DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
5
ELEKTRON RAQAMLI IMZO VA UNDAN FOYDALANISH
IMKONIYATLARI
Aldashev Ilxomjon To‘xtaboyevich
FarDU o‘qituvchisi
Xolmatova Diyoraxon Vahobjon qizi
FarDU talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14293345
Annotatsiya
; Mazkur maqolada elektron raqamli imzo (ERI) va uning
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridagi o‘rni tahlil qilingan. ERI
tushunchasi, uning huquqiy asoslari, texnologik tamoyillari va foydalanish
imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, elektron raqamli imzo axborot
xavfsizligi tizimidagi ishonchli vosita sifatida ko‘rilib, uning hujjatlarni
autentifikatsiya qilish, maxfiylikni ta'minlash va huquqiy kuchga ega bo‘lishdagi
roli yoritiladi. Maqola ERI qo‘llashning iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatini ochib
berib, davlat boshqaruvi, biznes va ta’lim sohalaridagi samaradorligini
oshirishdagi imkoniyatlarini ham o‘rganadi. Shu bilan birga, ERI texnologiyasini
rivojlantirishdagi dolzarb muammolar va ularni hal etish yo‘llariga e'tibor
qaratilgan.
Kalit so‘zlar
: Elektron raqamli imzo, autentifikatsiya, axborot xavfsizligi,
huquqiy kuch, zamonaviy texnologiyalar.
Аннотация:
В данной статье анализируется электронная цифровая
подпись (ЭЦП)
и
её роль
в современных информационно-
коммуникационных технологиях. Рассматриваются понятие ЭЦП, её
правовые
основы,
технологические
принципы
и
возможности
применения. Кроме того, ЭЦП представлена как надежное средство в
системе информационной безопасности, освещена её роль в
аутентификации документов, обеспечении конфиденциальности и
обладании юридической силой. В статье раскрывается экономическое и
социальное значение использования ЭЦП, а также её потенциал в
повышении эффективности в сферах государственного управления,
бизнеса и образования. Особое внимание уделяется актуальным
проблемам развития технологии ЭЦП и путям их решения.
Ключевые слова:
электронная цифровая подпись, аутентификация,
информационная
безопасность,
юридическая
сила,
современные
технологии.
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
6
Bugungi kunda raqamlashtirish jarayoni jamiyatning turli sohalarini
qamrab olmoqda. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishi bilan
ma'lumotlarning xavfsizligi va hujjatlarning qonuniyligini ta'minlash masalalari
dolzarb bo‘lib qolmoqda. Elektron raqamli imzo (ERI) ushbu muammolarga
yechim sifatida ishlab chiqilgan texnologiya bo‘lib, u hujjatlarning haqiqiyligini,
mualliflikni va axborotning o‘zgarmasligini tasdiqlash imkonini beradi. Mazkur
maqolada ERI ning texnologik, huquqiy va amaliy jihatlari yoritiladi.
Elektron raqamli imzo — bu elektron hujjatga qo‘shiladigan va hujjat
muallifligini tasdiqlovchi raqamli koddir. U shifrlash algoritmlari asosida
ishlaydi va uch asosiy vazifani bajaradi:
1. Avtorizatsiya: hujjatni kim yaratganini aniqlash.
2. Hujjatning yaxlitligi: uning o‘zgartirilmaganligini ta'minlash.
3. Maxfiylik: ma'lumotlarning xavfsiz uzatilishini kafolatlash.
ERIning huquqiy kuchi ko‘plab davlatlarda qonun bilan belgilangan.
O‘zbekistonda bu jarayon "Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida" va "Elektron
raqamli imzo to‘g‘risida"gi qonunlar bilan tartibga solinadi.
ERI asosan asimmetrik shifrlash texnologiyasiga asoslanadi. Bu jarayonda
ikkita kalitdan foydalaniladi:
Yopiq kalit
: faqat hujjatni imzolovchi shaxsda mavjud.
Ochiq kalit
: imzo haqiqiyligini tasdiqlash uchun ishlatiladi.
Ushbu texnologiya hujjatlarni o‘zgartirish yoki qalbakilashtirishni deyarli
imkonsiz qiladi. Shuningdek, elektron hujjatlar bilan ishlashda vaqtni sezilarli
darajada tejash imkonini beradi.
ERIning qo‘llanilish sohalari keng bo‘lib, u davlat boshqaruvi, biznes, ta’lim
va boshqa sohalarda samarali foydalanilmoqda.
Davlat boshqaruvi: Elektron hukumat tizimida ERI hujjatlarning
qonuniyligini ta’minlash uchun ishlatiladi. Masalan, soliq hisobotlarini
topshirish, litsenziyalarni rasmiylashtirish va boshqa davlat xizmatlarini olish
jarayonida ERI keng qo‘llanilmoqda.
Biznes: Kompaniyalar o‘rtasida shartnomalar tuzish, moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshirish va hisobotlarni rasmiylashtirishda ERI
yordamida vaqt va resurslar tejash mumkin.
Ta’lim: ERI ta’lim sohasida ilmiy ishlarni himoya qilishda, elektron jurnal
va reyting tizimlarida, shuningdek, intellektual mulkni himoya qilishda
foydalaniladi.
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
7
Elektron raqamli imzo (ERI)ni bugungi kunda foydalanish
imkoniyatlari quyidagilardir:
Hujjatlarning qonuniy kuchga ega bo‘lishi
: ERI yordamida imzolangan
hujjatlar an’anaviy qo‘l imzosi bilan bir xil qonuniy kuchga ega bo‘ladi. Bu,
ularning sud va boshqa huquqiy tashkilotlarda rasmiy hujjat sifatida tan
olinishini ta’minlaydi.
Xavfsizlik va ishonchlilik
: ERI kriptografik texnologiyalar orqali
yaratilgan bo‘lib, imzoning o‘zgartirilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bu, hujjatlarning
yaxlitligini va haqiqiyligini ta’minlashga yordam beradi.
Vaqtni tejash
: ERI yordamida hujjatlarni elektron shaklda tez va oson
imzolash mumkin, bu esa vaqt va resurslarni tejashga olib keladi. Qog‘oz
hujjatlarni yuborish va qabul qilish jarayonini qisqartiradi.
Masofadan ishlash imkoniyati
: ERI yordamida, joylashuvdan qat’i nazar,
hujjatlarni imzolash va almashish mumkin. Bu, masofaviy ish va elektron
tijoratda muhim ahamiyatga ega.
Elektron hujjat almashinuvi va arxivlash
: ERI yordamida hujjatlar
elektron tarzda arxivlanishi va saqlanishi mumkin. Bu esa hujjatlarni
boshqarishni osonlashtiradi va qog‘oz hujjatlarni saqlash bilan bog‘liq
xarajatlarni kamaytiradi.
Ishonchli
identifikatsiya
:
ERI
foydalanuvchining
haqiqiyligini
tasdiqlaydi, bu esa onlayn shaxsiy identifikatsiya va autentifikatsiya
jarayonlarini osonlashtiradi.
Auditorlik va izlanish imkoniyatlari
: ERI yordamida imzolangan
hujjatlarning kim tomonidan va qachon imzolanganini aniqlash imkoniyati
mavjud. Bu esa hujjatlarni tekshirish va monitoring qilish uchun muhimdir.
Elektron raqamli imzo, ayniqsa davlat xizmatlari, tijorat faoliyati va
masofaviy ta'lim kabi sohalarda samarali ishlatiladi.
ERI texnologiyasini rivojlantirishda qator muammolar mavjud:
Raqamli savodxonlikning pastligi;
Texnik infratuzilmaning yetarli rivojlanmaganligi;
Huquqiy bazaning doimiy yangilanishi zarurati.
Bu muammolarni bartaraf etish uchun texnologik infratuzilmani
takomillashtirish, keng ko‘lamli o‘quv dasturlarini yo‘lga qo‘yish va xalqaro
tajribadan foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Elektron raqamli imzo zamonaviy jamiyatning ajralmas qismiga aylanmoqda. U
hujjatlar bilan ishlash jarayonlarini tezlashtiradi, axborot xavfsizligini
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
8
ta’minlaydi va huquqiy tartibni mustahkamlaydi. Shu sababli, ERI
texnologiyasini rivojlantirish, uni keng qo‘llash imkoniyatlarini oshirish va uni
qo‘llashda
yuzaga
keladigan
muammolarni
hal
etish
raqamli
transformatsiyaning muhim qismidir.
Foydalanilgan adabiyotlar;
1. O‘zbekiston Respublikasining "Elektron raqamli imzo to‘g‘risida"gi Qonuni.
2. O‘zbekiston Respublikasining "Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida"gi Qonuni.
3. Stalling, W. Cryptography and Network Security: Principles and Practice. 7th
Edition. Pearson, 2017.
4. Koblitz, N. A Course in Number Theory and Cryptography. Springer, 1994.
5. Boshqaruvda elektron hukumat va raqamli transformatsiya bo‘yicha xalqaro
standartlar. ISO/IEC 14888-3:2018 — Digital signatures.
6. Azizov, A. Axborot xavfsizligi va kriptografiya asoslari. Toshkent, 2020.
7. O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini
rivojlantirish vazirligi rasmiy veb-sayti: www.mitc.uz
8. Global Digital Signature Market Report, Statista, 2023.
9. Xalqaro moliyaviy tashkilotlar tomonidan ERI texnologiyalari bo‘yicha
tadqiqotlar.
A Ilxomjon, T Toxirjon BoshlangIch TaLim Jarayonida Axborot
Texnologiyalarning O ‘Rni A - Miasto Przyszłości, 2022
I.Aldashev “Media ta’limning o‘quv jarayoniga tatbig‘i” Results of National
Scientific Research International Journal 2023
Boshlangich talim jarayonini axborotlashtirish omillari*IT Aldashev, NA
Otaxonov, O Raxmatov - Экономика и социум, 2021 Cited by 5 Related articles
Yuldasheva, G., & Shermatova, H. (2022). Taʼlimda innovatsion
texnologiyalarning qo ‘llanilish istiqbollari. Science and innovation, 1(B8), 5-9.
познавательным средствам. "Экономика и социум" №6(73) 2020
www.iupr.ru
I Aldashev O‘QITUVCHI ISHINDA IJODIY YONDARISH XUSUSIYATLARI. - Results
of National Scientific Research International …, 2023
Modern information technologies in education is a new opportunity I.Aldashev -
Economy and society, 2020
“Dars samaradorligini oshirishda axborot texnologiyalarining o‘rni” I Aldashev, S
Aldasheva - … and practical conference" the time of …, 2022 Related articles
Modern information technologies in education is a new opportunity I.Aldashev
- Economy and society, 2020 Cited by 8 Related articles
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
9
The importance of primary school teachers to use act in their activities T
Tojiyev, I Aldashev - 2022
