adliya sohasida raqamlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari”
xalqaro konferensiya materiallari (2021-yil 14-dekabr)
127
– damping, ya’ni o‘z mahsulotlarini raqobatga qarshi kurashish yoki uni
bostirish niyatida sotish;
– iste’molchiga mahsulotni juda foydali shartlar asosida sotib olish
imkoniyati berilganligi haqidagi taassurot yaratish, aslida bunday bo‘
lmasa ham;
– raqobatchilar tomonidan tuzilgan shartnomalar buzilishini
rag‘
batlantirish;
– raqobatchilarning mahsulotlari yoki xizmatlari bilan taqqoslanadigan
reklamalarni chiqarish;
– raqobatga bevosita aloqador bo‘lmagan huquqiy qoidalarni buzish,
bunday buzilish raqobatchilardan ustunlikka erishishga imkon beradi.
Ushbu shakllar tavsiyaviy xarakterda bo‘lib ayrim mamlakatlar raqobat
qonunchiligida u yoki bu ko‘rinishlarda uchraydi. Lekin bu shakllar amaliyotda
Insofsiz raqobat deb hisoblash mumkin bo‘lgan shakllarning barchasini qamrab
olmagan.
Insofsiz raqobatning raqobat huquqi obyekti hisoblangan quyida
ko‘rsatilgan shakllari esa xorijiy mamlakatlar tajribasida ko‘p yillar davomida
qo‘llanilib kelinmoqda. Xususan:
– tadbirkorning o‘z mijozlarini kamsitishga raqobatchi tomonidan
majburlash, xodimga, yetkazib beruvchining mansabdor shaxsiga uning xaridori
(buyurtmachisi)ning raqobatchisi tomonidan bunday xaridor (buyurtmachi) bilan
sha
rtnomani bajarmaslik yoki tuzmaslik maqsadida pora berish;
– xodimga, xaridorning (buyurtmachining) mansabdor shaxsiga uning
yetkazib beruvchisi raqobatchisi tomonidan bunday yetkazib beruvchi bilan
shartnomani bajarmaslik yoki tuzmaslik maqsadida pora ber
ish;
– xodimga, xaridorning (buyurtmachining) mansabdor shaxsiga uning
yetkazib beruvchisi raqobatchisi tomonidan bunday yetkazib beruvchi bilan
shartnomani bajarmaslik yoki tuzmaslik maqsadida pora berish;
– davlat hokimiyati organining qarori bilan tasdiqlangan amaldagi qonun
hujjatlari normalarini buzish orqali raqobatda noqonuniy afzalliklarga erishish;
– raqobatchining biznesiga aralashish, raqobatchining tijorat faoliyatini
qasddan buzish, to‘xtatish va noqonuniy yo‘
llar bilan tugatish;
– o‘z xizmat vazifalarini bajarmaslikka undash maqsadida raqib
xodimlariga noqonuniy vositalar orqali ta’sir ko‘
rsatish;
– raqobatchining biznes aloqalarini bekor qilish yoki bunday aloqalarni
o‘rnatishga to‘sqinlik qilish maqsadida bozorning boshqa subyektlariga asossiz
murojaatlar;
– tovarlarning maqsadga muvofiqligi yoki unga qo‘yiladigan talablar
o‘
rtasidagi nomuvofiqlikni yashirish;
– raqobatni cheklash maqsadida muayyan turdagi mahsulotni tegishli
bozorda raqobat sharoitidan past yoki tannarxdan past narxlarda sotishni
ataylab amalga oshirish.
Yuqoridagi shakllarni milliy qonunchilikda insofsiz raqobatni tartibga
solish bo‘yicha tuzatishlar ishlab chiqishda, shuningdek, bir qator boshqa
masalalarni, xususan, savdo masalalariga oid insofsiz raqobatni tartibga soluvchi
normativ huquqiy hujjatlarda hal qilinishi lozim.
