Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
273
QORAQALPOG‘ISTON O‘ZBEK SHEVALARIDA BOSH KIYIM NOMLARI
Xudayarova M.
–
Ajiniyoz nomidagi Nukus DPI dotsenti
Saparova A.
–
Ajiniyoz nomidagi Nukus DPI o‘qituvchisi
Danabayeva G.
–
Ajiniyoz nomidagi Nukus DPI magistranti
Til jamiyat taraqqiyotini harakatga keltiruvchi asosiy kuchdir. Insonning
o‘zligini anglashi, unda milliy g‘urur, iftixor kabi oliy tuyg‘ularning qaror
topishida tilning o‘rni nihoyatda beqiyos.
O‘zbek xalqining moddiy madaniyati uzoq o‘tmishga borib taqaladi. U ota-
bobolarimizning o‘sha vaqtdagi ijtimoiy-siyosiy, madaniy-iqtisodiy, maishiy
xususiyatlarini aks ettiradi.
Kiyimlar moddiy madaniyatning asosiy qismlaridan bo‘lib, ularda shu
xalqning milliy xususiyatlari va madaniy qadriyatlari namoyon bo‘ladi. Har bir
xalqning an’anaviy mashg‘ulot turi (dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik va
h.k.), fasl va yoshdagi o‘zgarishlar, hatto o‘sha xalqning fe’l-atvoridagi nozik
tomonlari ham kiyimlarda mujassamlashgan. Kiyimlar tarixning turli
davrlarida bo‘lgan o‘zgarishlar barobarida o‘zgarib borgan va o‘sha zamonning
in’ikosini o‘zida aks ettirib turgan [12].
Kiyim-kechak nomlari buyumlari leksikasi nafaqat o‘zbek tilshunosligida balki
jahon tilshunosligida
[9]
, turkiy tillarda
va oltoy tillarida
[1;2;4;8]
ham maxsus
o‘rganilgan soha hisoblanadi. Shuningdek, M.Asomiddinova ishida ham tikish-
bichish bilan bog‘liq bo‘lgan nomlar qayd qilingan
[3]
. Lekin bu tadqiqotlarda
Qoraqalpog‘iston o‘zbek shevalaridagi ayrim kiyim-kechak nomlarining ma’nosi,
qo‘llanish doirasi va leksik tarkiblari yoritilmaganligi uchun, mazkur nomlar
atroflicha o‘rganildi.
Bundan tashqari, Qoraqalpog‘istondagi o‘zbek shevalarini o‘rgangan A.Ishayev
[7]
, E.O‘rozov
[10]
, Y.Ibrohimovlarning
[5]
ishlarida ham ayrim kiyim-kechak
nomlari haqida ma’lumotlar berilgan. Biroq bu ishlarda kiyim-kechak nomlari
maxsus o‘rganilmagan. Insonning kiyinish ehtiyojini o‘tovchi buyumlar majmuining
umumiy nomi o‘zbek adabiy tilida
kiyim, kiyim-kechak, kiyim-bosh, ust-bosh
kabi
atamalar bilan ifodalanadi.
O‘rganilayotgan hudud shevalarida ham bu atamalar
kiyim//giyim, kiyim-
kenchak, ustbash
shakllarida qo‘llanadi.
Qoraqalpog‘iston o‘zbek shevalaridagi kiyim-kechak nomlarini o‘zining
qo‘llanilish vazifasiga ko‘ra quyidagi leksik-semantik guruhlarga bo‘lib
o‘rganish mumkin:
1. Bosh kiyim nomlari.
2. Ustki kiyimlar nomlari.
3.
Oyoq kiyim nomlari.
4. Kiyimlarga yordamchi buyumlar nomlari.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
274
Bosh kiyim nomlariga umuman boshga kiyiladigan, o‘raladigan kiyim
turlarini kiritish mumkin. Bosh kiyim termin o‘zbek adabiy tilida rus tilidagi
«golovnoy ubor»ning kalkasi sifatida paydo bo‘lgan.
Qoraqalpog‘iston hududi o‘zbek shevalarida qo‘llaniladigan bosh kiyim
nomlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
Taqya//taxya, toppï, nurka//, andatra
malaqay, tumaq, shapka, shlyapa, romal, pux romal, angorka ro‘mol, kepka, matir,
sachaqli romal, taksimatr romal, öripak, sharf, kasinka, qalpaq
kabi.
O‘rganilayotgan hudud o‘zbek shevalarida bosh kiyim guruhiga kiruvchi
kiyimlarni ikki guruhga ajratib o‘rganish mumkin: 1. Boshga kiyiladigan kiyimlar:
taqya, toppï, malaqay, tumaq, shapka, shlyapa, qalpaq, telpäk; chögirma, papax
kabi. 2. Boshga o‘raladigan kiyimlar:
oramal, oripak, kasinka, lachak, sharf,
yag‘liq//javliq
kabi.
1. Boshga kiyiladigan kiyim turlari birini o‘rganilayotgan hudud o‘zbek
shevalarida
taqya//taxya
deb nomlashadi.
O‘zbek tilining izohli lug‘atida
taqya
bosh kiyimi quyidagicha ta’riflangan:
taqya
– [arabcha so‘z ehtiyotkorlik, yashirish, bekitish] sidirg‘a matodan
tayyorlangan gulsiz do‘ppi [11: 40].
Shuningdek, o‘rganilayotgan hudud o‘zbek shevalarida
chögirma
bosh kiyimi
nomi ham keng qo‘llaniladi. O‘zbek tilining izohli lug‘atida
chögirma
– Xorazm va
Qoraqalpog‘istonda rasm bo‘lgan katta mo‘yna qalpoq [11: 519] tarzida izohlangan.
Shapka
– rus tilidan olingan so‘z bo‘lib, erkaklar bosh kiyimini anglatadi. O‘zbek
tilining izohli lug‘atida shapka bosh kiyimiga shunday izoh berilgan: “Peshona tomonida
soyabonchasi – koziryogi bo‘lgan bosh kiyim; furajka, kepka” [11: 545].
Shlyapa
– (nemischa schlappe – qalpoq, shapka) Atrofi soyabonli bosh kiyim
[11: 587].
Furajka
– (frantsuzcha fourrage – em-xashak tayyorlovchining bosh kiyimi
<feurre – somon) Erkaklarning gardishli va qisqa soyabonli bosh kiyimi [11: 367].
2. Boshga o‘raladigan kiyim nomlari:
Oramal
– fors-tojikcha ro‘//ro‘y – yuz, bet; mol, -molidan – surtmoq, artmoq,
ya'ni yuzni surtadigan, artadigan buyum ma’nosini anglatadi.
Ro‘mol aslida yuz qo‘lni artish uchun mo‘ljallangan bo‘lsa ham bu buyum nomi
boshga o‘raladigan kiyim nomiga ko‘chgan. O‘rganilayotgan hudud o‘zbek
shevalarida
oramal
– boshga bir tortib o‘rab qo‘yadigan kichkina ro‘molni bildiradi.
Shunga asos sifatida
bir tartar oramal, bir tartarliq oramal
kabi atamalari uchraydi.
Mazkur hududda boshga o‘raydigan ro‘molning kattasini
oripak
deb nomlashadi va
uning
puxovoy oripak, jun oripak, taksimatr oripak
kabi turlari mavjud.
M.Asomiddinova ro‘mol haqida shunday deydi: «Ro‘molning turkiysi
yovliq//jovliq
ro‘mol so‘zining
o‘ramol, vo‘ramol
shakllari qipchoq tip tillarning
ichki fonetik xususiyatlariga moslanganidir, ya’ni
ro‘mol
so‘zi oldidan
o‘/v
tovushlari orttirilgan (proteza hodisasi).
Ro‘mol
so‘zining eski o‘zbek tilida turkiycha
varianti
yog‘liq
dir. A.Navoiy asarlarida bu so‘z uchraydi:
Jola binafshaga urub
toshini, bog‘lab ko‘k yog‘liq ila boshini
(A.Navoiy, X.A.32).
Yog‘liq
so‘zi o‘tmishda
boshga o‘raladigan
ro‘mol
va bet-qo‘l artiladigan
sochiq
ma’nolarini ifodalagandir.
Keyinchalik so‘zlarning ma'no taraqqiyoti natijasida ularning vazifasi o‘zgarib,
ro‘mol
faqat boshga o‘raladigan buyum turining nomi sifatida qolgan» [3: 29].
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
275
Qоrаqаlpоg‘istоn o‘zbek shevalarida bosh kiyim nomlarining ba’zilari eskirgan
so‘z hisoblanadi. Masalan, o‘rganilayotgan hudud o‘zbek shevalarida xotin-
qizlarning boshiga o‘raydigan guldor ro‘molni
gulbarra
deb nomlashadi, lekin bu
nom hozirgi kunda eskirgan so‘z hisoblanadi [6: 91]. Zar qo‘yib tikilgan ayollar
ro‘molini
zarlidam
deb atashgan (Beruniy tumani) [6: 108].
Qоrаqаlpоg‘istоn o‘zbеklаri tilidаgi kiyim-kechak nоmlаri tilshunоslik nuqtаyi
nаzаridаn tаhlil qilish kаttа ilmiy аhаmiyatgа egа bo‘lib, u tilning lеksik tizimini
zаrur mаtеriаllаr vа аdаbiy til mе’yorlаrining yangi lеksik birliklаr evаzigа bоyishini
tа’minlаydi.
Adabiyotlar:
1. Абдина Р.П. Лексика традиционный одежды в диалектах хакасского
языка (в сравнении алтайским языком). Автореф. дисс.... канд. филол. наук. –
Новосибириск, 2009. – 21 с.
2. Алишина Х.Ч., Трофимова С.М., Усманова М.Г.
Названия одежды и
обуви в тюрко-монгольских языках (на материале тоболо-иртышского диалекта
сибирских татар, башкирского и монгольских языков)//Вестник Башкирского
университета. 2019. №3. Т.24. – С681-688.3. Asomiddinova M. Kiyim-kechak
nomlari. – Тoшкент: Фан, 1981. – 115 b.
4. Тухбиева Л.Ф. Лексика одежды и головных уборов татарском
литературном языке. Автореф. дисс.... канд. филол. наук. – Казань, 2006. – 38 с.
5. Ibragimov Y. Leksika uzbekskix govorov Priaralya. – Nukus: Bilim, 1996. – 156 s.
6. Ishaev A. Qoraqalpog‘istondagi o‘zbek shevalari. – Toshkent: Fan, 1977. – B. 108.
7. Ишаев А. Фонетические особенности мангитского говора узбекского
языка: Автореф. дисс.... канд. филол. наук. – Ташкент, 1962. – 26 с.
8. Копущу В. Названия традиционных головных уборов в турецком и
гагаузском языках. Комрат, 2014.
9. Кузина Г.В. Лексика одежды: названия головных уборов в орловскиз
говоров (структурно-семантический аспект). Дисс. канд. филол. наук. – Тува,
2001. – С. 174.
10. Уразов Э. Узбекские говори Южной Каракалпакии: Автореф. дисс....
канд. филол. наук. – Ташкент, 1966. – 21 с.
11. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Besh jildlik. – Toshkent: O‘zbekiston milliy
entsiklopediyasi, 2006. To‘rtinchi jild. – B.587.
12. Ruzmetov, B., Jumaeva, Z. K., & Xudayarova, M. (2021). International
Experience in Attracting Foreign Direct Investment. International Journal on
Economics, Finance and Sustainable Development, 3(4), 38-43.
13. http://www.kitab.uz./cms/
