DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
57
YOVVOYI POMIDOR (SSP. PIMPINELLIFOLIUM) ILDIZ TIZIMINING
RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
Baxtiyor Akromovich Karimov
doktorant
Mavlyanova Ravza Fazletdinovna
DSc.
Sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik-ilmiy tadqiqot instituti,
Toshkent, O'zbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.14554893
Annotation.
For the first time in the conditions of Uzbekistan on gray
soils, the development features of the root system of the cultivated tomato
(
Lycopersicon esculentum
Mill.) variety Gulkand and two samples of wild tomato
(
ssp. pimpinellifolium
) were studied and scientifically substantiated. Promising
rootstocks of wild tomato No.10 (L03708) and No.19 (CLN2071V) from
WorldVeg were identified, which, when used as rootstocks for vegetative
grafting, provided an increase in the yield and quality of the grafted varieties
Gulkand, AVE-Maria and Mapvarid.
Keywords:
tomato, root system, vegetative grafting, rootstock, samples.
Hozirgi paytda pomidor, qalampir, baqlajon, bodring, qovun, tarvuz va
boshqa ekinlar ko’chatlarini yetishtirishda vegetativ payvandlash dunyoda keng
qo’llanilib kelinmoqda. Payvandtag sifatida tanlangan navlar kuchli ildiz
tizimiga ega bo’lishi, tuproq namligiga, tuproq harorati va tuz
konsentratsiyasiga kam talabchan bo’lishi kerak. Buning xisobiga sovuq, issiqlik
va boshqa stresslarga chidamliligi oshadi, oziqa elementlari yaxshiroq tasir
etadi. Shu bilan birga turli patogenlarga genetik chidamlikga ega bo’lishi kerak
[15].
Ko’pchilik mamlakatlarning issiqxonalarida
Fusarium
(
Fusarium
oxysporum
) f.sp.
lycopersici
1-2 irqlari) va
Verticillium wilts
(
Verticilliumdahliae,
1-2 irqlari),
Clavibactermichiganense
(bakterial saraton),
Pseudomonassyringae,
Orobanche
(
Orobancheramosa
),
ildiz
nematodasi
(
Meloidogyne
spp.)
kasalliklariga chalinadi. Biroq, asosiy tuproq patogenlari bu
Fusarium,
Verticillium
va ildiz nematodasi (
Meloidogyne
spp) [6,12]. Ko’pchilik
mamlakatlarda tuproqdagi ko’plab kasalliklar, ayniqsa, issiq va nam yoz
oylarida sabzavot yetishtirishda va ochiq maydonlarda hosilning jiddiy
yo’qotishga olib keladi [3,7].
Birinchi payvandlash XX asrning boshlarida
Fusarium oxysporum
yuqumli
kasalliklar bilan zararlanishini kamaytirish uchun tarvuzda qilingan [10].
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
58
Payvandtag payvandustni o’sishini sekinlashtirishga ta’sir ko’rsatadigan
ma’lumotlar mavjud. Shu sababli yerga, tuproqqa va u yerda uchraydigan
kasalliklarga yaxshi moslanganligi tekshirilgan payvandtaglardan foydalanish
kerak [1, 4]. Yovvoyi turlarga payvandlash suv va oziq-ovqat bilan ta’minlash
uchun rivojlangan ildiz tizimiga ega bo’lish imkonini beradi [8].
«Eldorado», «Nova», «Packmore», «Primavers» va «Beaufort»
payvandtaglariga pomidorni payvandlash ularning ildiz tizimi o’z navlari yoki
payvandlanmagan o’simliklarga nisbatan 43,2%ga ko’proq ekanligini ko’rsatdi
[9,11]. Pomidorning payvandtaglari kasalliklarga chidamli yovvoyi turlarni
chatishtirish orqali yaratiladi. Eng keng tarqalgan payvandtag bu maxsus
yaratilgan F
1
«BeauFortt mCNV» va F
1
«Fr» duragaylaridir. U sho’rlanishga,
namlikga, tuproq harorati va tuz konsentratsiyasi uchun kam talabchan kuchli
ildiz tizimini shakilantirishga qodir. Shuning uchun sovuq, issiq va boshqa
stresslarga chidamliligi ortadi, oziqa elimentlarini yaxshi o’zlashtiradi. Shu bilan
birga bu gibrid 6 patogenlarga genetik chidamli. Yangi kuchli payvandtag
«Maxifort» pomidor duragayidir. Bu ikki pomidor payvandtagi xorijda juda keng
foydalaniladi [5].
Butunjahon Sabzavotchilik Markazi (WorldVeg) «Hawayi-7996» pomidor
payvandtagini tavsiya qiladi, u bakterial va fuzarium so’lish kasalliklariga
yuqori chidamlilikga ega [2].
Chet elda payvandlash
L. Esculentum
Mill. (madaniy) va
L. peruvianum
Mill. pomidori o’zaro mos kelmaslikni bartaraf etish uchun ishlatiladi [14].
Markaziy Osiyoda yetishtiriladigan pomidor navlari atrof-muhitning
biotik va abiotik noqulay omillari hosildorlikni keskin kamaytiradi va
o’simliklarni erta qurib qolishiga olib keladi. Sabzavot ekinlarining vegetativ
payvandlanishi va istiqbolli payvandtaglarni tavsiya etish borasida ma’lumotlar
kam edi, shuning uchun ham hech qanday tadqiqotlar olib borilmagan. Shuning
uchun biz payvandtaklarini ildiz tizimini asoslash bo’yicha tadqiqotlar o’tkazdik.
Uslublar.
Tadqiqotlar Sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik-ilmiy
tadqiqot institutida olib borildi. Tuproqlar odatdagi kulrang tuproqlar bilan
ifodalanadi.
Yovvoyi pomidor (
ssp. pimpinellifolium
) № 10 (L03708) va № 19
(CLN2071V) namunalarining ildiz tizimi madaniy turi (
Lycopersicon esculentum
Mill
.)
Gulqand navi bilan o’rganildi.
Pomidorning ildiz tizimini o’rganish uchun Rojkov V. A. ning uslubiy
ko’llanmasi [13] va o’simlik ildizini to’liq qazish usuli foydalanilgan. Usul
tuproqni ildizlardan suv oqimi bilan yuvish orqali tuproqdan asta-sekin
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
59
chiqarilishi bilan butun ildiz tizimini o’rganishdan iborat. Qazish ishlari
tugagandan so’ng, ildiz tizimining uzunligi va diametri ramka va o’lchagich
yordamida o’lchandi. Tuproqning 70% dala namligi bilan biz har bir
o’simlikdan ikkita fraksiyada ildizlarni yig’dik. Ular darhol analitik tarozida
tortildi. Keyin barcha namunalarning ildizlari bir vaqtning o’zida quritish
shkafida quritildi va har bir namunaning quruq ildizlari (g) massasi tortildi.
Olingan tadqiqot natijalari B.A.Dospexov bo’yicha statistik tahlil qilindi.
Natijalar.
O’simlikning ildiz tizimi - bu barcha ildizlar, ularning yirik va
mayda ildizlarning yig’indisi. Ular suv va foydali ozuqa moddalarini yetkazib
berish, shuningdek o’simlikni yerga mahkamlash uchun kerak.
Pomidor novda tipidagi ildiz tizimiga ega. Birinchi tartibdagi ildizlari
asosiy ildizdan, ikkinchi tartibdagi ildizlari esa ulardan chiqib ketadi. Uchinchi
va to’rtinchi tartibdagi ildizlari ham mavjud. Barcha ildizlar ildiz tuklarining
qalin massasi bilan qoplangan.
Turga mansub ildizpoyalarning ildiz tizimi (
Lycopersicon esculentum
Mill
.)
, shuningdek, yovvoyi pomidor turiga mansub ildizpoyalari (
Lycopersicon
esculentum
Mill
., ssp. pimpinellifolium
) o’rganildi. To’liq qazib va o’rganilgan
pomidor nav namunalarining ildizlarini tahlil qilgandan so’ng, biz ular orasidagi
farqlarni aniqladik.
Gulqand pomidor navida har bir o’simlik uchun birinchi tartibdagi
ildizlarning o’rtacha soni 4 dona edi, ikkinchi va uchinchi tartibning ildizlari 23
dona edi. Ildiz sifatida xizmat qilgan №10 va №19 o’rganilgan payvandtaglarda
bu ko’rsatkichlar nazorat naviga qaraganda yuqori edi-13-14 dona (
1-jadval
).
Payvandtaglardagi ikkinchi va uchinchi tartibdagi ildizlar soni 36-48 donani
tashkil etdi. Asosiy ildiz bo’yinining diametri 9 mm edi va ildizpoyalarga
nisbatan kichikroq edi (13-19 mm).
Ildizlarni yerdan qazib olganimizdan so’ng amalga oshirilgan o’lchovlar
ildizlarni tekislash paytida ularning uzunligini aniqlashga imkon berdi. Asosiy
ildizning uzunligi nazoratda eng kichik 48 sm edi. Ikkala payvandtaglarning
ham uzun asosiy ildizi bor edi. №10 payvandtagida ildiz uzunligi 206 sm, №19
payvandtagining ildiz uzunligi esa 231 sm ni tashkil etdi.
O’simlikni suv va ozuqa moddalari bilan ta’minlash uchun nafaqat
ildizlarning soni, balki ildizlarning tuproqqa kirib borish chuqurligi ham
muhimdir.
1-jadval.
Pomidor namunalarining ildiz tizimi.
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
60
Nav
namuna
Lar
Ildizlari
soni,
dona
Ildiz
bo’yni
diametri,
mm
Asosiy
ildiz-
ning
uzunli-
gi, sm
Ildizn-
ing
tuproqqa
kirib
borishi
chuqurli-
gi,
sm
Tuproq-
dagi
ildiz-ning
joyla-
shish
diametri,
sm
1 tartib
2 - 3
tartib
Gulqand –
nazorat
4
23
9
48
42
52
№ 10
12
48
13
206
153
88
№ 19
13
36
19
231
141
91
№10 va 19
uchun:
12,5
42
16
218,5
147
89,5
Ildizning tabiiy holatida tuproqqa kirib borish chuqurligi Gulqand
nazoratida eng past ko’rsatkichga ega bo’ldi – 42 sm. №10 va №19
payvandtaglarning ildizlari ancha chuqurroq ketdi -141- 153 sm chuqurlikda.
Tuproqdagi ildiz kengligi diametri nazoratda eng kichik edi-48 sm. №10
va №19 payvandtaglarning diametri 88-91 sm edi.
Ildiz tizimining vaznini hisobga olish ularning farqlarini aniqlashga imkon
berdi. Gulqand nazoratida xom ildizlarning vazni 30,1 g ni tashkil etdi. Yuqori
vazni ko’rsatkichlar №10 da - 43,7 g va undan ham ko’proq №19 – 62,5 g
payvandtaglarda bo’ldi. Kichik ildizlarning vaznidagi farqlar kichik edi (2
-
jadval
).
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
61
2-jadval.
Nav namunalar ildizlarining vazn ko’rsatkichlari
Nav
namunalar
Ildizlar vazni, g.
Xom ildizlar
Quritilgan ildizlar
Ildizlarni
umumiy vazni,
g
yirik
mayda yirik
mayda xom
quruq
Gulqand
22-
nazorat
30,1
5,1
8,3
0,6
35,2
9,8
№ 10
43,7
3,9
16,0
0,4
47,6
16,4
№ 19
62,5
4,7
22,1
0,7
67,2
22,8
№10 va 19
uchun:
53,1
4,3
19,05
0,55
57,4
19,6
Shuni ta’kidlash kerakki, ildizlarning quruq vaznini, shuningdek, barcha
ildizlarning umumiy vaznini tahlil qilganimizda, qonuniyat kuzatildi, ya’ni
ma’lum bir ildizpoyaning xom ildizlari vazni qanchalik katta bo’lsa, quruq ildiz
vaznining ko’rsatkichlari ham yuqori bo’ldi. Nazoratda xom ildizlarning umumiy
vazni 35,2 g, payvandtaglarda №10 – 47,6 g va №19-67,2 g. Quruq ildizlarning
umumiy vazni tegishli ko’rsatkichlarga ega edi –nazoratda-9,8 g,
payvandtaglarda № 10-16,4 g va №19 - 22,8 g.
Gulqand pomidor navida ildiz tizimi ko’proq mayda ildizlar bilan
ifodalanadi va asosan tuproqning yuqori qismida (42 sm) joylashgan.
Payvandtaglarda ildizlar kengaylik ravishda o’sib, 91 sm gacha bo’lgan katta
diametrni qoplaydi va 153 sm gacha tuproqqa chuqur kiradi. Payvandtaglarning
ildiz bo’yni ostidagi ildizning diametri Gulqand naviga (8 mm) qaraganda
kattaroq (13-19 mm).
Bizning tadqiqotlarimiz istiqbolli pomidor payvagdtaglarining payvand
qilingan navga ijobiy ta’siri haqida ilmiy asoslangan tushuntirish berdi. Biz
o’rgangan №10 va №19 istiqbolli payvandtaglari kasalliklarga genetik
qarshilikka ega bo’lib, o’simliklarning yaxshi o’sishini ta’minlab, kasallik xavfini
kamaytiradi. Yaxshi rivojlangan ildiz tizimiga ega bo’lgan payvandtag
payvandustni suv va barcha kerakli oziq moddalar bilan ta’minlaydi.
Ushbu omillar birgalikda payvandlangan navning vegetativ massasining
yaxshi rivojlanishiga, pomidor mevalarining mahsuldorligi va sifatini oshirishga
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
62
yordam beradi. Shu munosabat bilan, istiqbolli payvandtaglarga vegetativ
payvandlash usulidan foydalanish pomidor hosildorligini sezilarli darajada
oshirishni va pomidor mevalarining vazni va sifatini oshirishni ta’minlaydi.
Xulosalar.
Ilk bor №10 va №19 payvandtaklarning ildiz tizimining rivojlanish
xususiyatlari ilmiy asoslandi. Ilk bor issiqxona sharoitida yetishtirishga mos
bo’lgan payvandlangan Gulqand, AVE-Mariya va Marvarid (cherri) pomidor
navlarini xar tomonlama o’rganish asosida kompleks qimmatli xo’jalik belgillari
bo’yichan, hosildorligi 20%ga, meva vazni 43%ga va oziqaviy moddalari 10%ga
yuqori bo’lgan istiqbolli № 10 (L03708) va № 19 (CLN2071V) payvandtaglari
ajratib olindi va ishlab chiqarishga tavsiya etildi.
Adabiyoilar:
1.
Bai Y., Lindhout P. Domestication and breeding of tomatoes: what have we
gained and what can we gain in the future? //J. Annals of Botany. – 2007. – Vol.
100.- P. 1085-1094.
2.
Black L., Wu D.L., Wang J.F., Kalb T., Abbass D., Chen J.H. Grafting tomatoes
for production in the hot-wet season.
3.
Bradley J. Tomato grafting to control root diseases. // New Zealand
Journal of Agriculture. - 1968.- Vol. 116. - P. 26-27.
4.
Cakmak P., Ece A., Gebologlu N., Yilmaz E., Saglam N., Aydin M. Yield and
quality interactions between rootstocks and cultivars in tomato. // Soil-Water
Journal. - 2013.- Vol. 2 (2). - P. 287-294.
5.
Hai T. T. H., Esch E., Wang J.-F. Resistance to Taiwanese race 1 strains of
Ralstonia solanacearum in wild tomato germplasm. // European Journal of Plant
Pathology. - 2008. – Vol. 122.- P. 471- 479.
6.
Harrison D.J., Burgess P.G. The use of rootstock resistance for controlling
Fusarium wilt of tomatoes. // Plant Pathology. - 1962. – Vol. 11.- P. 23-25.
7.
Kubota C., McClure M.A., Kokalis-Burelle N., Bausher M.G., Rosskopf E.N.
Vegetable grafting: history, use, and current technology status in North
8.
Masuda M., Gomi K..Mineral nutrition and oxygen consumption in grafted
and non-grafted cucumbers. // J. of Japanese Society for Horticultural Science. -
1984.– Vol. 52.- P. 414-419.
9.
Papadaki A.M. The effect of grafting on growth, production and resistance
in adromicosis of tomato by Verticillum dahlia and cucumber by Fusarium
oxysporum f. sp. Cucumerinum. // MS dissertation, Aristotelian University,
Thessaloniki, Greece. - 2006.- 85 pp.
10.
Rivero R. Role of grafting in horticultural plants under stress conditions.
// J. Food, Agriculture & Environment. - 2003. – Vol. 1 .- P. 70-74.
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
63
11.
Ruiz J. M., Romero L Nitrogen efficiency and metabolism in grafted melon
plants. // J. Scientia Horticulturae. - 1999.– Vol. 81.- P. 113-123.
12.
Tekken F., Rep M., The arms race between tomato and Fusarium
oxysporum. // J. Molecular Plant Pathology. - 2010.– Vol. 11.- P. 309- 314.
13.
Рожков В. А., Кузнецова И. В., Рахматуллоев Х. Р. Методы изучения
корневых систем растений в поле и лаборатории. Учеб.-методич. Пособие.
2- изд.- М.: ГОУ ВПО МГУЛ, 2008.- 51 с.
14.
78www.articlesbase.com/gardening-articles/grafting-tomatoes-on-
eggplant-rootstock-44766.html Крав
15.
www.moy-dom.info/garden/garden-7.htm МОЙ Советы садоводам и
