DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
15
MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALAR QO‘L
BARMOQLARI VA NUTQIY MATORIKASINING XUSUSIYATLARI
Nazokat Abidova
Alfraganus universiteti Pedagogika va psixologiya
kafedrasi dotsenti
Sh.Ubaydullayeva
23\3 guruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15195986
Annotatsiya:
mazkur maqolada maktabgacha aqli zaif bolalar qo’l
barmoqlari va nutqiy matorikasining xususiyatlari yuzasidan fikrlari bayon
qilingan. O’yin faoliyatining xususiyatlari, bolalar bilan olib boriladigan o’yinlar
tavsifi, aqli zaif bolalarning qo’l barmoqlari va nutqiy matorikasining
xususiyatlari haqida olib borilgan ishlarga munosabat bildirilgan.
Kalit so’zlar:
aqli zaif, maktabgacha, o’yin, qo’l, barmoq, matorika.
Аннотация:
В статье изложены представления детей дошкольного
возраста с задержкой психического развития об особенностях развития их
пальцевой и речевой моторики. В статье рассматриваются особенности
игровой деятельности, дается описание игр, в которые играют дети, а
также особенности моторики пальцев рук и речи у детей с задержкой
психического развития.
Ключевые слова:
умственно отсталый, дошкольник, игра, рука,
палец, моторика.
Abstract:
this article presents the views on the characteristics of the fingers
and speech motor skills of preschool children with mental retardation. The
characteristics of game activity, the description of games with children, and the
reactions to the work carried out on the characteristics of the fingers and speech
motor skills of mentally retarded children are presented.
Keywords:
mentally retarded, preschool, game, hand, finger, motor skills.
O‘yin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning asosiy faoliyatidan biri
bo‘lib, u orqali bola shaxs sifatida shakllanadi. O‘yin bolaning kelajakdagi o‘quv,
mehnat faoliyati, kishilarga munosabatining qay darajada shakllanib
borishini belgilaydi.
Bolalarning o‘yini nazariyasi YE.A. Flerina, YE.I.Tixeyeva, YE.A. Arkin kabi
olimlar asos soldilar, keyinchalik R.Y.Lextman-Abramovich, F.I. Uradkina, N.M.
Aksarina, A.P. Usova, D.V.Mendjeritskaya, R.I. Jukovskaya, T.A. Markova, S.L.
Novosyolova, YE.V.Zvorigina va boshkalarning tadqiqot ishlari bolalar o‘yini
mavzuini ishlab chiqishga bag‘ishlanadi.
Bolalar o‘yinining tarixi, tabiati, uning rivojlanish qonuniyatlari
L.S.Vigotskiy A.N.Leontyev, D.B.Elkonin, A.V.Zaporojets kabi psixologlar va
ularning davomchilari ilmiy tadqiqot ishlarida o‘z aksini topdi.
A.V.Zaporojets bolalar o‘yinining ilk yoshdan boshlab kuzatib borish
natijasida uni xfrakatga keltiruvchi sabablar, rivojlanish qonuniyatlari, har xil
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
16
yosh bosqichlarida bolalar o‘yinining o‘ziga xos tomonlari, mazmuni va
tuzilishini o‘rganish zarurligini ta’kidlaydi.
Bolalar bog‘chasining pedagogik jarayonida o‘yinning tutgan o‘rni juda
kagga bo‘lib, o‘yindan maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni tarbiyalash va
ularga ta’lim borishda keng foydalaniladi. Zero:
-
o‘yin bolalarning mustaqil faoliyati bo‘lib, unda bolaning ruhiyati
namoyon bo‘ladi;
-
o‘yin maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar hayotini tashkil etish
shaklidir;
-
o‘yin bolalarni har tomonlama tarbiyalash vositalaridan biridir;
-
o‘yin bolalarga ta’lim va tarbiya bershining metod va usulidir;
-
o‘yin bolalarni o‘quv faoliyatiga tayyorlash vositasidir;
Taniqli pedagog olimlarning olib borgan tadqiqotlari o‘yinga kompleks
rahbarlik qiliti orqali bolalarga axloqiy munosabatlari, bolalar o‘yinining
rivojlanishi darajasiga ta’sir etish mumkinligini ko‘rsatadi.
Bolalar o‘yini o‘zining mazmuni, hususiyati, tashkil etilishiga ko‘ra xilma-
hildir, shuniiguchun uni quyidagicha turkumlarga ajratiladi:
1. Ijodiy o‘yinlar.
2. Qoidali o‘yinlar.
Ijodiy o‘yinlar bolalar o‘zlari o‘ylab topishadi. Unda oldindan belgilangan
qoidalar bo‘lmaydi. O‘yin qoidasini bolalar o‘zlari o‘yin jarayonida belgilashadi.
Ijodiy o‘yinlarga drammalashgan o‘yinlar, qurilish o‘yinlari, tabiiy
materiallar bilan o‘ynaladigan o‘yinlar kiradi.
Qoidali o‘yiplarning mazmuni va qoidasi kattalar tomonidan belgilanadi.
Qoidali o‘yinlarga quyidagilar kiradi: didaktik o‘yinlar, harakatli o‘yinlar,
musiqali o‘yinlar, ermak o‘yinlar.
Bolalarga ta’lim tarbiya berish maqsadida kattalarning o‘yinni tanlay bilishi,
unga to‘g‘ri rahbarlik qilnsh kerak. Bolalar bog‘chasida «ta’lim va tarbiya
dasturi»da belgilangan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishni ta’minlaydi.
O‘yinda obraz, o‘yin harakati, so‘z o‘zaro bog‘lanib, o‘yin faoliyatining asosiy
negizini tashkil etadi, borliqni aks ettirish vositasi bo‘lib
;
xizmat qo‘ladi.
Bolalarning o‘yinlari qiziqarli, mazmunli bo‘lishi uchun o‘yinning hamma
turlaridan o‘rinli foydalanilsa, bolalarga ta’lim berish va ularni tarbiyalashda
ijobiy natijalarga erishiladi.
Avvalambor, o’yin jarayonida bolaning bilish faoliyati rivojlanadi, chunki
o’yin faoliyati atrof-olamni borligicha tasavvur qilishni kengaytirish va chuqur
o’rganish
hamda
diqqat,
xotira,
kuzatuvchanlik
va
fikrlashni
mukammallashtirish uchun imkoniyat yaratib beradi.
O’yin jarayonida bolalar predmetlarni o’lchami, rangi, shakllarini
solishtirishni, ularning nimadan tayyorlanganligini, tayyorlangan materiallar
xususiyatlari, bu materiallarning qanday va nimadan olinganligi bilan
tanishadilar (masalan: kubik – u plastmasadan tayyorlangan, plastmassa suniy
ravishda laboratoriyalarda tayyorlanadi).
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
17
O’yin bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. O’yin jarayonida
bolalarning harakatchanlikka bo’lgan talabi qondiriladi, ular o’yinda yanada aniq
va koordinatsiyalangan (aniq mo’ljalga yo’naltirilgan) holatga keladi.
Maktabgacha yoshdagi nutq nuqsoniga ega bolalarni duduqlanishini
bartaraf etishda foydalaniladigan o’yin turlari mavjud. Bularga:
- didaktik o’yinlar;
- harakatli o’yinlar;
- dramatizatsiyalashtirilgan o’yinlar;
- sukut saqlash rejimiga qaratilgan o’yinlar;
- shivirlab gaplashishga qaratilgan o’yinlar;
- ashula aytish bilan olib boriladigan o’yinlar kiradi.
Bolalarda duduqlanishni bartaraf etishda yuqorida ko’rsatilgan barcha
o’yinlardan foydalanish mumkin.
Harakatli o’yinlar. Nutq nuqsoniga ega bolalar bilan sekin bajariladigan
harakatli o’yinlar o’tkaziladi. CHunki bolalarda nafas va nutq tempi buzilmasligi
kerak. SHuning uchun oddiy harakat bilan bajariladigan harakatli o’yinlar
bajariladi.
Ya’ni koptok, obruch, lenta, bayroqlar bilan o’ynaladigan o’yinlar. Bunday
o’yinlarning asosiy maqsadi bolalarning umumiy harakati va nutqini
mustahkamlashga qaratilgan.
Misol uchun «Koptok bilan bajariladigan harakatli o’yinlar».
I) Bolalar davra ko’rib turadilar, ularning har birida koptok bir logoped
kursatmasiga ko’ra ular koptokni bir qo’lidan ikkinchi qo’liga otib ilib oladilar,
osmonga otadilar, yonidagilarga uzatadilar, yarim o’tirgan holda o’z atroflarida
dumalatadilar, koptokni tushirib yubormay qo’ldan qo’lga eng ko’p o’tkazgan
o’ninchi g’olib hisoblanadi.
2) Bolalar sanasi orqali "ovchini" saylaydilar, u stulga o’tiradi, qo’lida 2-3 ta
koptok, signal xushtak chalingach "quyonlar" chiziqdan ichkariga kirib "ovchi"
atrofida chopa boshlaydilar, shundan keyin ikkinchi signal chalingach
"quyonlar" chiziqdan tashqariga yuguradilar, "ovchi" esa ularga koptok otadi
koptok kimga tegsa u "ovchi" vazifasini bajaradigan bo’ladi.
3) "Kim ushlaydi?" Bolalar ikkitadan bo’lib bo’linadilar va navbatchidan
yog’och qoshiqlar olib, unga sharchalar soladilar va tez qadam tashlab
kabinetning ohiriga yurib boradilar. Maqsad sharchani tushirib yubormaslik.
Murakkablashgan varianti: Qoshik, bilan yuruvchining ko’zini bog’lab qo’tsiladi.
Bunday juftliklarga navbat berish sanash orqali bajariladi.
Syujetli-rolli o’yinlardagidek, qoidali o’yinlarda ham bolalar ushbu
qoidalarga mos holda o’z hatti-harakatlarini tashkillashtiradilar, natijada ularda
matonatlilik, tartiblilik, maqsadga intiluvchanlik, berilgan vazifalarga mos holda
o’z istak-xohishlarini boshqara olish kabi shaxsiy sifatlari shakllanib boradi.
O’yin jarayonida bolaning axloqiy sifatlari tarbiyalanadi, bular: dadillik,
qat’iyatlilik, adolatlilik (vijdonlilik), hayrixoxlikdir. Aksariyat o’yinlar kollektiv
harakterga ega bo’lganligi sababli, ular jamoada muloqotga kirishish
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
18
malakalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bolani o’yinchoqlarga va o’yin
materiallarga bo’lgan ehtiyotkorona munosabatini, dastlabki mehnat
malakalarini shakllantirishda ham o’yin faoliyatidan foydalanish lozim.
Aksariyat o’yinlar bolalarda estetik didini faollashtiradi. Juftliklarda turish,
aylana bo’lib turish, o’yinlarga boshchilik qilayotgan kattalarga matnni ifodali
talaffuz qilib berish, bular hammasi ularni chiroyli narsalarni anglashga
o’rgatadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda o’yin faoliyatini shakllantirish logoped va
tarbiyachining vazifasiga kiradi. O’yinda bolalar qanchalik kam bo’lsa,
shunchalik chetdan kattalar ko’proq bevosita aralashishlari kerak.
Nutqi to’liq rivojlanmagan bolalar haqida to’xtalib o’tsak, ularning psixik
rivojlanishiga o’yinning umumiy ta’sir qilishida o’yin nutqning tiklanishiga
spetsifik ta’sirini ko’rsatadi. Bolalarni har doim bir-biri bilan muloqot qilishga va
o’z faoliyatini bir-biri bilan mulohaza qilishga o’rgatish kerak. Bu
tashabbuskorona faol nutq malakalarini mustahkamlashga, og’zaki nutqni
mukamallashtirishga, tilning grammatik qurilishini shakllantirishga va b.ga
yordam beradi.
O’yin bola nutqining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi, aynan
dramalashtirilgan o’yinlar – biron-bir predmetni sahnalashtirish nazarda
tutiladi. Jamoaviy qo’shiq va qo’shiqli o’yinlar nutqning ifodaliligi va so’zlarning
harakatlar bilan bir-biriga moslashtirishni rivojlanishiga imkoniyat beradi.
Bunga o’xshash o’yinlar, shuningdek, matn va harakatlarni ixtiyoriy eslab
qolishni shakllantiradi.
Maktabgacha bo’lgan yoshda syujetli-rolli va qoidalarga ega bo’lgan o’yinlar
o’tkaziladi. Keyingilariga didaktik va harakatli o’yinlar kiradi.
O’yin bu istak-xohishlarni ro’yobga chiqarish vositasi bo’lib, ammo yagona
istak emas, balki umumlashgan istaklardir. Vigotskiy o’yin mezoni bo’yicha,
unda soxta vaziyatlarni hosil qilishni tavsiya qilib, uning fikrlashicha bu qoidalar
bilan uzviy bog’liqdir. Sohta vaziyat – o’yin, real vaziyatlardan farqi shundaki,
«real hayotda mavjud bo’lgan narsa bola nazaridan chetda qoladi, lekin o’yinda
hatti-harakatlarni belgilab beruvchi qonun-qoidalarni bildiradi».
Bola rivojlanishida o’yin roli katta ahamiyatga ega bo’lib, u quyidagilarga
bog’liq: soxta vaziyatdagi hatti-harakat bolani vaziyatli aloqadorlikdan ozod
etadi, bola o’yindagi vaziyatni ko’rishga emas, balki uni fikrlash, bilish, idrok
qilishga o’rganadi.
O’yin jarayonida bola predmetlarning mazmun-mohiyatini ulardan ajralgan
holda tushunishga, anglashga harakat qiladi, lekin bir vaqtning o’zida mavjud
predmet orqali u faqatgina mavjud harakatni bajaradi, bu bilan biz bola predmet
bilan emas, balki uning mohiyati bilan ishlashni boshlaydi demoqchimiz. Lekin
ular bilan biron bir harakat qilmoqchi bo’lsa, u albatta bevosita shu predmetdan
foydalanadi, uning mazmunini esa faqatgina maktab yoshida to’liq anglay oladi.
Umuman, bolalar jamoa holda o’yinlar o’ynar ekanlar, ular bu jarayonda
jamoa orasida o’zini qanday tutish qoidalarini o’rganadilar, uyushqoqlik bilan
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
19
o’yin o’ynash ko’nikmalarini hosil qiladilar. O’z zimmalariga tushgan rollarni
bajarishda katta ma’suliyatni his etishga odatlanadilar.
O’yinning muhim xususiyati shundaki, bolalar egallab olishlari qiyin bo’lgan
bilim va ko’nikmalarni o’yin orqali osongina o’zlashtirib oladilar.
Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yhati:
1.
P.M.Pо‘latova “Olifrenopedagogika” ma’ruzalar matni. Toshkent -2010
2.
SH. Amirsaidova “Aqli zaif aqli zaiflikning og‘ir darajasidagi bolalar
psixologiyasi”.
Toshkent -2010
3.
О‘zbekiston Respublikasi «Nogironlar huquqini ijtimoiy himoyalash
tо‘»risida»gi Qonuni. T.: 1991.
4.
Aytmetova S. SH. “Osobennosti psixicheskogo razvitiya uchashix¬sya
vspomogatelnoy shkoli”. Tashkent: «Ukituvchi», 1984.
5.
N. Q.Abidova Autizm spektrli bolalarni o`qitish va tarbiyalash/o‘quv
qo‘llanma.Toshkent – 2023 y.
6.
N. Q.Abidova Autizm spektrli bolalarni o`qitish va tarbiyalash/o‘quv
qo‘llanma.Toshkent – 2023 y.
7.
Qutbiddinov A. N. THE TECHNOLOGY OF FORMING GEOMETRIC
CONCEPTS IN PRIMARY CLASS STUDENTS WITH INTELLECTUAL DEFECTS
BASED ON THE INNOVATION IDEA //INTEGRATION CLUSTER" ON THE BASIS
OF INTERDISCIPLINARY RELATIONSHIPS." International Scientific and Current
Research Conferences. – 2022.
8.
Qutbiddinov A. N. THE TECHNOLOGY OF FORMING GEOMETRIC
CONCEPTS IN PRIMARY CLASS STUDENTS WITH INTELLECTUAL DEFECTS
BASED ON THE INNOVATION IDEA" INTEGRATION CLUSTER" ON THE BASIS OF
INTERDISCIPLINARY RELATIONSHIPS //International Scientific and Current
Research Conferences. – 2022. – С. 241-247.
9.
Abidova, N. K. (2023). Psychological and pedagogical study of children
with autism. Oriental Journal of Education, 3(03), 61-65.
10.
Qutbiddinov, A. N. (2022). Technology of forming geometric concepts in
primary class students with intellect defects on the basis of" integration Cluster".
Journal of Pharmaceutical Negative Results, 6461-6466.
11.
Nazokat, A. (2023). Autizm spektori buzilgan o ‘quvchilarning bilish
faoliyatining o ‘ziga xos xususiyatlari. Journal of Academic Research and Trends
in Educational Sciences, 412-415.
12.
Abidova, Nazokat. "Positive effects of formation of knowledge, skills and
skills on the basis of interdisciplinary relations." Academicia: An International
Multidisciplinary Research Journal 11.3 (2021): 2505-2510.
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
20
13.
Qutbiddinovna A. N. AUTIZM SPEKTORLI BOLALARDA IJTIMOIY-MAISHIY
MALAKALARNI RIVOJLANTIRISH: doi. org/10.5281/zenodo. 10555394 //ILM-
FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI. – 2024. – Т. 1.№. 1.
14.
Obidova, B., & Abidova, N. Q. (2023). RUHIY RIVOJLANISHI SUSTLASHGAN
BOLALAR LUGAT BOYLIGINI RIVOJLANTIRISH. QO‘QON UNIVERSITETI
XABARNOMASI, 417-419.
15.
Abdupattayeva, D., and N. Q. Abidova. "IMKONIYATI CHEKLANGAN
BOLALALRNI INKLUZIV TA’LIMGA KIRITISH UCHUN ULARNING OTA-
ONALARINI TAYYORLASH YO ‘LLARI." QO ‘QON UNIVERSITETI XABARNOMASI
(2023): 758-760.
16.
No‘monjonova, R., & Abidova, N. Q. (2023). IMKONIYATI CHEKLANGAN
YOSHLARNI OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASH. QO‘QON UNIVERSITETI
XABARNOMASI, 448-450.
17.
Sharobidinova F., Abidova N. Q. AUTIZMGA EGA BOLALARNI PSIXOLOGO-
PEDAGOGIK O‘RGANISH //QO‘QON UNIVERSITETI XABARNOMASI. – 2023. – С.
761-763.
18.
Ubaydullayeva M., Abidova N. Q. O‘ZBEKISTONDA AQLI ZAIF BOLALARNI
ERTA
TASHXIS
QILISH
MUAMMOLARI
//QO‘QON
UNIVERSITETI
XABARNOMASI. – 2023. – С. 764-766.
