Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
215
U.PIRJANOV SATIRALIQ PROZASI
Jaqsılıqova Albina Saǵınbaevna –
Ájiniyaz atındaǵı NMPI qaraqalpaq ádebiyatı
tayanısh doktorantı
Satira insan kewil keshirmelerine kóz júgirtip, adamzatqa jaqpas hár qıylı
qılwalardı barınsha kórsetip beretuǵın janr. Satira-bir qaraǵanda ápiwayı sózler
menen oqırmandı kúlkige bóleytuǵınday bolıp kórinesede, tiykarınan, kerisinshe
salmaǵı bar, sózi de awır túsinik. Satira janrında dóretiwshilik etken hár bir jazıwshı
aq qaǵaz betin qaralaǵanda satıranıń barlıq elementlerine tán bolǵan xarakterdi ashıp
beredi, avtordıń ózi de sol ortalıqqa, sol mazmunǵa iykemlese kelewi kerek. Satira
adamzat boyındaǵı xarakterdi barınsha súwretlep beriwshi qural. Satira negizinen
xalıqtıń ǵamın oylaydı, adalatlıq ushın gúresedi.
Qaraqalpaq satiralıq prozanıń dáslepki úlgeleriniń rawajlanıwına óz úlesin
qosqan jazıwshılardıń biri Uzaqbay Pirjanov boldı. U.Pirjanov óz dóretiwshiligi
dawamında ádebiyattanıw iliminiń bir qatar janrlarında dóretiwshilik etip, proza
janrınıń rawajlanıwında da salmaqlı úles qostı. Sonıń menen bir qatarda sóz sheberi
satiralıq gúrrińler dóretiwde de belsendilik etti.
U.Pirjanovtıń satiralıq gúrrińlerinde dóretiwshilik fantaziya kúshlirek seziledi.
Jazıwshınıń dáslepki satiralıq shıǵarmaları 1964-65-jılları Ámiwdarya jurnalınıń № 10,
12 sanlarında jariyalandı. Bul jurnaldıń 1964-jıl №12 sanında jazıwshınıń “Tús” satiralıq
gúrrińi basıp shıǵarıldı. Gúrriń mazmunı sheber bayanlanǵan. Jazıwshı shıǵarma ideyası
arqalı sol jámiyettegi tártipsizliklerdi súwretlep beriwge háreket etken. Shıǵarma
qaharmanınıń ol dúnyaǵa barıp keliwi arqalı, real turmıstaǵı túsinbewshiliklerdi
túsindirip berip atirǵanday kórinedi. Gúrriń qaharmannıń joqarı mártebeli jumısqa
ornalasıwı, jumıs ornındaǵı abıray-izzet onı qıysıq soqpaqlardan alıp baratırǵanlıǵı, bul
soqpaqqa túskende tús kóriwi menen baslanadı. Shıǵarma temasınıń ózi de oqırmandı
sorawlarǵa bóleydi. Qaharman ne ushın tús kóredi? Avtor tús kóriw araqlı neni
bayanlamaqshı boladı? degen sorawlar oqıwshını kitap betin qaralap oqıwǵa
baǵdarlaydı. Jazıwshı qaharmannıń otırar ornın bilmey qalıwı, menmenlikke berilip
shańaraǵınan bet burıw halatın búginigi turmısımızda ushırasatuǵın ayrım insanlardıń
ashkózligin ótkir sınǵa aladı. Sonıń menen bir qatarda jazıwshı shıǵarmada shańaraq
uyıtqısı er adamnıń basshılıǵında ekenligin sóz etedi.
Avtor gúrrińde qaharman xarakterin bayanlawda satiralıq elementlerden sheber
paydalanadı. Óz lawazımınan paydalanıp qıysıq joldı kúseytuǵın ayrım insanlardı
ótkir sınǵa aladı. Mısalı tómendegi qatarlar obrazlı bayanlanǵan. “Talaptı orınlawına
qarań, ortań qolday revizya buxgaltermen. Dukanlardı teksergende satıwshılardıń
zárresin alaman. Geyde anaw-mınawına qaramay akt dúzip ayrımlarınıń ayıbın
jawıpta jiberemen” [1.123]. Bul qatarlarda oqırman óz kásibine qılaplılıq, paraxorlıq
sıyaqlı illetlerdi ańlaydı.
Shıǵarma qaharmanınıń ózi ushın qolaylı jumıs ornı tabılǵan soń basar jolın
bilmey ishiwshilikke berilip, qatıqtay uyıp otırǵan oshaq basınıń bereketin qashıradı.
Kúndi kún demey iship kelip hayalınıń da, aq shashlı anasınıń da kewilin buzıp
kereksiz gápler menen mazalaydı. Sońında hayalı menen ajıraspaqshı bolıwǵa
kelisim beredi hám sol halatında uyqıǵa ketip tús kóredi. Túsinde ol óziniń dúnyadan
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
216
ótkenin kórip qorqınıshqa túsedi. Eń jaqın dep júrgen joldasları da onnan bet burıp
alıslap ketip, dúnyadan ótkennen soń onı umıtadı. Erim pirim dep zar jılaǵan hayalıda
basqa birew menen basın shatıp ketedi. Jaslıqtaǵı súyiklisi Saliymanı oylaydı. Sol
sebepten shańaraǵı buzılǵanın hám ólip qalıwıma sebepshi boldı dep onı ayıplaydı.
Ol ózinshe jánnet dep esaplaǵanı, hayalına záharlı sózler aytqannan soń dozaq sıyaqlı
kórinedi. Mısalı:
...Stoldıń ústinde maǵan teris qarap kelinshegim otır.
– Aqmaq berman qarap otır, seniń menen bir ashılsıp bir sóyleseyin.
– Aqmaǵıń ne?
– Haw ele sen meniń kim ekenimdi tanımay tursań ba?
– Kim bolǵanda qanday jumısım bar!
– Bárekella, rastanda meni kelmeydi dep oyladıń ba? Turǵan jerińde pirińdi
arqańa tańıp, tırmısh aldırıp jibereyinbe! Mine, mınalardı bolsa tıshqanlar ǵayzap atır,
saǵan isengendegi kúnimiz usı ma?- dep oǵan alıp umıtılıp atırsam, qápelimde
qolımdaǵı bayaǵı kolbasa sarı-ala jılan bolıp moynıma oratılıp ısıldap, bir butılka
konyak kók-kómbek uwǵa aylanıp awzıma ózi quyılayın dep tur.[1.125] Hayalına
zaharlı sózlerin aytıp, ózide záhárge búrkeneyin dep atırǵanda oyanıp ketedi hám ol
ushın kórimsiz dep esaplanǵan hayalı kózine eń gozzal kelinshek mısalı kórinedi.
Túsindegi waqıyalar haqıyqat emesligine quwanadı hám shańaraǵınıń bekkem
bolıwına bel baylaydı.
Sóz sheberi shıǵarma qaharmannınıń obrazı arqalı kórse qızar, erteńgi kúnin
oylamaytuǵın, shańaraqtıń uytqısın uyıtpaytuǵın parıqsız er adamlardı ótkir
qaralaydı. Jazıwshınıń jáne bir kewilge qonımlı dóretpeleriniń biri “Avtobusta”
satiralıq gúrrińi de júdá sheber bayanlanǵan. Dóretpede avtor jaslar máselesin ótkir
sınǵa aladı. Ziyba isimli qızdıń apasın aldap, úyinen qashıp súyiklisine qosılıwı,
kempirdiń qızınıń ketip qalǵanlıǵına aqıldan azarlıq dárejede zań eńirewi, kópshilik
aldında kúlkige qalıwı, Ziybanıń qáteligi jazıwshı tárepinen kórkem bayanlap
beriledi.
Juwmaqlap aytqanda sóz sheberi Uzaqbay Pirjanov bir qatar shıǵarmaları,
ásirese satiralıq shıǵarmalarınıń kórkemligi menen oqırmannıń kewil tarların
shertiwshi dóretpelerden sanaladı.
Ádebiyatlar:
1.
Ámiwdáriya jurnalı./№12 san, 1964.
2.
Ámiwdáriya jurnalı./№10 san, 1965.
3.
Paxratdinov Y. Qaraqalpaq satirası. Nókis: Qaraqalpaqstan, 1992.
