DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
58
YASHIL IQTISODIYOT DOIRASIDA EKOLOGIK LOYIHALARNI BANK
KREDITLARI ORQALI MOLIYALASHTIRISH MASALALARI
Raimov Mirzohid Shuxrat o'g'li
Markaziy bank Qashqadaryo viloyat bosh boshqarmasi Kredit tashkilotlarining
muammoli aktivlari bilan ishlash va moliyaviy tahlil qilish bo'limi bosh
iqtisodchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15307572
Annotatsiya.
Ushbu tezisda yashil iqtisodiyot konsepsiyasi doirasida
ekologik yo‘naltirilgan loyihalarni tijorat banklari orqali moliyalashtirishning
iqtisodiy, institutsional va moliyaviy jihatlari tahlil etilgan. Jahon amaliyoti
misolida yashil kreditlar, yashil obligatsiyalar va ekologik bank mahsulotlarining
roli ochib berilgan. O‘zbekiston sharoitida ushbu yo‘nalishda mavjud
infratuzilma, moliyaviy mexanizmlar va tartibga solish tizimi o‘rganilgan.
Ekologik risklarni hisobga oluvchi bank kreditlash mexanizmlarini rivojlantirish,
yashil moliya bozorini kengaytirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit soʻzlar.
Yashil iqtisodiyot, ekologik loyiha, yashil kredit, bank
moliyalashuvi, moliyaviy barqarorlik, ekologik risk, O‘zbekiston
So‘nggi yillarda global miqyosda iqlim o‘zgarishi, atrof-muhitning
ifloslanishi va tabiiy resurslarning cheklanganligi kabi muammolar iqtisodiy
faoliyatni ekologik barqaror yo‘nalishda tashkil etish zaruriyatini kuchaytirdi.
Shu sababli ko‘plab davlatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan "yashil
iqtisodiyot" konsepsiyasini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biri sifatida
ko‘rilmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit dasturi (UNEP,
2011) yashil iqtisodiyotni “insonga do‘stona bo‘lgan, kam karbonli va
resurslardan samarali foydalanishga asoslangan iqtisodiy model” deb tariflaydi.
Yashil iqtisodiyotning muvaffaqiyatli rivojlanishi ko‘p jihatdan ekologik
loyihalarning moliyaviy ta'minoti bilan bevosita bog‘liq. Xususan, bank-moliya
sektori ushbu loyihalarning amalga oshirilishida asosiy vositachi bo‘lib xizmat
qiladi. Jahon bankining (World Bank, 2023) ma’lumotlariga ko‘ra, 2020–2022
yillar oralig‘ida rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklari tomonidan
moliyalashtirilgan “yashil kreditlar” hajmi 1,5 trillion AQSh dollaridan oshgan.
Xususan, Yevropa Ittifoqi davlatlarida banklar ESG (Environmental, Social and
Governance) mezonlariga asoslangan kreditlash siyosatini ishlab chiqqan bo‘lib,
bu orqali ekologik xavfsiz va ijtimoiy mas’uliyatli loyihalarga ustuvorlik
berilmoqda (OECD, 2022).
O‘zbekiston ham yashil iqtisodiyotni rivojlantirish yo‘lida muhim strategik
hujjatlarni qabul qilgan. Xususan, “Yashil iqtisodiyotga o‘tish bo‘yicha 2030
yilgacha mo‘ljallangan strategiya” (2020 y.) doirasida energiya samaradorligini
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
59
oshirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish va ekologik
loyihalarni kengaytirish ustuvor yo‘nalish sifatida belgilangan. Biroq, ushbu
strategik maqsadlarni moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, xususan, banklar
orqali moliyalashtirish tizimi hali yetarli darajada shakllanmagan. Moliya
vazirligining 2023-yilgi hisobotiga ko‘ra, tijorat banklari tomonidan ajratilgan
umumiy kreditlarning atigi 1,9 foizi ekologik yo‘nalishdagi loyihalarga to‘g‘ri
kelgan.
Shu nuqtai nazardan, yashil iqtisodiyot doirasida ekologik loyihalarni
tijorat banklari orqali moliyalashtirishni chuqur o‘rganish, bu boradagi xalqaro
tajribani tahlil qilish va O‘zbekiston sharoitiga mos tavsiyalar ishlab chiqish
dolzarb ilmiy-amaliy masala hisoblanadi. Bu nafaqat ekologik barqarorlikni
ta’minlaydi, balki iqtisodiy tizimning uzoq muddatli rivojlanishini qo‘llab-
quvvatlaydi.
Asosiy qism. Yashil iqtisodiyot konsepsiyasi zamonaviy iqtisodiyotni
ekologik barqarorlik, ijtimoiy adolat va resurslardan samarali foydalanish
tamoyillari asosida qayta qurishni nazarda tutadi. Mazkur modelning amaliyotda
ishlashi esa, birinchi navbatda, ekologik loyihalarning moliyalashtirilishiga
bog‘liq. Jahon tajribasida bu jarayonning asosiy moliyaviy manbasi sifatida
tijorat banklari, davlat moliya institutlari, xalqaro donorlar va obligatsiya
bozorlari ishtirok etadi (UNEP FI, 2021; World Economic Forum, 2022). Yashil
moliyalashtirish – bu ekologik jihatdan barqaror faoliyatni qo‘llab-quvvatlovchi
moliyaviy xizmatlar va vositalar tizimidir. Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF,
2023) ta’kidlashicha, yashil moliyalashtirish nafaqat iqtisodiy o‘sish, balki
ekologik xavfsizlik va ijtimoiy farovonlikni ham ta’minlaydi. Tijorat banklari bu
jarayonda asosiy investor, vositachi va risk menejeri sifatida ishtirok etadi.
Masalan, Germaniyada Kreditanstalt für Wiederaufbau (KfW) banki
tomonidan energiya samaradorligi, chiqindi qayta ishlash, qayta tiklanuvchi
energiya manbalariga oid loyihalarga past foizli kreditlar taqdim etiladi. Xitoyda
esa China Development Bank va Industrial Bank of China yashil kreditlar hajmini
oshirish orqali “yashil kredit siyosati”ni iqtisodiyotga faol tatbiq etmoqda.
Yashil moliyalashtirishda banklar tomonidan qo‘llaniladigan asosiy
vositalarga quyidagilar kiradi:
Yashil kreditlar (Green Loans): atrof-muhitni muhofaza qilishga
yo‘naltirilgan loyihalarga beriladigan maxsus kreditlar. Bu kreditlar ekologik
ko‘rsatkichlarga asoslangan tahlil orqali ajratiladi.
Yashil obligatsiyalar (Green Bonds): moliyalashtirishni uzoq muddatli jalb
qilish uchun mo‘ljallangan moliyaviy vosita. Masalan, 2021-yilda Yevropa Ittifoqi
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
60
davlatlari tomonidan chiqarilgan yashil obligatsiyalar hajmi 500 milliard
yevroga yetgan (EU Green Bond Report, 2022).
Kafolatlangan kreditlar va subsidiyalar: ekologik risklar yuqori bo‘lgan
loyihalar uchun davlat yoki xalqaro tashkilotlar kafolat va subsidiya beradi.
ESG kredit skoring tizimi: loyihalarning ekologik, ijtimoiy va boshqaruv
omillarini baholash orqali kredit salohiyatini aniqlash.
O‘zbekiston Respublikasida 2030 yilgacha mo‘ljallangan Yashil iqtisodiyot
strategiyasi (2020) asosida bir qator tashabbuslar boshlangan. Xususan:
O‘zsanoatqurilishbank va Ipoteka-bank Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki
(EBRD), Osiyo taraqqiyot banki (ADB) bilan hamkorlikda qayta tiklanuvchi
energiya va ekologik infratuzilma loyihalarini kreditlamoqda. O‘zbekneftgaz,
Navoiyazot kabi yirik korxonalar tomonidan chiqindi kamaytirish va energiya
tejovchi texnologiyalar joriy etilmoqda.
Biroq, mavjud holatda qator muammolar saqlanib qolmoqda:
Tijorat banklarida yashil kreditlar portfeli juda kichik hajmda (2023-yilda
1,9% atrofida);
Ekologik risklar baholash tizimi mavjud emas yoki cheklangan;
Bank xodimlarining ekologik loyihalar bo‘yicha moliyaviy savodxonligi
past;
Huquqiy bazaning noaniqligi banklarni ekologik moliyalashtirishdan
tiyilishga majbur qilmoqda;
Moliyaviy resurslarning qimmatligi (yuqori foiz stavkalari) ekologik
loyihalar uchun tahdid bo‘lib qolmoqda.
Ilmiy tadqiqotlar (Zhou et al., 2020; Sachs et al., 2021) va xalqaro tajribalar
asosida quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin:
Tijorat banklarida maxsus yashil moliyalashtirish bo‘limlarini tashkil etish;
Davlat tomonidan ekologik loyihalar uchun kafolat fondlari tashkil etilishi;
Bank xodimlari uchun yashil kreditlash bo‘yicha malaka oshirish
dasturlarini joriy etish;
Yashil moliyalashtirishda raqamli texnologiyalar va sun’iy intellektdan
foydalanish, jumladan ESG baholash tizimlarini ishlab chiqish;
Yashil obligatsiyalar bozorini rivojlantirish, shu jumladan xalqaro moliyaviy
institutlar bilan hamkorlikni kengaytirish.
Xulosa. Yashil iqtisodiyot kontseptsiyasi hozirgi kunda global miqyosda
ekologik barqarorlik, resurslardan oqilona foydalanish va iqlim o‘zgarishlariga
qarshi kurashish strategiyalarining markazida turibdi. Ushbu yo‘nalishdagi ilmiy
tadqiqotlar va xalqaro amaliyotlar (UNEP, 2022; World Bank, 2023) shuni
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
61
ko‘rsatmoqdaki, yashil iqtisodiyotni rivojlantirishda moliyaviy sektor, ayniqsa
tijorat banklari orqali ekologik loyihalarni moliyalashtirish hal qiluvchi
omillardan biridir.
Ilmiy manbalarda (Zadek & Flynn, 2013; Khan et al., 2021) ta’kidlanishicha,
yashil moliyalashtirishning samarali ishlashi uchun quyidagi shartlar muhim:
ijtimoiy va ekologik risklarni baholash metodologiyalarini joriy etish, kredit
portfellarida “yashil” komponentni ajratish, ekologik standartlarga asoslangan
kreditlash siyosatini ishlab chiqish va uni normativ-huquqiy jihatdan qo‘llab-
quvvatlash. Bugungi kunda Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida banklar kredit
ajratishda ekologik ko‘rsatkichlar asosida qaror qabul qilmoqda — bu holat
“Environmental, Social and Governance (ESG)” baholash tizimiga asoslanadi.
O‘zbekiston sharoitida esa ekologik loyihalarga bank kreditlarini jalb qilish
borasida muayyan ijobiy harakatlar boshlangan bo‘lsa-da, tizimli yondashuv hali
shakllanmagan. Masalan, O‘zsanoatqurilishbank, Ipoteka-bank kabi yirik tijorat
banklari Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) bilan hamkorlikda kichik
hajmdagi “yashil kredit” dasturlarini joriy qilgan bo‘lsa-da, bu loyihalar hali keng
ko‘lamli iqtisodiy sektorlarga tatbiq etilmagan. Davlat statistika qo‘mitasi
ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda O‘zbekistonda umumiy kreditlar hajmining
atigi 1,9 foizi ekologik loyihalarga yo‘naltirilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Qodirov, Farrux, and Husniya Ergasheva. "INVESTITSIYALARNI JALB
QILISH VA UNING SAMARADORLIGI." Общественные науки в современном
мире: теоретические и практические исследования 3.11 (2024): 64-
69.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Innovatsion rivojlanish strategiyasi
to‘g‘risida”gi Farmoni. 2022.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki statistik axborotnomasi, 2023.
3.
Schumpeter J. A. (1934). The Theory of Economic Development.
4.
OECD. (2021). Fostering Innovation through Financial Instruments
5.
World Bank. (2023). Financing Innovation: Global Trends
6.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki hisobotlari – www.cbu.uz
7.
Kodirov, Akbar Shuxratovich, and Muborak To‘Lqin Qizi Nomozova.
"MASOFAVIY TALIMDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARINING ISTIQBOLLI
ASOSLARI." Academic research in educational sciences 4.CSPU Conference 1
(2023): 753-756.
8.
Kodirov, Akbar, Gulasal Ruziyeva, and Marjona Yusupova. "ELEKTRON QO
‘LLANMALAR YARATISHDA AUTOPLAY DASTURIDAN FOYDALANISH VA
IMKONIYATLARINI TA’LIM TIZIMDA TALQIN ETISH." Наука и технология в
современном мире 3 (2024): 51-55.
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
62
9.
Shuxratovich, Kodirov Akbar. "KATTA MA’LUMOT BAZALARINI PARALLEL
ISHLOV BERISH USULLARINI VA MODELLARINI O’RGANISH." Journal of new
century innovations 43 (2023): 93-95.
10.
Shuxratovich, Kodirov Akbar. "VATANIMIZDA VENDING NUSXALASH
MASHINASINI AMALDA QO’LLASHNING SAMARADORLIGI." Journal of new
century innovations 43 (2023): 90-92.
11.
Shuxratovich, A. K. "The importance and advantages of using information
technologies in education." Galaxy International Interdisciplinary Research
Journal 10.1 (2022): 46-50.
12.
Usmon o‘g‘li, Musirmanov Shohboz. "AKTUAR MOLIYA VA BUXGALTERIYA
HISOBI ILMIY JURNALI."
13.
Qodirov, F. E., et al. "PROBLEMS AND SOLUTIONS FOR EFFECTIVE
PROTECTION AGAINST NETWORK ATTACKS." НАУКОЕМКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
КАК ОСНОВА ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ (2019): 93.
14.
Jo‘rayeva, Feruza, and Sarvinoz Xurramova. "MA’LUMOTLAR BAZASINI
BOSHQARISH TIZIMLARI TAHLILI." Прикладные науки в современном мире:
проблемы и решения 3.11 (2024): 8-12.
15.
Турсунова, Луиза Шамсиддинов Гиесжон. "ОБРАЗ ПЕДАГОГА В
ИНФОРМАЦИОННОМ МИРЕ." Uz-conferences. No. 1. 2024.
16.
Абдувалиева, Зебинисо Абдулхамидовна, and Луиза Комиловна
Турсунова. "МАТЕМАТИЧЕСКИЙ АППАРАТ МЕТОДОВ ПРИНЯТИЯ РЕШЕНИЯ
ДОКУМЕНТООБОРОТА В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ." International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research (2022): 296-299.
17.
Israilovich, Djumanov Olimjon, and Tursunova Luiza Komilovna.
"MECHANISMS FOR OPTIMIZATION OF DETECTION AND CORRECTION OF
ERRORS IN COMPUTER TEXT PROCESSING SYSTEMS." Journal of Engineering
And Technology Research 10.1 (2022): 1-7.
18.
Qodirov, F. E., O. D. Doniyorov, and H. Shokirov Sh. "Basic concepts of
information security in information systems. Wide threats and their
consequences." концепции устойчивого развития науки в современных
условиях (2021): 153-155.
19.
Bozorova, Irina Jumanazarovna, and Dilfuzaxon Mamasharipovna
Karayeva.
"Modern
programming
technologies
and
their
role."
интеллектуальный капитал xxi века. 2020.
20.
Ergash
o’g’li,
Qodirov
Farrux.
"Hududlarni
ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishda har bir hududning о ‘ziga xos xususiyatlari." Scientific Journal of
Actuarial Finance and Accounting 4.09 (2024): 178-183.
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
63
21.
Qodirov, Farrux, and Sabrina Turayeva. "IOT (INTERNET OF THINGS)
ORQALI SANOAT ENERGIYA SAMARADORLIGINI OSHIRISH." Общественные
науки в современном мире: теоретические и практические исследования
4.7 (2025): 75-83.
22.
Qodirov, F. E. "Methodological aspects and importance of development of
medical services through econometric modeling and forecasting options."
academy. uz/index. php/yo.
