Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
77
FE’L NISBAT KATEGORIYASINING SHAKLLANISH USULLARI
Satullaeva Nargiza Jalgasbaevna –
Qoraqalpoq davlat universiteti
Ingliz tili va adabiyoti kafedrasi assistenti
Passiv nisbat shakllaridan foydalanish ularning turli nutq tuzilmalarida
ishlashiga ham bog‘liq. Shunday qilib, L.A. Serebryakova tomonidan olib borilgan
statistik tahlillarga ko‘ra passiv qo‘shma shakllar nasrda, she’riyatda, jurnalistikada
ko‘proq qo‘llaniladi [Serebryakova 1974: 173].
Tarkibiy jihatdan boshqacha interpretatsion tekislikda biz refleksivlik
kategoriyasiga birlashtirilgan refleksiv fe’llarni ko’rib chiqamiz. Ularning
izolyatsiyasining rasmiy belgisi postfiks bo‘lib, u azob nopassiv ma’noga ega.
Nisbat va o‘rtasidagi qarama-qarshilik, avvalambor, ularning har xil maqomiga
bog‘liq. Aksariyat tilshunoslar passiv nisbat shakllaridagi postfiksni fleksiyali affiks
deb hisoblaydilar va shu bilan nisbat kategoriyasini fleksion kategoriya sifatida
fe’llarning qarama-qarshi bo‘lishidan turli xil semantik va hosila kategoriyalarini
hosil qiladilar. A.V.Bondarkoning so‘zlariga ko‘ra “bizning oldimizda grammatik
identifikatsiyaga ega bo‘lishiga qaramay, maxsus shakllar tizimiga asoslanmagan
leksiko-grammatik kategoriyalar mavjud. Bunday holda, u, xususan, refleksiv
fe’llarning barcha toifalari, passiv ma’noga ega shakllanishlardan tashqari, fe’llar
yoki har doim faqat aktiv nisbat ma’nolaridan iborat bo‘lishidan iboratdir.” Shu bilan
birga, ularning grammatikadagi periferiyasini qayd etib, u “grammatikaga (xususan,
nisbat kategoriyasiga) nisbatan so‘z yasashni ta’minlovchi kategoriyalarning
periferiyasi ularning lisoniy tashkiloti tabiatida, aslida qator grammatik shakllar
tizimida kategorial ma’nolarning birlashuvi emas, balki so‘zma-so‘zlarning
individual, ba’zan juda kichik guruhlari uchun nisbat xususiyatlarning keng
“dispersiyasi” mavjud “[Bondarko 1971: 242-243].
Ushbu yondashuv, ma’lum ma’noda, og‘zaki harakat tarzlari bilan vaziyatga
o‘xshaydi. Grammatik kategoriya bo‘yicha harakat tarzlari asosida ajralib turadigan
shaklga o‘xshab, nisbatni refleksiv fe’llarning grammatiklashgan kategoriyasi, obyekt
va subyektning o‘zaro bog‘liqlik kategoriyasi, deb hisoblash mumkin, bu yerda
passivlik faoliyat ma’nosini ifodalaydi.
O‘timli fe’llardan nisbat shakllarini yaratish muntazamligi va sezilarli darajasi
passiv ma’noda bo‘lgan refleksiv shakllarsiz ularni amalga oshiriladigan harakatning
subyekt va obyektga munosabatini ifodalovchi grammatik vosita sifatida ajratib
qo‘ydi va shu bilan nisbat ma’nolarini yetarli bo‘lmagan muntazam oppozitsiyasiga
qarshi qo‘ydi. Oppozitsiyaning grammatik maqomi keyinchalik o‘z a’zolarini bir xil
fe’lning shakllari sifatida belgilashga imkon berdi.
Harakat usullari singari, refleksiv fe’llar ham lisoniy birliklardir. Biroq, harakat
usullari kabi, derivatsiyaning mohiyatini aniqlash muhim ahamiyatga ega: biz
modifikatsiya so‘z yasalishi bilan yoki mutatsion so‘z yasalish bilan
shug‘ullanayapmizmi, buni aniqlab olishimiz zarur. Bizning fikrimizcha, takrorlanish
ko’proq ishlab chiqaruvchi va hosil bo‘lgan birikmalar o’rtasida munosabatlarning
modifikatsiyalash xususiyatiga qaratilgan.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
78
Denotativ ma’noda bizda xuddi shunday harakatlar (jarayonlar, holatlar yoki
xususiyatlar) mavjud bo‘lib, ularning modifikatsiyasi so‘zlovchining subyekt-obyekt
munosabatlari nuqtayi nazarining sinishi bilan bog‘liq. Ammo nisbat asosan
interpretatsiya qiluvchi xarakterga ega bo‘lsa, unda biz qaytarishni asosan aks
ettiruvchi (semantik) xarakterga ega kategoriya deb bilamiz, bu, albatta,
modifikatsiyalash, izohlash tomonini istisno qilmaydi, bu ham anglash va
interpretatsiya subyekt va obyektning o‘zaro munosabatlarini ma’lum bir o‘tkinchi
harakatda faol ravishda sinishi ustiga qo‘yilgan. Boshqa hollarda, subyektning
obyektga ta’siri shunchalik faolki, bu bizga harakatni uning doimiy xususiyati,
obyektdan ajralishda fe’lning doimiy xarakteristikasi va boshqalar sifatida
tushunishga imkon beradi. Boshqacha qilib aytganda, refleksiv shakllardada
takrorlanishning o‘ziga xos usullari, reflektiv harakat usullari bo‘lib chiqadi, ular uni
aks ettiradigan va izohlaydigan, xuddi harakatni subyektga “qaytaradigan” kabi.
Takroriy shakllanishning semantik asosi sifatida o‘timsizlik usullari mavjud bo‘lib,
ularning semantik mohiyati lingvistik adabiyotda harakat tushunchasining mantiqiy
obyektga
munosabatini
lingvistik
interpretatsiya
qilish
bilan
bog‘liq.
A.V.Bondarkoning ta’kidlashicha “refleksiv fe’llarning umumiy ma’nosi o‘timsizlik
ma’nosidir” [Bondarko. 1976: 238]. Shu bilan birga, u to‘g‘ri refleksiv yoki o‘zaro
refleksiv kabi fe’llarning aniq hosil qiluvchi kategoriyalarini emas, balki til tizimidagi
barcha refleksiv fe’llarning barcha qaytarib bo‘lmaydiganlarga nisbatan
oppozitsiyalashni anglatadi. Bundan tashqari, bu juda muhim, bu qarama-qarshilik,
deydi, A.V.Bondarko, “tilning grammatik (morfologik) tizimi sathiga ishora qiladi, bu
yerda har qanday refleksiv fe’l morfologik jihatidan bu belgi bilan tavsiflanmaydi”.
To‘g‘ri, refleksiv/refleksiv bo‘lmagan fe’llarning qarama-qarshiligini grammatiklashuv
darajasini o‘timsizlik asosida baholagan holda, u “garchi til tizimida bu qarama-qarshilik
har qanday refleksiv fe’lning alomati borligi ma’nosida so‘z birikmasi ustida turganday
tuyuladi. O‘timsizlik shunga qaramay, bu qarama-qarshilikning haqiqiy mavjudligi
hosila munosabatdagi o‘ziga xos refleksiv va refleksiv bo‘lmagan fe’llarning nisbati
bilan bog‘liq … Biz bu yerda turli xil so‘zlar shakllarining qarama-qarshiligi bilan
shug’ullanmoqdamiz» [Bondarko 1976: 239].
Shunday qilib, bizning fikrimizcha, A.V.Bondarkoning muhim jihati – bu fe’l
ma’nolari oppozitsiyasining holati – grammatikaga yaqin takrorlanish. Darhaqiqat,
real va passiv nisbatning oppozitsiyasi bilan ifodalanadigan nisbat munosabatlarning
grammatiklashtirish darajasi va haqiqiy nisbat doirasida qaytarib bo‘lmaydigan va
takrorlanadigan strukturalarning oppozitsiyasi tomonidan taqdim etilgan sintaktik va
semantik munosabatlar boshqacha. Birinchi holda, maksimal, bu nisbat jihatidan
oppozitsiyani aslida grammatik, asosan izohlovchi semantika bilan belgilashga va uni
tarz(vid) kabi grammatik kategoriya bilan bir qatorda ko‘rib chiqishga imkon beradi.
Ikkinchi holda, grammatikalizatsiya darajasi pastroq bo‘ladi, bu og‘zaki harakat
usullari kabi refleksiv munosabatlarni aks etuvchi fe’l xususiyatini ifodalaydi, lekin
ularning semantikasi izohlovchi qismga ega. Aynan shu narsa, so‘z tizimida emas,
balki harakat usullari va takrorlanish usullarini hisobga olishga ta’sir qiladi, garchi
aniqrog‘i ularning leksik sohadan grammatik aloqa sohasiga o‘tish zonasi, so‘z
boyligi va grammatikaning kesishgan joyi grammatikada ko‘proq namoyish etiladi.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
79
Адабиётлар:
1. Серебрякова Л.А «Функционирование глагольных категорий в
современном русском литературном языке (Опыт стат. анализа)» Горький
[1974: 173].
2. Бондарко А.В. Вид и время русского глагола (значение и
употребление)// Пособие для студентов. – М.: Просвещение, 1971. – 239 с. [1971
242-243].
3. Бондарко А.В. Теория морфологических категорий. – М.: Наука, [1976. 238].