ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
622
Samarkand State Institute of Foreign Languages
PRAGMATIK KOMPETENSIYA VA UNING TIL O‘RGANISHDAGI AHAMIYATI
Rashidova Kamola
SamDCHTI 2-kurs magistratura talabasi
Annotatsiya:
Pragmatik kompetensiya, ya’ni tildan ijtimoiy vaziyatlarda to‘g‘ri
foydalanish qobiliyati samarali madaniyatlararo muloqotning ajralmas qismi hisoblanadi.
O‘zining muhim roliga qaramay, pragmatik ta’lim, koʻpincha, til oʻqitish jarayonida ikkinchi
darajali boʻlib qolmoqda. Ushbu maqolada pragmatik kompetensiyaning nazariy asoslari, uning
boshqa fanlar bilan aloqasi, chet tilini oʻzlashtirishdagi ta’siri hamda ahamiyati oʻrganiladi.
Kalit soʻzlar:
Pragmatik kompetensiya, nutq aktlari, madaniyatlararo muloqot,
sotsiolingvistika, til pedagogikasi.
Pragmatik kompetensiya - bu turli xil ijtimoiy vaziyatlarda tildan toʻgʻri foydalanish
qobiliyatidir. U nutq harakatlarini, xushmuomalalik strategiyalarini, suhbat qoidalarini va
madaniy me’yorlarni tushunish va ishlab chiqishni oʻz ichiga oladi. Baxman fikricha, pragmatik
kompetensiya kommunikativ kompetensiyaning tarkibiy qismi bo‘lib, u grammatik,
sotsiolingvistik va nutqiy kompetensiyalarni o‘z ichiga oladi.
Pragmatik kompetentsiya til oʻrganuvchilarga tushunmovchiliklardan qochish va oʻz
fikrlarini samarali ifoda etish imkonini beradi. Busiz, hatto grammatik jihatdan toʻgʻri tuzilgan
jumlalar notoʻgʻri qoʻllanilishiga olib kelishi mumkin.
Ma’lumki, pragmatik kompetensiya, tildan kontekst va madaniy jihatlarga mos usullarda
foydalanish qobiliyati kommunikativ kompetensiyaning asosidir. An’anaviy til oʻrgatish jarayoni
grammatik qoidalar va lugʻat boyligini birinchi oʻringa qoʻygan boʻlsa-da, pragmatik
kompetensiya oʻquvchilarga ijtimoiy me’yorlar, xushmuomalalikka rioya qilgan holda tildan
foydalanish imkonini beradi. Tildan foydalanish jarayonida nutq grammatik jihatdan benuqson
boʻlsa ham, tildan foydalanuvchida pragmatik kompetensiyaning yoʻqligi tildan foydalanish
jarayonida bir qancha tushunmovchiliklarni keltirib chiqaradi.
Chomskiyning sintaktik tuzilmalar haqidagi qarashlarini o‘z ichiga olgan lingvistik
kompetensiya kontsepsiyasi ikkinchi chet tilini oʻzlashtirish nazariyalari uchun asos yaratdi.
Biroq, Hymes tilni oʻzlashtirish ijtimoiy-madaniy kompetensiyani talab qiladi, deb ta’kidlab,
kommunikativ kompetensiyani kiritish orqali bu tor nuqtai nazarga qarshi chiqdi. Hymes modeli
toʻrt komponentdan iborat:
- Grammatik kompetensiya:
sintaksis, morfologiya va fonologiya.
- Ijtimoiy lingvistik kompetensiya:
Kontekstga mos til (masalan, rasmiy va norasmiy registrlar).
- Diskurs kompetensiyasi:
kengaytirilgan nutq/yozishda uyg'unlik.
- Strategik kompetentsiya:
aloqa uzilishlarini tuzatish strategiyasi.
Pragmatik kompetensiyani tashkil etuvchi aspektlar.
1. Nutq aktlari.
Austin va Searle nutq akti nazariyasi bilan pragmati sohasida inqilob
qilib, soʻzlar harakatlarni amalga oshirishini ta'kidladilar Ularning fikriga koʻra, nutq akti
nazariyasi quyidagilarga boʻlinadi [1]:
- Lokatsion aktlar:
soʻzlarning lugʻaviy ma’nosi.
- Illokatsion aktlar:
soʻzlovchining niyati.
- Perlokatsion aktlar:
so‘zlarning tinglovchiga ta’siri.
2. Xushmuomalalik strategiyalari.
Xushmuomalalik strategiyalari ijtimoiy totuvlikni
saqlashga va huquqbuzarliklarning oldini olishga yordam beradi. Braun va Levinson
xushmuomalalikning ijobiy va salbiy strategiyalarini aniqladilar.
Masalan, ingliz tilida
“Xona sovib ketdi”
jumlasi oynani yopish soʻrovi sifatida xizmat
qilishi mumkin (bilvosita nutq akti). Shuni ham ta’kidlab oʻtish kerakki, ingliz tilida
soʻzlashuvchilar, koʻpincha, xushmuomala boʻlish uchun bilvosita
“Could you possibly?”
kabi
jumlalardan foydalansalar, nemis tilida soʻzlashuvchilar fikrni yetkazish uchun toʻgʻridan-
toʻgʻri gapirishni afzal ko'rishlari mumkin.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
623
Samarkand State Institute of Foreign Languages
3. Suhbatdagi kinoya.
Kinoya aniq aytilmagan, ammo kontekstga asoslangan holda
tushuniladigan ma’noni anglatadi. Kinoya qoʻllanilganda soʻzlovchi niyatini toʻgʻridan-toʻgʻri
ifoda etmaydi.
Masalan: A: Siz ziyofatga kelyapsizmi?
B: Ertaga imtihonim bor.
Yuqoridagi dialogda birinchi shaxsning javobiga tinglovchi
“Ertaga imtihonim bor”
deya
javob beradi, bu esa yashirin tarzda
“ertaga ziyofatga bora olmayman”
degan ma’noni anglatadi.
Javob kinoya sifatida berilganiga qaramasdan, so‘zlovchi (A) ikkinchi so‘zlovchining (B)
ziyofatga bora olmasligini tushunib yetadi.
4. Diskurs (nutq)ni boshqarish.
Nutqni boshqarish mavzuni qachon gapirish, toʻxtatish
yoki oʻzgartirish kerakligini bilishni oʻz ichiga oladi.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, pragmatik kompetensiya til o‘rganuvchilarga
o‘rganilayotgan tilni samarali qoʻllashga, oʻsha tilda soʻzlashuvchi xalqning madaniyatini chuqur
oʻrganishga yordam beradi. Pragmatik kompetensiyani oshirish uchun til oʻrganuvchilardan
nutq aktlari, tildagi xushmuomalalik usullari, kinoya, madaniy normalar kabilarni chuqur
oʻrganish va ularni amalda qoʻllash talab etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Austin, J. L. (1962).
How to Do Things with Words
. Oxford University Press.
2.
Canale, M., & Swain, M. (1980). Theoretical bases of communicative approaches to
second language teaching and testing.
Applied Linguistics, 1
(1), 1–47.
3.
Hymes, D. (1972). On communicative competence. In J. B. Pride & J. Holmes
(Eds.),
Sociolinguistics
(pp. 269–293). Penguin.
4.
Ishihara, N. (2010). Instructional pragmatics: Bridging teaching, research, and teacher
education.
Language and Linguistics Compass, 4
(10), 938–953.
5.
Taguchi, N. (2015). Instructed pragmatics at a glance: Where instructional studies were,
are, and should be going.
Language Teaching, 48
(1), 1–50.
6.
Thomas, J. (1983). Cross-cultural pragmatic failure.
Applied Linguistics, 4
(2), 91–112.
