S H A R Q M A S H ’ A L I
8
ÝÐÎÍ ÂÀ ÀÔ¢ÎÍ ÒÈËØÓÍÎÑËÈÃÈ
МАШРАБ
АСАРЛАРИ
ҚАЛАНДАРИЙЛИК
ТЕРМИНОЛОГИЯСИ
МАНБАСИ
СИФАТИДА
АВАЗБЕК
ВОҲИДОВ
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
тасаввуф
адабиёти
тараққиётида
янги
босқични
бошлаб
берган
Бобо
-
раҳим
Машраб
асарларини
қаландарлик
тариқати
терминологияси
манбаси
сифатида
ҳам
ўрганиш
имкониятлари
ҳақида
сўз
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
манқаба
,
тазкира
,
муаллифликни
тиклаш
,
адабий
таъсир
,
тасаввуф
тариқатлари
,
қаландария
,
қаландария
адабиёти
,
қаландария
терминологияси
.
Аннотация
.
В
статье
речь
идет
о
возможностях
изучения
произведений
Бабарахима
Машраба
в
качестве
источников
терминологии
тариката
каландария
,
которые
положили
начало
новому
этапу
в
развитии
суфийской
литературы
.
Опорные
слова
и
выражения
:
манкаба
,
тазкира
,
восстановление
авторства
,
литературное
воздействие
,
суфийские
тарикаты
,
каландария
,
литература
каландария
,
терминология
каландария
.
Abstract.
The article deals with the possibilities of studying the works of Babarahim Mashrab, who began a
new stage in the development of Sufi literature, and as a source of the terminology of Calandria tariqa.
Keywords and expressions:
mankaba, tazkira, restoration of authorship, literary influence, Sufi
tarikaty, kalandariya, kalandariya poetry, kalandari terminology.
Тасаввуф
фалсафаси
ва
ахлоқи
Марказий
Осиё
мумтоз
адабиётига
узоқ
даврлар
даво
-
мида
таъсир
ўтказиб
келган
ва
энг
асосийси
,
халқлар
руҳияти
ва
маънавиятидан
чуқур
ўрин
олган
.
Шунинг
учун
ҳам
тасаввуфий
тариқатларга
тегишли
манбаларни
ҳам
ада
-
биётшунослик
ва
ҳам
тилшунослик
нуқтаи
назарларидан
ўрганиш
адабиётнинг
бугунги
ҳолати
ва
келгуси
ривожи
учун
хизмат
қи
-
лади
.
Мақоламиздан
кўзланган
асосий
мақ
-
сад
–
Машраб
асарларининг
тасаввуф
,
хусу
-
сан
,
қаландария
тариқати
терминологияси
учун
манба
эканлигини
кўрсатишдир
.
Асл
исм
шарифи
Бобораҳим
Мулла
Вали
ўғли
,
тахаллуси
эса
Машраб
бўлган
улуғ
ўзбек
шоири
ва
тасаввуф
адабиётининг
етук
намоян
-
даси
ҳаёти
ва
ижоди
ҳақида
маълумотларнинг
шунчалик
кўплигидан
ва
аксарият
ҳолларда
уларнинг
бир
-
бирига
зид
келишидан
маълу
-
мотларнинг
қайси
бири
аниқ
,
қайсиси
сохта
эканлигини
ҳам
ажратиш
қийин
.
Боиси
халқ
содда
ва
равон
тилда
битилган
исёнкор
руҳдаги
шеърлари
учун
севган
шоири
ҳақида
кўпдан
-
кўп
ва
турли
-
туман
ривояту
афсоналар
тўқи
-
ган
.
Бу
афсона
ва
ривоятлар
оғиздан
-
оғизга
ўтиб
,
янги
ва
янги
тафсилотлар
билан
бойитил
-
ган
.
Шунинг
учун
турли
хил
манқаба
ва
тазки
-
ралардаги
маълумотларни
ҳам
тарихий
ҳақиқат
деб
қабул
қилиш
кўп
ҳолатларда
янглиш
хуло
-
саларга
олиб
келиши
мумкин
.
Бобораҳим
Машраб
ҳаёти
ва
ижоди
узоқ
йиллар
давомида
кўпчиликнинг
диққат
-
эътиборини
ўзига
тортиб
келди
,
шарқшунос
ва
адабиётшунослар
томо
-
нидан
турли
йўналишларда
ўрганилди
,
бир
-
мунча
илмий
асарлар
,
номзодлик
диссертация
-
лари
,
илмий
-
оммабоп
мақолалар
эълон
қилин
-
ди
1
.
Мустақиллик
йилларида
Машрабнинг
ҳаё
-
ти
ва
ижоди
борасидаги
илмий
тадқиқотлар
янги
жабҳага
кирди
2
.
1
Бу
ҳақда
қаранг
:
Абдуллаев
В
.
Ўзбек
адабиёти
тарихи
. –
Т
., 1986;
Машраб
.
Меҳрибоним
,
қайдасан
? –
Т
., 1990;
Қ
иссайи
Машраб
. –
Т
., 1994; www.ziyonet.uz
2
Абдуғафуров
А
.
Машраб
//
Ўзбекистон
миллий
эн
-
циклопедияси
. 5
жилд
.
К
онимех
-
Мирзоқуш
/
Таҳрир
ҳайъати
:
М
.
Аминов
,
Т
.
Даминов
,
Т
.
Долимов
ва
бошқ
. –
Т
.:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
Дав
-
лат
илмий
нашриёти
, 2003. –
Б
. 534-535;
Абдуғафуров
А
.
Машрабшуносликнинг
баъзи
муаммолари
: [
Ўзбек
S H A R Q M A S H ’ A L I
9
Шоир
Машрабга
оид
маълумотларни
ўр
-
ганиш
ва
унинг
умр
йўлини
тўла
тиклаш
учун
зикр
этилган
тадқиқотчилар
бевосита
ёки
билвосита
унинг
даврида
яратилган
манқаба
ва
тазкираларга
мурожаат
қилишган
ва
шоир
ҳаётининг
илк
йиллари
ҳақида
маълумотларни
тўплашган
.
Ўрганилган
манбалар
қаторини
“
Қ
иссаи
Машраб
”, “
Девонайи
Машраб
”
ёки
“
Шоҳ
Машраб
”
номлари
билан
машҳур
бўл
-
ган
манқаба
,
Муҳаммад
Бадеъ
Малеҳо
Самар
-
қандийнинг
“
Музаккир
ал
-
асҳоб
”
асари
1
,
Аб
-
думуталлиб
Хожайи
Фаҳмийнинг
“
Мажмуайи
Фаҳмий
”
тазкираси
,
Машрабнинг
бевосита
шогирдларидан
бири
Исҳоқ
Зиёвуддин
Боғис
-
тонийнинг
“
Тазкирайи
қаландарон
”
асари
ва
бир
қатор
бошқа
манбалар
ташкил
этади
.
“
Қ
иссаи
Машраб
”
нинг
муаллифи
ҳақида
аниқ
маълумот
йўқ
,
лекин
ундаги
воқеалар
баёни
Машрабнинг
яқин
замондошлари
томонидан
амалга
оширилгани
ва
тасдиқлангани
учун
шоири
Бобораҳим
Машрабнинг
ижоди
ва
ҳаёти
ҳақи
-
да
мулоҳазалар
] //
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
. –
Т
., 1993.
–
№
3. –
Б
.65-74;
Жалолиддин
Ю
суфий
.
У
ни
девонаи
Машраб
дерлар
: [
Бобораҳим
Машрабнинг
ҳаёти
ва
ижоди
ҳақида
] //
Ё
зувчи
.– 1998.–26
авг
.,
Жузжоний
Абдулҳаким
Шарвий
. “
Ваҳдат
”
уммонининг
ғаввоси
:
[
Бобораҳим
Машрабнинг
тавҳид
фалсафаси
ҳақида
]
//
Мулоқот
. – 1999. –
№
2. –
Б
.55-58;
Жумахўжа
Нусра
-
тулло
.
Илоҳий
ишқ
ошуфтаси
:
Бобораҳим
Машраб
-
нинг
ҳаёти
,
авлиёлик
хислатларининг
намоён
бўли
-
ши
,
саргузаштлари
//
Маърифат
. – 1995.– 16
авг
.;
Жу
-
махўжа
Нусратулло
.
Мавж
уриб
,
дунёға
сиғмамдур
:
[
Бобораҳим
Машрабнинг
“
Сиғмамдур
”
радифли
ғаза
-
ли
ҳақида
] //
Халқ
сўзи
. – 1996. – 8
февр
.;
Жумахўжа
Нусратулло
.
Машраб
ҳамма
замонда
исёндир
[
Маш
-
риқ
авлиёлари
Машраб
ижоди
ҳақида
] //
Гулистон
. –
1998. –
№
5. –
Б
.54-55;
К
аримов
Н
.
Машраб
гулларга
бурканди
//
Ўзбекистон
адабиёти
ва
санъати
.–1993. – 4
июнь
;
Ғайбуллоҳ
ас
-
Салом
.
Матншунос
ва
мунаққид
:
[
Бобораҳим
Машрабнинг
ижоди
ҳақида
] //
Ё
зувчи
. –
1998. – 5
авг
.;
Ҳамроева
Д
.
Машраб
ҳақидаги
афсона
ва
ҳақиқатлар
//
Ишонч
.–2004.–7
май
ва
б
.;
Мусур
-
монов
Э
.
Раҳимбобо
Машраб
ва
унинг
бадиий
ада
-
биётдаги
талқини
:
Филол
.
фан
.
номз
.
дис
. ...
автореф
.
–
Самарқанд
, 1995;
Ҳамроева
Д
.
Бобораҳим
Машраб
ғазаллари
поэтикаси
(
маъно
,
образ
ва
истилоҳ
мисолида
):
Филол
.
фан
.
номз
. .
дис
. –
Т
., 2004. – 144
б
.
1
Бу
ва
кейинги
манбалар
ҳақида
қаранг
:
Ҳамроева
Д
.
Манбаларда
Машраб
ҳақида
: [
Шоир
ҳақида
маълумот
берувчи
Муҳаммад
Бадеъ
Малеҳо
Самарқандийнинг
“
Музаккир
ул
асҳоб
”
тазкирасида
Саид
Ҳокимхон
Тўранинг
“
Мунтахаб
ут
-
таворих
”
асарлари
ҳақида
]
//
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
.–2002. –
№
3.–
Б
.28-32.
шоирнинг
таржимайи
ҳолини
тиклашда
бу
бирламчи
манба
мақомига
эга
.
Муҳаммад
Бадеъ
Малеҳо
Самарқандийнинг
“
Музаккир
ал
-
асҳоб
”
асари
бевосита
шоирнинг
ҳаётлигида
яратилган
тазкирадир
.
Муҳаммад
Бадеъ
Мале
-
ҳо
Самарқандий
тазкирасидаги
воқеалар
баёни
-
ни
“
Қ
иссайи
Машраб
”
воқеалари
баёни
билан
қиёсланса
,
шоир
ҳаётининг
ҳали
очилмаган
жиҳатлари
намоён
бўлиши
мумкин
.
Абдуму
-
таллиб
Хожайи
Фаҳмийнинг
“
Мажмуайи
Фаҳ
-
мий
”
тазкираси
ҳам
мўътабар
манбалардан
ҳи
-
собланади
.
Исҳоқ
Зиёвуддин
Боғистоний
аса
-
рида
манқаба
йўли
билан
Бобораҳим
Машрабга
тегишли
қатор
сифатлар
кўрсатиб
ўтилган
.
“
Қ
иссайи
Машраб
”
нинг
бизгача
етиб
келиши
-
да
ҳам
Исҳоқ
Зиёвуддин
Боғистонийнинг
ҳиссаси
борлигини
мазкур
асардан
билиб
олиш
мумкин
.
Мажзуб
Намангонийнинг
“
Тазкирату
-
л
-
авлиё
”
асари
нисбатан
кейинроқ
яратилган
ва
у
ҳам
муҳим
манба
.
Ч
унки
бу
асарда
муаллиф
ўз
маълумотларини
Машрабнинг
кейинги
давр
-
ларда
яшаган
шогирдларининг
шоҳидликлари
асосида
шакллантирганини
қайд
этади
.
Ю
қори
-
да
қайд
этилган
манбалардан
ташқари
,
Машраб
ҳақидаги
тарихий
манба
сифатида
Абдушукур
Зиёнинг
“
Мусаввадайи
Абдушукур
”
асарини
ҳам
кўрсатиш
мумкин
.
Машраб
яшаб
ўтган
давр
тарихчилари
Саййид
Ҳакимхон
Тўранинг
“
Мунтаҳабу
-
т
-
таворих
”,
Мирза
Олим
Мунҳий
-
нинг
“
Ансобу
-
с
-
салотин
”
номли
асарларида
Машрабга
оид
бевосита
маълумотлар
йўқ
,
ле
-
кин
ўша
давр
воқеалари
тегишли
тартибда
акс
этган
.
Санаб
ўтилган
тарихий
манбаларни
“
Қ
ис
-
сайи
Машраб
”
билан
таққослаш
салмоқли
ил
-
мий
хулосалар
бериши
мумкин
.
Тадқиқотимиз
мақсадлари
доирасида
Маш
-
рабнинг
таржимаи
ҳолини
аниқлаш
масаласи
турмаганидан
келиб
чиқиб
,
юқорида
зикр
этил
-
ган
тадқиқотлар
натижасида
ҳозирга
қадар
шаклланган
Машраб
ҳаётига
оид
маълумотлар
-
га
таянамиз
:
Бобораҳим
Мулла
Вали
ўғли
Ан
-
дижонда
қашшоқ
бир
оилада
1657
йилда
туғил
-
ган
, 15
яшарлигида
Наманганга
ўтиб
,
Мулла
Бозор
Охунднинг
тарбиясига
кирган
. 20-25
ёшларида
Самарқандга
келган
,
сўнгра
яна
На
-
манганга
қайтган
.
У
ндан
сўнг
устози
даъвати
билан
Намангандан
Қ
ашғарга
бориб
Офоқ
Хожага
мурид
тушган
.
Машраб
умумий
ҳисоб
-
да
8-10
йил
давомида
Шарқий
Туркистон
ўл
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
10
каларини
айланиб
, 1691
йилда
Самарқандга
қайтган
ва
сўнг
Бухорода
бироз
бўлиб
,
Ҳиндис
-
тон
сафарига
чиққан
.
Ҳиндистондан
яна
Ўрта
Осиёга
қайтган
ва
Қ
арчи
шаҳрида
тўрт
йил
турган
.
Қ
арчидан
яна
сафарга
чиққан
,
бу
са
-
фарнинг
3-4-
йилларида
Балхда
Маҳмудбий
Қ
атағон
томонидан
1711
йилда
қатл
этилган
.
Машраб
асарлари
шоир
яшаган
давр
жа
-
мияти
ҳаёти
,
ундаги
воқеа
-
ҳодисалар
билан
чамбарчас
боғлиқликка
эга
.
Машраб
қатор
шеърларида
баъзи
диний
уламоларнинг
кир
-
дикорлари
ва
ҳийла
-
ю
нағмаларини
фош
эта
-
ди
,
жамиятда
ўзини
юқори
табақа
ҳисобловчи
мулкдорларнинг
текинхўрлиги
ва
саводи
ҳа
-
минқадар
амалдорларнинг
жоҳиллиги
ва
зўра
-
вонлигини
аёвсиз
танқид
остига
олади
.
Ўз
-
ўзидан
маълумки
,
унинг
бундай
шеърлари
халқ
орасида
қўлдан
-
қўлга
,
оғиздан
-
оғизга
ўтиб
,
тез
тарқалиб
кетган
.
Шу
боис
ҳам
Маш
-
рабнинг
ҳеч
қайси
қишлоғу
шаҳарга
келиши
изсиз
қолмаган
,
фақирлар
уни
алоҳида
қувонч
ва
хурсандчилик
билан
кутиб
олган
.
Машрабнинг
бадиий
мероси
ҳажм
ва
жанрлар
жиҳатидан
тўла
қамровли
ўрганил
-
маган
.
Аммо
маълум
асарларининг
ўзи
ҳам
унинг
фавқулодда
ноёб
истеъдод
эгаси
экан
-
лигини
намоён
қилади
.
Машрабнинг
шеърий
меросида
ғазал
,
мустазод
,
мурабба
,
мухам
-
мас
,
мусаддас
,
мусабба
,
маснавий
,
рубоий
,
таърих
каби
жанр
турларига
тааллуқли
етук
мисраларни
учратиш
мумкин
.
Аммо
Маш
-
раб
,
энг
аввало
,
нафис
ғазаллар
муаллифи
ва
кўпгина
шўхчан
ва
алоҳида
жарангдор
мус
-
тазодлар
,
қувноқ
ва
жозибали
мураббалар
ҳамда
халқ
дардига
ҳамдардлик
ҳисси
билан
битилган
мухаммаслар
ижодкори
сифатида
алоҳида
эътироф
ва
эҳтиромга
сазовор
бўлиб
келмоқда
.
Машрабнинг
ғазал
,
мустазод
ва
мураббаларида
ишқ
-
муҳаббат
,
вафо
-
садоқат
мавзуси
етакчилик
қилади
,
мухаммас
ва
му
-
саддасларида
эса
ижтимоий
мавзулар
устун
-
ликка
эга
.
Шоирнинг
ижодий
меросида
ди
-
ний
ва
тасаввуфий
ғоялар
,
айниқса
,
у
яшаган
даврда
сўфийлар
орасида
кенг
тарқалган
қа
-
ландарлик
тариқатининг
айрим
оҳанг
-
таъ
-
кидлари
ҳам
сезиларли
ўрин
эгаллайди
.
Шоир
шеърларида
Оллоҳнинг
мавжудлиги
,
бору
бирлиги
,
барча
жонли
ва
жонсиз
мав
-
жудотни
яратганлиги
узил
-
кесил
ва
қатъий
тан
олинади
,
Худонинг
куч
-
қудрати
,
тақдир
-
нинг
ўзгармаслиги
ва
Маҳшар
куни
ҳақи
-
даги
таълимот
тўла
-
тўкис
қабул
қилинади
.
Машрабнинг
қаландарликдан
кўзлаган
мақ
-
сади
таркидунёчилик
,
узлатга
чекиниб
,
во
-
қеа
-
ҳодисаларни
бир
четда
туриб
кузатиш
эмас
.
Тасаввуф
тарихидан
маълумки
,
тарки
-
дунёчилик
“
хилват
дар
анжуман
”,
яъни
сў
-
фийнинг
халқ
ила
яшаб
,
у
билан
мулоқотда
бўлиши
,
лекин
қалби
фақат
Оллоҳнинг
ёди
билан
бандлигидир
.
Машраб
асарлари
бизгача
асосан
номи
юқорида
зикр
этилган
манқабада
етиб
келган
.
“
Боқирғон
китоби
”
китобида
ҳам
шоир
шеър
-
ларидан
намуналар
мавжуд
.
Яна
Зиёвуддин
Исҳоқ
Боғистоний
қаламига
мансуб
“
Тазки
-
райи
қаландарон
”
асарида
, “
К
итоби
Садоий
”,
“
Мажмуайи
Хожам
Пошшо
”
каби
тўплам
-
ларда
ҳам
Машраб
шеърлари
учрайди
.
Аммо
санаб
ўтилган
манбалардаги
шеъру
ғазалларда
муаллифлик
муаммоси
кўзга
ташланади
.
“
Қ
иссайи
Машраб
”
манқабаси
,
ўз
-
ўзидан
маъ
-
лумки
,
Машраб
томонидан
ёзилмаган
.
Асар
муаллифи
айрим
байтларни
ўзи
айтиб
,
асарга
киритган
бўлиши
ҳам
мумкин
.
Бунинг
устига
манқабанинг
турли
нусхаларида
шеърлар
та
-
фовутли
тарзда
кўчирилган
.
Манқабадаги
Машраб
тахаллуси
билан
битилган
ғазаллар
-
дан
ташқари
бошқа
тахаллусли
шеърлар
ҳам
учрайди
.
Масалан
, “
Қ
иссаи
Машраб
”
да
Тур
-
ди
,
Ранжий
,
Аҳмад
қори
,
Маҳваш
,
Зайрак
,
Мансур
каби
шоирларнинг
асарлари
ҳам
бор
.
Ҳатто
Машраб
тахаллуси
билан
битилган
шеърларнинг
ҳаммасининг
ҳам
унга
тааллуқ
-
ли
эканлиги
ва
Машраб
ғазалларидаги
айрим
мисралар
ҳам
шубҳа
уйғотади
.
Хусусан
,
вазн
-
га
амал
қилинмаганлари
Машрабники
эмас
,
дейишга
тўлиқ
асос
бор
.
Бевосита
Машрабга
нисбат
берилган
асар
-
лар
“
Мабдаи
нур
”
ва
“
К
имё
”
номли
асарлар
-
дир
1
. “
К
имё
”
асари
текстологик
таҳлилга
тор
-
тилгач
ва
унинг
тасаввуфий
моҳияти
ўрганил
-
гач
,
мазкур
асар
«
Мабдаи
нур
»
билан
бир
муқова
остида
эълон
қилингани
учунгина
уни
Машрабга
тааллуқли
дейилгани
маълум
бўлди
.
1
Бобораҳим
Машраб
.
Мабдаи
нур
.
Сайланма
(
ғазаллар
ва
мустазодлар
). –
Т
.:
Фан
, 1994.
Нашрга
тайёрловчилар
:
Г
.
Ниёзов
,
Қ
.
Аҳмедов
.
Масъул
муҳаррирлар
:
Ҳ
.
Муҳам
-
мадхўжа
ўғли
,
И
.
Абдуллаев
,
М
.
Ҳасаний
S H A R Q M A S H ’ A L I
11
”
Мабдаи
нур
”
асари
эса
Жалолиддин
Румийга
тегишли
машҳур
“
Маснавийи
маънавийя
”
аса
-
рига
шеърий
шарҳлардан
иборат
асар
.
Маш
-
рабнинг
форсий
шеърларида
Румийнинг
таъ
-
сири
яққол
сезилади
. ”
Мабдаи
нур
”
нинг
ҳар
бандида
Машраб
ва
“
Мабдаи
нур
”
сўзлари
учрайди
ва
унда
Машраб
Румийга
ўхшатма
тарзида
ёзган
форсий
ғазалларидаги
услуб
мавжуд
. “
Мабдаи
нур
”
нинг
айнан
Машраб
қаламидан
чиққанини
Зиёвуддин
Исҳоқ
Боғис
-
тонийнинг
“
Тазкирайи
қаландарон
”
ва
Мажзуб
Намангонийнинг
“
Тазкират
ул
-
авлиё
”
тазкира
-
лари
ҳам
тасдиқлайди
.
Машраб
ижоди
тадқиқотчилари
орасида
Абдурауф
Фитратнинг
мақоласини
қаланда
-
рия
тариқати
ҳақида
изчил
маълумот
беради
-
ган
илк
тадқиқотлар
сирасига
киритиш
мум
-
кин
.
Фитрат
қаландария
тариқатининг
тавси
-
фини
Машрабнинг
қаландарлиги
асосида
амалга
ошириб
,
Марказий
Осиёда
қаландар
-
ликнинг
тарихий
илдизлари
анчагина
қади
-
мийлигини
қайд
этади
1
.
Турк
олими
Фуод
К
ўпрули
тадқиқотида
қаландарлик
Х
III-
Х
IV
асрларда
Онадўлида
мавжуд
бўлган
бобийлик
,
абдоллик
,
бектошийлик
,
ҳуруфийлик
,
қизил
-
бошлилик
,
ҳайдарийлик
тариқатлари
қаторида
тургани
ва
улар
орасида
нисбатан
кенг
тар
-
қалган
бектошийлик
тариқати
қаландарийлик
асосида
шакллангани
,
айрим
ҳолларда
ҳуру
-
фийлик
билан
қаландарийлик
қоришиқ
ҳолда
мавжуд
бўлгани
қайд
этилади
2
.
Марказий
Осиёда
эса
қаландарийлик
қисман
яссавийлик
тариқатига
хос
жиҳатларни
ўзига
олган
дейиш
мумкин
.
Шу
асосда
қаландария
тариқатининг
вужудга
келиш
даврини
яссавийя
тариқатидан
бироз
кейинроқ
,
яъни
тахминан
Х
II-
Х
III
аср
-
ларга
оид
,
дейиш
мумкин
.
Фитрат
мақоласи
-
да
3
қаландарийлик
сифатлари
қуйидагича
кел
-
тирилади
: “
қаландар
бутун
расмий
тақлиф
-
1
Абдурауф
Фитрат
.
Танланган
асарлар
. 2-
жилд
.
Илмий
асарлар
. –
Т
.:
Маънавият
, 2000.
Нашрга
тайёрловчи
ва
изоҳлар
муаллифи
:
филол
.
ф
.
д
.,
проф
.
Ҳ
.
Болтабоев
.
Масъ
-
ул
муҳаррир
:
филол
.
ф
.
д
.,
проф
.
Н
.
К
аримов
. –
Б
. 82-105.
2
Fuad Koprulu. Turk Edeb
ı
yat
ı
da
ı
lk Mutasavv
ı
fler. –
Ankara, 1991.
3
Абдурауф
Фитрат
.
Танланган
асарлар
. 2-
жилд
.
Илмий
асарлар
. –
Т
.:
Маънавият
, 2000.
Нашрга
тайёрловчи
ва
изоҳлар
муаллифи
:
филол
.
ф
.
д
.,
проф
.
Ҳ
.
Болтабоев
.
Масъул
муҳаррир
:
филол
.
ф
.
д
.,
проф
.
Н
.
К
аримов
. –
Б
. 88.
лардан
,
бутун
қайдлардан
озод
бўлган
,
ҳар
турли
диний
амал
ва
одатлардан
айрилган
,
бутун
моддий
,
ҳаётий
алоқаларни
тарк
қил
-
ган
,
ибодат
ва
одатларнинг
ҳаммасини
буз
-
ғувчи
кишининг
исмидир
”. “
Нафаҳот
ул
-
унс
”-
да
4
эса
, “
қаландарлар
диний
ибодатларнинг
фарз
бўлган
қисмларинигина
адо
қиладилар
”
деган
изоҳ
билан
унинг
маломатийликдан
фарқли
томонлари
кўрсатилган
: “
Маломатий
-
лар
диний
ибодатларни
ижро
қиладилар
,
би
-
роқ
ижро
қилганларини
халқдан
яширадилар
.
Қаландарлар
эса
,
тўғридан
-
тўғри
диний
ибо
-
датларни
ва
одатларни
бузадилар
”.
Бу
маълу
-
мотлар
қаландар
Машрабнинг
айрим
хусуси
-
ятларини
изоҳлашда
ёрдам
беради
.
Бобораҳим
Машраб
ўзига
қадар
ўтганлар
орасида
қалан
-
дарона
ишқу
ошиқликнинг
йирик
намоянда
-
ларидан
бири
сифатида
тан
олинади
5
.
У
нинг
ғазаллари
қаландарона
руҳ
билан
йўғрилган
.
Масалан
,
у
ўз
мухаммасларидан
бирида
: “
Ку
-
лоҳу
жандани
кийгил
,
қаландарликни
хў
қил
-
гин
”,
дейди
. “
Қаландар
бўл
”
радифли
ғазали
эса
қаландарликнинг
мақсадини
англатувчи
ушбу
байтдан
бошланади
:
Муродингга
етай
десанг
,
қаландар
бўл
,
қаландар
бўл
,
Ситам
аҳлин
ютай
десанг
,
қаландар
бўл
,
қаландар
бўл
,
Шоир
ғазалида
тасаввуф
йўлига
кирган
-
ларни
“
оғиздан
дур
сочмоқ
”, “
шароби
ишқ
ичмоқ
”, “
ёмонлардан
қочмоқ
”, “
фасод
аҳ
-
лин
қувмоқ
”, “
жаҳонни
сайр
этмоқ
”, “
разо
-
латни
куйдирмоқ
”, “
ҳақиқатни
очмоқ
”,
“
ҳаммани
кулдурмоқ
”
истасалар
қаландар
-
ликка
даъват
қилади
.
Машраб
бошқа
ғаза
-
лида
Ҳақ
йўлини
қаландарликда
кўради
:
Нигорим
васлини
излабталабда
бир
қаландарман
,
Кечиб
дунёи
фонийдан
талабда
бир
қаландарман
.
Машрабнинг
қаландарлиги
оддий
тиланчи
-
лик
,
бемақсад
дарбадарлик
эмас
,
балки
фано
муҳаббатидан
чекиниб
,
тажрид
аҳлига
қўши
-
4
سﺪﻘﻟا
تاﺮﻀﺧ
ﻦﻣ
ﺲﻧ
ﻻا
ت
ﺎ
ﺤﻔﻧ
.
ﻟا
ﺪﺒﻋ
ﻒﯿﻟ
ﺎﺗ
نﺎ
ﻤﺣﺮ
ﯽ
ﻣ
ﺎ
ﺟ
.
.
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
ا
ﻃ
ت
ﺎ
ﻋﻼ
5
Сайфиддин
Рамзиддин
.
Адабиётда
қаландарлик
//
Ж
.
Шарқ
юлдузи
. –2013. –
№
5.
S H A R Q M A S H ’ A L I
12
лиш
, “
Бир
Худодан
ўзгасини
ғалат
билиб
”,
танҳо
Ҳақни
севиш
,
унинг
висолидан
умидвор
бўлиб
икки
дунёни
“
пушти
по
уриш
”,
ҳақиқий
руҳ
озодлигига
етишишдан
иборат
.
Машраб
ижодидаги
қаландарона
шеърларда
ишқ
ва
жунуннинг
ҳиссиёт
ва
эҳтирослари
барқ
уриб
туради
.
Шоир
ўз
ижод
намуналарида
Иброҳим
Адҳам
ва
Мансури
Ҳаллож
тимсолларидан
кўп
фойдаланади
.
Ҳар
икки
тимсол
остидаги
Ҳақ
ошиқларининг
камолот
ва
имкониятлари
бора
-
сида
баҳсга
ундайди
ва
бу
орқали
инсонни
ўзлигини
англашга
,
англатишга
даъват
қилади
.
Бундан
ташқари
,
исёнкор
руҳдаги
ва
ҳатто
шаккокликка
йўйиш
мумкин
бўлган
сатрлар
битилган
шеърларида
Машраб
ошиқ
ва
маъ
-
шуқлик
нинг
асл
моҳиятини
кўрсатиб
беришга
интилади
.
Ҳақиқий
ошиқликларгагина
хос
ва
ҳамма
ҳам
англайвермайдиган
тавҳид
,
висол
,
аналҳақлик
,
фақру
фанолик
сингари
ҳақиқат
-
ларни
куйлайди
.
У
нинг
шеърий
салоҳияти
,
Холиқ
ва
махлуқотга
бўлган
муносабати
,
қола
-
верса
,
бутун
тасаввуфий
моҳиятининг
шакл
-
ланишида
қаландарлик
тариқатининг
ўзига
хос
ва
мос
ўрни
бор
.
Фитрат
Машраб
ижоди
асосида
қалан
-
дарликнинг
ички
маънога
эга
поэтик
тим
-
соллари
бўлмиш
кулоҳ
,
камар
,
долқ
,
хирқа
,
кашкул
,
матбаҳ
,
асо
каби
ҳар
бир
ашёсидаги
тасаввуфий
маъноларни
умумлаштириб
,
қа
-
ландарлик
ислом
тасаввуфининг
бир
бўлаги
-
дир
,
деган
хулосани
беради
1
.
Фитрат
ҳаётий
кузатишларни
манбалардаги
мулоҳазалар
билан
боғлаб
Машрабнинг
қатор
шеърлари
-
ни
қаландарийлик
тариқати
асосида
шарҳла
-
ган
. “
Қ
иссаи
Машраб
”
манқабаси
муаллифи
Машрабда
қаландарийликка
юз
тутиш
унинг
Офоқ
Хожа
билан
кечган
бир
суҳбатдан
бошланганига
ишора
қилади
.
Машраб
Офоқ
Хожа
билан
учрашувдан
мутаассир
бўлиб
,
“
Илоҳи
мағфират
дарёсидан
Машрабни
шо
-
доб
эт
,
Ҳамиша
«
Шайъаниллоҳ
»
деб
қалан
-
дарвор
йиғларман
”
мақтаъси
билан
тугалла
-
1
Абдурауф
Фитрат
.
Танланган
асарлар
. 2-
жилд
.
Ил
-
мий
асарлар
. –
Т
.:
Маънавият
, 2000.
Нашрга
тайёрлов
-
чи
ва
изоҳлар
муаллифи
:
филол
.
ф
.
д
.,
проф
.
Ҳ
.
Бол
-
табоев
.
Масъул
муҳаррир
:
филол
.
ф
.
д
.,
проф
.
Н
.
К
ари
-
мов
. –
Б
. 91.
надиган
ва
“
Кеча
-
кундуз
бу
Машрабни
хаёли
остонбуси
,
Висолинг
давлатини
топмоқға
итларни
салоҳимдур
”
мақтаъси
билан
якун
-
ланган
ҳамда
“
Кел
,
эй
Машраби
умид
этгил
Худойинг
лоязол
этмиш
,
Муҳаммад
Муста
-
фо
ҳаққи
мани
васлингга
еткургил
”
байти
билан
тажассум
этилган
ғазалларини
ўқи
-
гандан
сўнг
(
манқабада
улар
муножот
деб
берилган
)
Офоқ
Хожа
“
Эй
Машраб
,
сани
ичинг
торлик
қилди
,
маънини
ошкор
қил
-
динг
”,
деб
унинг
оғзига
туфлаган
эканлар
.
Шундан
сўнг
Машраб
шеъриятида
янги
бир
тасаввуфий
чуқурлик
пайдо
бўлади
.
Энди
унда
зоҳирий
маънони
очишга
интилиш
эмас
,
балки
ботиний
маънолар
дунёсига
рағ
-
бат
кучаяди
.
Шоир
адабий
меросидаги
ди
-
ний
мазмун
ва
тасаввуфий
йўналиш
руҳи
-
даги
шеърларнинг
кўпчилик
қисми
Офоқ
Хожа
даргоҳида
ва
унинг
тарғибот
сабоқ
-
лари
таъсирида
яратилган
.
Машраб
шеъриятининг
тасаввуфий
боти
-
ний
маъноларини
ва
поэтик
хусусиятларини
ўрганиш
орқали
,
Фитрат
унинг
шеъриятида
-
ги
энг
эътиборли
жиҳатларни
кузатади
:
“
Машраб
ўзидан
бурунғи
ва
муосир
бўлган
бир
кўб
мутасаввиф
шоирларимиз
каби
ҳая
-
жонсиз
шоирлардан
эмас
.
Унинг
шеърлари
-
да
ҳар
вақт
бир
кучли
ҳаяжонни
кўриш
мум
-
кин
.
У
кўбрак
Жалолиддин
Румийдаги
сўфиё
-
на
ҳаяжонни
ўз
шеърларида
акс
эттиришга
тиришардир
”
2
.
У
фикрларига
мисол
қилиб
Машрабнинг
“
Гулшани
боғи
даҳр
аро
булбу
-
ли
нағмагар
ўзим
,
Бир
бути
хуш
хиром
учун
ошиқи
дарбадар
ўзим
,”
ёки
“
Нақш
давлат
муҳрини
нафсимга
босди
чун
ажал
,
Шамс
Табризий
манам
,
гоҳи
Жалолиддин
манам
”
сатрларини
келтиради
.
Машраб
тасаввуфий
назмда
инсон
руҳий
ҳолатларидан
бири
бўлган
йиғини
ўзгача
талқин
қилади
.
У
нинг
шеърларида
йиғи
фақатгина
айрилиқ
ёки
дунёнинг
бошқа
бир
бевафоликларидан
юзага
келадиган
зоҳирий
2
Абдурауф
Фитрат
.
Танланган
асарлар
. 2-
жилд
.
Ил
-
мий
асарлар
. –
Т
.:
Маънавият
, 2000.
Нашрга
тайёр
-
ловчи
ва
изоҳлар
муаллифи
:
филол
.
ф
.
д
.,
проф
.
Ҳ
.
Бол
-
табоев
.
Масъул
муҳаррир
:
филол
.
ф
.
д
.,
проф
.
Н
.
К
ари
-
мов
. –
Б
. 92.
S H A R Q M A S H ’ A L I
13
руҳий
ҳолат
эмас
,
балки
ишқи
илоҳий
нинг
зуҳуридир
:
Матлабим
бор
-
нораво
,
мен
йиғ
-
ламай
ким
йиғласин
,
Дард
берибдир
бедаво
мен
йиғламай
ким
йиғласин
.
Бундай
«
йиғи
»
биргина
шоирнинг
ўзини
эмас
,
балки
“
базмнинг
шамъи
парвонасию
”,
“
май
шишалари
”
ни
ҳам
ўз
ҳукмига
олади
.
Ю
суфнинг
йўқолганидан
фақат
унинг
отаси
Яъқубгина
йиғламайди
,
балки
Ю
суфнинг
йўқо
-
лишига
сабабчи
бўлган
осий
отанинг
гуноҳи
учун
Ю
суф
ҳам
,
Ибн
К
анъон
ва
бошқалар
ҳам
йиғлаши
лозим
фожиа
деб
баҳолайди
:
Соғиниб
Юсуфни
ёлғиз
йиғламас
Яъқуб
зор
,
То
мусофир
бўлди
Юсуф
Ибн
Канъон
йиғлади
.
Машраб
ижодида
“
йиғи
”
термини
учрай
-
диган
қатор
ғазал
ва
мухаммаслар
бор
.
Аммо
мазкур
термин
бу
ғазал
ва
мухаммасларнинг
барчасида
ҳам
ишқи
илоҳийдан
тўлиб
-
тош
-
ган
қаландар
йиғисини
англатмайди
.
Шоир
ўз
шахсий
ҳаётида
юз
берган
айрилиқлару
фожиалардан
қаттиқ
таъсирланиб
,
оддий
кишилар
каби
самимий
кўз
ёшлари
тўкади
.
Машрабга
онасининг
ўлими
ҳам
жуда
қат
-
тиқ
таъсир
кўрсатган
:
“
Эй
сафобахш
баҳору
бўстоним
қайдасан
... .
Волидам
,
Маккам
Мадинам
,
меҳрибоним
қайдасан
”.
Тасаввуфий
ғояларни
шеъриятида
тарғиб
қилиш
учун
шоирнинг
Машрабдан
бошқа
бир
тахаллуси
ҳам
бўлган
.
У
Маҳдий
тахал
-
луси
билан
ҳам
ижод
қилган
ва
бу
тахаллус
ўзига
маънавий
-
руҳий
томондан
тўла
мос
тушишини
таъкидлайди
.
Маҳдий
– “
ҳидоят
қилувчи
,
тўғри
йўл
кўрсатувчи
”
маъносини
англатади
.
Зеро
,
Машрабнинг
мақсади
ҳам
айнан
шу
–
одамларни
тўғри
йўлдан
хабар
-
дор
қилиш
.
Масалан
,
Машраб
ўзининг
“
Са
-
йидсан
,
хожасан
,
зинҳор
мағрури
насаб
бўл
-
ма
”
мисраси
радиф
бўлган
мухаммасида
ин
-
сон
табиатида
нафсу
ҳаво
,
кибр
,
манманлик
,
наслу
насабдан
мағрурланиш
иллатлари
мав
-
жудлиги
,
бу
иллатларнинг
оқибати
ҳалокат
эканлиги
,
инсон
эса
бу
иллатлардан
покла
-
ниб
,
ўзини
раҳм
-
шафқат
,
эзгу
ниятли
,
соф
қалб
эгаси
сифатида
тарбиялаши
лозимлиги
ҳақида
сўз
юритади
.
Машраб
ҳеч
бир
қада
-
мини
бекор
босмаган
,
ҳеч
бир
сўзини
бекор
айтмаган
.
Сафарлари
давомида
шаҳарлару
қишлоқларда
,
уйлару
кўчаларда
бўлиб
,
ин
-
соннинг
зикр
этилган
сифатлари
тарбиячиси
,
унинг
иллатлар
зимистонида
чироқ
тутган
йўл
бошловчиси
,
бир
сўз
билан
айтганда
,
ру
-
ҳий
мураббийи
бўлган
.
Машрабнинг
қалан
-
дарлиги
саховатни
ўзига
матлаб
деб
билувчи
инсонликка
интилишдан
иборат
бўлиб
,
ти
-
ламчи
,
таъмагир
қаландарликка
сира
-
сира
ўхшамайди
.
Маълумки
,
тасаввуф
йўлини
танлаганлар
икки
турли
ҳисобланади
.
Бир
тури
,
Пайғамбар
Муҳаммад
Мустафо
(
САВ
)-
нинг
йўлларида
оғишмай
юриб
камолотга
интилганлар
ва
инсонларни
ғафлат
уйқуси
-
дан
бедор
қилиш
учун
доимо
халқ
билан
бирга
юрганлар
.
Иккинчи
турдагилар
эса
юксак
мақомотларга
эришганларига
қара
-
май
,
бошқаларни
камолотга
ҳидоят
этишга
ўзларини
бурчли
деб
ҳисобламаганлар
.
Машраб
қаландар
бўлишига
қарамай
,
тасав
-
вуф
аҳлининг
биринчи
тоифасига
тааллуқли
-
дир
.
У
Расули
Акрам
изнида
юриб
камолотга
эришганлардан
ва
умр
бўйи
халқ
билан
бир
-
га
бўлиб
,
ўзини
қалбларни
ғафлат
уйқусидан
уйғотиш
,
ғубор
босиб
кетган
кўнгил
кўзгу
-
ларини
тозалаш
каби
мураккаб
вазифаларни
бажаришга
бағишлаган
.
Жаннату
беҳишт
эмас
,
балки
Оллоҳ
дийдори
,
Расули
Акрам
алайҳиссалом
пайрави
орзусида
ўзининг
бе
-
назир
шеърлари
билан
халқ
орасида
яшаган
.
Машраб
“
Менга
дўзахни
танҳо
бер
,
халойиқ
куймасун
ҳаргиз
”,
деган
мисралари
билан
шариат
,
тариқат
,
маърифат
ва
ҳақиқат
(
фано
)
мақомлари
аро
юксалиб
,
ҳақиқий
маҳдийлик
мақомига
етишганини
кўрсатади
.
Машраб
бу
дунёда
одамлар
маломатига
қолишни
Жало
-
лиддин
Румий
(
“
Менга
дам
урмагил
доғи
маломатдин
”
)
каби
тушунади
.
“
Боғи
ҳир
-
сингни
муҳаббат
оташи
бирла
қурут
”
,
дея
даъват
қилган
шоирнинг
ўзи
аллақачон
бу
маломатларга
тайёр
эди
.
Машраби
девона
инсоннинг
зоҳирий
,
яъни
суратидаги
таҳора
-
тидан
ботиний
,
яъни
қалби
,
кўнглидаги
та
-
ҳоратини
устун
қўяди
.
Ч
унки
одам
ташқи
кўринишдан
топ
-
тоза
,
софу
мусаффо
бўли
-
ши
,
аммо
сийратан
илону
чаёнлардан
ўтиб
тушиши
мумкин
.
Покдомон
манзилдан
меҳ
-
монлар
қадами
узилмайди
.
Худди
шунинг
-
дек
покиза
кўнгил
уйига
ҳам
севги
,
садоқат
,
меҳр
-
муҳаббат
,
илҳом
,
раҳм
-
шафқат
,
адолат
,
S H A R Q M A S H ’ A L I
14
тўғрилик
,
саховат
,
ризолик
,
мардлик
,
илм
,
шукр
,
тавба
,
камтарлик
,
сабр
,
нур
каби
ило
-
ҳий
меҳмонлар
муттасил
келаверади
.
Машраб
қаламига
мансуб
асарлар
қалан
-
дарлик
тариқати
фалсафаси
,
шак
-
шубҳасиз
,
тариқат
терминологиясини
ҳам
ривожлан
-
тирган
ва
янги
бирликлар
билан
бойитган
.
Машраб
ижодида
қўлланган
тасаввуфий
тер
-
минологиянинг
таркибий
турлари
ва
улар
-
нинг
ясалиш
усуллари
,
терминлардаги
се
-
мантик
торайиш
ва
кенгайиш
,
метафорик
ва
метонимик
хусусиятлар
,
терминлардаги
омо
-
нимия
ва
синонимия
масалалари
алоҳида
тадқиқот
сифатида
ўз
навбатини
кутмоқда
.
ДАРИЙ
ТИЛИДА
-AK/-GAK
СУФФИКСЛИ
ЯСАЛМАЛАРНИНГ
СЕМАНТИКАСИ
АЛИМОВА
ХОЛИДА
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
дарий
тилида
-ak/-gak
суффиксининг
сўз
ясаш
имконияти
ўрганилди
. -
ak/-gak
суффиксли
ясалманинг
семантикаси
унинг
таркибий
қисмлари
маъноси
ва
шу
қисмларга
хос
хусусиятлар
асосида
юзага
келиши
таҳлил
қилинди
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
-ak/-gak
суффикси
,
шакл
ясовчи
,
сўз
ясалиш
асоси
,
сўз
ясовчи
,
ясама
сўз
,
коннотация
,
омоним
ясалмалар
.
Аннотация
.
В
статье
изучена
словообразовательная
возможность
суффикса
-ak/-gak
в
языке
дари
.
Проанализирована
семантика
производного
слова
с
суффиксом
-ak/-gak
на
основе
значений
его
компонентов
и
их
особенностей
.
Опорные
слова
и
выражения
:
суффикс
-ak/-gak,
формообразующий
,
словообразовательная
ос
-
нова
,
словообразующий
,
производное
слово
,
коннотация
,
производные
омонимы
.
Abstract.
This article analyzes the derivational possibility of the suffix -ak/-gak in the Dari language. In this
article, semantics of the suffix -ak/-gak is analyzed through the meaning of its structural parts and the features of it.
Keywords and expressions:
suffix -ak/-gak, form-building, derivational stem, word-formative, derived
words, connotation, derived homonyms.
Дарий
тилида
-ak/-gak
суффикси
аслида
от
-
ларнинг
кичрайтиш
,
эркалаш
шаклларини
ҳо
-
сил
қилувчи
аффикслардан
саналади
.
Бироқ
тил
тараққиёти
давомида
бу
суффикснинг
сўз
ясовчи
сифатидаги
мавқеи
ҳам
орта
борди
.
Муаллиф
томонидан
-ak/-gak
суффиксининг
келиб
чиқиши
ва
унинг
сўз
ясаш
имконияти
ҳақида
сўз
юритилган
1
.
Мавзу
бўйича
матери
-
аллар
таҳлили
асосида
тегишли
хулосалар
чи
-
1
Бу
ҳақда
қаранг
.
Дарий
тилида
-ak/-gak
суффикси
ва
унинг
сўз
ясаш
имконияти
//
Шарқшунослар
анжумани
. –
Тошкент
, 2011. –
№
6. –
Б
. 3-11.
У
ралов
Х
.
У
.
Научно
-
техническая
терминология
совре
-
менного
яз
ы
ка
дари
. –
Т
., 1990. –
С
. 24.
қарилган
.
Қ
уйида
ҳозирги
дарий
тили
матери
-
аллари
асосида
-ak/-gak
суффиксли
ясалмалар
-
нинг
семантикаси
тадқиқ
қилинади
.
Ҳозирги
дарий
тилида
-ak
суффиксининг
маъноси
ва
қўлланилиши
форс
ва
тожик
тил
-
ларидан
фарқ
қилмайди
.
Асосий
тафовут
бу
тилларда
-ak
суффикси
фонетик
вариантлари
-
нинг
ишлатилиши
билан
боғлиқ
.
Шунингдек
,
-
ak
нинг
субъектив
баҳо
шаклини
ифодаловчи
бошқа
суффикслар
билан
ўзаро
нисбати
ҳам
фарқланади
(
масалан
,
форс
тилида
бу
ўринда
-
č
e, -e
маҳсулдор
)
2
.
2
К
иселева
Л
.
Н
.
Очерки
по
лексикологии
яз
ы
ка
дари
.
–
М
.:
Наука
, 1973. –
С
.112.
S H A R Q M A S H ’ A L I
15
- ak
суффиксининг
иккиланган
варианти
-
akak
тожик
тили
ва
дарий
сўзлашув
тилига
хос
бўлиб
,
ҳозирги
форс
тилида
учрамайди
.
Бу
суф
-
фикс
орқали
кичрайтиш
-
эркалаш
маънолари
куч
-
лироқ
ифодаланади
:
xor(d)tarakak
“
кичкинагина
”,
č
e
š
makak
â
-ye godi
“
қўғирчоқнинг
кўзчалари
”*
1
.
- ak/-gak
суффикси
сермаҳсул
шакл
ясовчи
;
от
,
сифат
ва
равишларга
қўшилиб
,
қуйидаги
грамматик
маъноларни
ифодалайди
:
а
)
кич
-
райтиш
,
б
)
ижобий
коннотацияга
эга
эмоциио
-
нал
-
эркалаш
,
в
)
салбий
коннатацияга
эга
эмо
-
ционал
-
камситиш
;
коннотация
йўналиши
(
ме
-
лиоратив
ёки
пейоратив
маъноси
)
аксарият
ҳолларда
контекстга
боғлиқ
.
Масалан
:
ﮫﭽ
ﺑ
ba
č
a
ﮏﮕﭽ
ﺑ
→
ba
č
agak
мисолида
:
ﯽ
ﻧا
رﺎﺑ
د
ﺮﻣ
ز
ا
ش
ﻮ
ﭘ
ﯽ
ﮑﮕﭽ
ﺑ
ﺴ
ﺑ
ﮫﮐ
دﻮ
ﺧ
ط
ﺎ
ﺮ
ﺑ
ا
ر
ﮏﯾ
و
بآ
ﻞ
ﺗﻮﺑ
ﮏﯾ
،
دﻮﺑ
ه
د
ﺮﮐ
ر
ا
ﻮ
ﻤھ
یﺮﺒﻗ
ﮓﻨ
ﺳ
ی
ور
ﺪﯾﺮﺧ
خﺮ
ﺳ
ﻞﮔ
ﮫﺧ
ﺎ
ﺷ
.
2
“
Ё
мғирпўш
ёпинган
киши
қабртош
устига
нарсаларини
ёйиб
қўйган
болакай
дан
бир
шиша
сув
ва
қизил
атиргул
шохини
сотиб
олди
” (
кичрайтиш
маъноси
);
ﮏﮕﭽ
ﺑ
ﻢﯾ
ﺎ
ھ
هﺪﻧ
ﺎ
ﻣ
ﮫﻧ
ﺎ
ﺧ
رد
ا
ر
ما
3
.
“
Болажонларимни
уйда
қолдирганман
”
(
эмоционал
-
эркалаш
маъноси
);
مﻼﻏ
ﮥﭽ
ﺑ
و
ا
!
یا
ﮫ
ﺑ
ﮏﮕﭽ
ﺑ
ﯽﺘﺑ
و
ا
4
.
“
Ў
,
қулвачча
!
Манави
бола
га
сув
бер
”
(
эмоционал
-
камситиш
маъноси
).
-ak/-gak
суффикси
орқали
ифодаланган
субъектив
баҳо
шакллари
асосан
оғзаки
нутққа
хос
.
Бадиий
асар
тилида
тез
-
тез
учраб
турувчи
бундай
формаларни
ҳам
оғзаки
сўзлашув
нутқи
учун
хос
бўлган
ҳолатлар
деб
қараш
маъқул
.
Масалан
:
د
ﺮﻣ
mard
“
эр
киши
” –
ک
د
ﺮﻣ
mardak
(
камситиш
ёки
нотавонлигини
ифодалаш
учун
):
ﮏﯾ
ک
د
ﺮﻣ
ﮏﯾ
ﻂﻘ
ﻓ
ﺎ
ﯿﻧ
د
ر
ا
د
ز
ا
ﮫﮐ
دﻮﺑ
ر
ا
دﺎ
ﻧ
رﺎ
ﯿﺴ
ﺑ
وﺎ
ﮔ
ﺖﺷا
د
ﮫﻟا
ﺮﻧ
5
.
1
(*)
белгиси
остидаги
ясалмалар
қуйидаги
китобдан
олинди
:
Фархади
Р
.
Разговорн
ы
й
фарси
в
Афганис
-
тане
. –
М
.:
Наука
, 1974. –
С
. 157-159.
2
یﺮﻔﻌﺟ
س
ﺎ
ﺒﻋ
)
نﺎ
ﻣ
ر
آ
.(
ﺎ
ﯾﺮﺛ
ﮏﻠﭘ
ﺖﺸﭘ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
نﺎﻓ
ﺮﻋ
١٣٨٢
ش
.
–
ص
.
٨٥
.
3
یﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﺴﺣ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ن
ﺰﻧ
ﭗ
ﮔ
ﭻﯿھ
ﻮﺗ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،ﮫﻤﺸﭼ
١٣٨
٧
ش
.
–
ص
.
٢
٦
.
4
ﻦﯿﻧ
ﻮ
ﺧ
ﺪﯿ
ﺑ
.
نﺎﺘﺳ
ا
د
ﮥﻋ
ﻮ
ﻤ
ﺠ
ﻣ
ﻦﯾ
رز
،ﺪﻨﻏ
ر
ا
کﺮﺒ
ﺑ
ز
ا
ﯽ
ﯾ
ﺎ
ھ
م
ﻮ
ﯿﻗ
ﯽ
ﮕﯿ
ﺑرﻮﺗ
م
ﺎ
ﻤ
ﺘ
ھا
ﮫ
ﺑ
،
ن
اﺮﮕﯾ
د
و
رﻮ
ﺨ
ﻧا
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ﮥﯾ
دﺎ
ﺤ
ﺗ
ا
ج
نﺎ
ﮔﺪﻨﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
.
د
.
،ا
١٣
٦
٥
ش
.
–
ص
.
١
٤
.
“
Бир
жуда
камбағал
(
ниҳоятда
фақир
)
киши
бўлиб
,
бу
дунёда
фақат
ола
-
була
буқаси
бор
эди
”.
ﻦﺴﺣ
Hasan
“
Ҳасан
” –
ﮏﻨﺴﺣ
Hasanak
“
Ҳасантой
” (
кичрайтиш
маъноси
):
ﮏﻨﺴﺣ
ش
ﻮ
ھ
ﮫﮐ
ﺖﻔﮔ
دﻮﺑ
هﺪﺷ
ﮏﻤﮔ
:
ﯽ
ﻤﻧ
ﻦﻣ
ﻢﻤﮭ
ﻓ
ﯽ
ﻣ
ﻢﯾ
ﺎ
ھ
وزر
آ
م
ﺎ
ﻤ
ﺗ
ﮫ
ﺑ
اﺮﻣ
هﺮﮭﻣ
ﻦﯾا
ﮫﻧ
ﻮ
ﮕﭼ
ﮫﮐ
؟
ﺪﻧ
ﺎﺳر
6
“
Ҳасантой
хаёли
қочиб
деди
: “
Тушун
-
мадим
,
бу
мунчоқ
қандай
қилиб
мени
барча
орзуларимга
етказади
?”
Деминутив
ўзлашмадан
қайта
кичрайтиш
шакли
ясалгани
кузатилди
:
ﯽ
ﭘ
ﺎ
ﭘ
ﮏﮔ
p
â
pigak
“
кучукча
” (
русча
бобик
):
ﻦﯾا
ﯽ
ﭘ
ﺎ
ﭘ
ﮏﮔ
ﻮ
ﻋ
ﮫ
ﺑ
د
ﺮﮐ
ع
و
ﺮﺷ
ﮫﻌ
ﻓد
ﮏﯾ
ﻢھ
ﻮ
ﻋ
د
ﺮﮐ
ن
7
.
“
Бу
кучукча
ҳам
бирдан
вовуллашни
бошлади
”.
ﯽ
ﭘ
ﺎ
ﭘ
یاﺪ
ﺻ
ﮏﮔ
ﯽ
ﻣ
ا
ر
ﯽ
ﻤﻧ
ﮫﮐ
دﻮ
ﻨﺷ
یﻻ
ﺎﺑ
ز
ا
ﺪﻤﮭ
ﻓ
ﯽ
ﻣ
ﻒﺟ
ﯽ
ﮐ
ی
ﻮﺳ
ﮫ
ﺑ
ر
ا
ﻮ
ﯾ
د
ﺪﻧ
ز
8
.
“
Кучукча
нинг
овозини
эшитади
,
девор
тепасидан
кимга
қараб
вовуллаётганини
тушунмайди
”.
-ak/-gak
суффикси
янги
сўз
ясаш
учун
ҳам
хизмат
қилади
.
Сўз
ясалиш
асоси
вазифасида
от
(
naj(j)
â
r
“
дурадгор
”
®
naj(j)
â
rak
“
қизилиш
-
тон
”,
m
ô
y
1) “
соч
”; “
тук
”, 2) “
жун
”
®
m
ô
yak
“
чўтка
(
ча
)”),
сифат
(
tor
š
“
нордон
”
®
tor
š
ak
1) “
шовул
”; 2) “
нордон
мева
(
масалан
,
хом
ол
-
ма
)”,
ta
š
na
“
ташна
”
®
ta
š
nak
“
болаларда
ташна
касаллиги
”),
феъл
негизи
(
tar
âš
–
tar
âš
idan
“
рандаламоқ
”, “
тарашламоқ
”
феълининг
ҳозир
-
ги
замон
негизи
(
кейинчалик
–
ҲЗН
)
®
tar
âš
ak
“
шабер
” (
металл
буюмлар
сиртини
тарашлаб
текислайдиган
асбоб
),
тақлид
(
тасвир
)
сўз
(
γêč
“
ғич
”
®
γêč
ak
“
ғижжак
”,
ferfer
“
пир
-
пир
”
®
ferferak
“
пирпирак
”; “
пилдироқ
”, “
ғирғирак
”,
“
бизбизак
”),
мураккаб
асос
(
š
ir
‘
сут
’ +
čôš
–
čôš
idan
“
эммоқ
”, “
сўрмоқ
”
феълининг
ҲЗН
®
š
ir
čôš
ak
“
сўрғич
” (
сут
ичириш
учун
),
â
ft
â
b
“
қуёш
”, “
офтоб
” +
b
â
r
â
n
“
ёмғир
”
®
â
ft
â
bb
â
-
r
â
nak
“
ёз
ёмғири
”, “
кун
чиқиб
турганда
ёққан
ёмғир
”)
келиши
мумкин
.
Ясалмалар
нарса
-
5
ﮫ
ﺼ
ﻗ
ه
ر
اﺰھ
ی
ﺎ
ھ
ھ
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
ی
ﺎ
.
ﺪﻤﺤﻣ
ﯽ
ﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
زﺎﺑ
و
ی
رو
آ
د
ﺮﮔ
ی
روﺎ
ﺧ
د
ا
ﻮ
ﺟ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،ﮫﻤﺸﭼ
١٣٨
٦
ش
.
–
ص
.
٤٧٠
.
6
ی
روﺎ
ﺧ
د
ا
ﻮ
ﺟ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ف
ﺎ
ﻗ
ه
ﻮ
ﮐ
ﺖﺸﭘ
.
–
ﯽﺑ
،
ج
اﺮ
ﺳ
،
ﺎ
ﺟ
١٣٨
٦
ش
.
–
ص
.
٤٦
.
7
یﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﺴﺣ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ن
ﺰﻧ
ﭗ
ﮔ
ﭻﯿھ
ﻮﺗ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،ﮫﻤﺸﭼ
١٣٨
٧
ش
.
–
ص
.
٢٥
.
8
یﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﺴﺣ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﻦ
ﺘﻓر
دﺎ
ﯾ
ز
ا
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
ﻤﺸﭼ
،ﮫ
١٣٨٥
ش
.
ص
.
١
٤
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
16
буюм
ва
ҳолат
-
ҳаракат
отлари
бўлиб
,
шахсга
оид
белгини
билдирувчи
сўзлар
(
сифат
,
бироқ
шахс
белгиси
учун
қўллангани
сабабли
от
вазифасида
келади
)
ясалиши
ҳам
кузатилади
.
Қ
уйидаги
материаллар
таҳлили
-ak/-gak
суф
-
фиксли
ясалмаларнинг
семантикасини
кенгроқ
ёритишга
,
ҳозирги
дарий
тилида
кечаётган
тил
жараёнларини
аниқлашга
ёрдам
беради
.
Зеро
,
келтирилган
мисоллар
таҳлили
дарий
тили
таржима
ва
изоҳли
луғатларини
қайта
тузишни
тақозо
қилади
.
-ak/-gak
суффикси
билан
ясалган
нарса
-
бу
-
юм
отлари
“
асосдан
англашилган
нарса
(
ёки
белги
-
хусусият
)
га
ўхшатиш
асосида
нарса
,
бу
-
юм
”, “
асосдан
англашилган
иш
-
ҳаракат
(
ёки
ҳолат
)
билан
характерланувчи
(
белгиланувчи
),
шундай
ҳаракат
тарзида
юз
берувчи
ва
номла
-
нувчи
нарса
”
ва
“
асосдан
англашилган
иш
-
ҳаракат
учун
қўлланадиган
нарса
”
маъно
-
ларини
ифодалайди
.
Масалан
:
ﮏﻤﺸﯾﺮ
ﺑ
ا
abr
êš
omak
“
маккажўхори
попуги
”;
“
маккажўхори
бошоғи
” (
ﻢﺸﯾﺮ
ﺑ
ا
abr
êš
om
“
ипак
”;
“
пилла
”; “
шойи
ип
”):
ﯽﺗﺎﺗﺎ
ﺒﻧ
،
ﻮ
ﻤﻧ
ﯽ
ﯾاﺪ
ﺘﺑ
ا
ﻞﺣاﺮﻣ
رد
بآ
ﺖﻠﻗ
ﺮﺛا
رد
ﺧ
ﻮﺳ
ﺪﯿﻟ
ﻮﺗ
ﻢھ
و
هﺪﻣآ
دﻮ
ﺟ
و
ﮫ
ﺑ
ه
ﺎﺗﻮ
ﮐ
ﺪﻗ
و
ﮫ
ﺘ
ﮏﻤﺸﯾﺮ
ﺑ
ا
ﺎ
ھ
دﺎﺘﻓ
ا
ﺪھا
ﻮ
ﺧ
ﻖ
ﯾ
ﻮ
ﻌ
ﺗ
ﮫ
ﺑ
1
.
“
Сув
танқислиги
туфайли
ўсимликлар
кўкаришининг
бошланғич
давридаёқ
куйиб
ва
паканалашиб
,
маккажўхори
попуги
ни
ишлаб
чиқариш
ҳам
тўхтаб
қолади
”.
ﮏﺸ
ﺗ
آ
â
te
š
ak
1. “
чақмоқ
”, “
яшин
” 2. “
ялтироқ
(
кечаси
ялтираб
кўринадиган
)
қўнғиз
”,
“
тиллақўнғиз
” (
ﺶ
ﺗ
آ
â
te
š
ва
â
ta
š
“
олов
”) (
луғатда
касаллик
номи
сифатида
қайд
этилган
:
ﮏﺸ
ﺗ
آ
â
te
š
ak
1)
қ
.-
х
.
“
антракноз
” 2) “
сифилис
”
2
):
و
درﻮ
ﺧ
م
ر
ﺪﭘ
ﮏﯾ
د
ﺰﻧ
یﺰﯿﭼ
ﮏﯾ
ﮏﺸ
ﺗ
آ
دز
.
ﻎ
ﯿﭼ
ﮫﻨﻧ
مﺪﯿ
ﺘﻓ
ا
ک
ﺎ
ﺧ
ی
ور
ﮫﻨﯿ
ﺳ
ﺎﺑ
و
مﺪﯿﻨﺷ
ا
ز
3
.
“
Нимадир
отамнинг
ёнига
келиб
урилди
-
да
,
чақмоқ
чақди
.
Онамнинг
чинқириғини
эшитиб
,
кўксим
билан
ерга
йиқилдим
”.
1
یا
زﻮ
ﺟ
،ﻢﮑﯾ
ۀ
رﺎ
ﻤﺷ
،م
ﻮﺳ
ۀ
رود
،
ﺎﺘﺳور
یاﺪ
ﺻ
١٣٨٢
،ش
ﺺﺻ
٣
٠
−
٣١
.
2
К
иселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
сло
-
варь
. –
М
.:
Рус
.
яз
., 1986. –
С
. 25
3
یﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﺴﺣ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﮫﻧا
و
ﺮﭘ
ﺪﯿﻔ
ﺳ
ی
ﺎ
ھ
ردﺎ
ﭼ
و
ﺎ
ھ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
نﺎ
ﮔﺪﻨﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
ﯽ
ﮕﻨھﺮ
ﻓ
ﺰﮐﺮﻣ
١٣
٧
٨
ش
.
–
ص
.
٨١
.
ﮫﮐ
ﺪﻧ
دﻮﺑ
ﮫﻧ
ﺎ
ﺧ
ر
ا
ﻮ
ﯾ
د
ز
ا
ن
ﺪﺷ
ﻻ
ﺎﺑ
ل
ﺎ
ﺣ
رد
دزد
ود
نﺎ
ﻤ
ﺳ
آ
نﺎ
ﮭﮔ
ﺎ
ﻧ
ﮏﺸ
ﺗ
آ
ﺪﺷ
ﻦﺷ
ور
و
دز
4
.
“
Икки
ўғри
уйнинг
деворидан
ошиб
ўтаётган
ҳам
эдиларки
,
ногаҳон
чақмоқ
чақиб
ёришиб
кетди
”.
ﮏﺸ
ﺗ
آ
،
غ
اﺮﭼ
ﺪﻨﻧ
ﺎ
ﻣ
،
ﺐ
ﺷ
ﮫﮐ
ﺖ
ﺳ
ا
درﻮ
ﺧ
ﯽ
ﮑﻣﺮﮐ
ﯽ
ﻣ
ﺐ
ﺷ
و
ﺪ
ﺑﺎﺗ
ﺐ
ﺷ
،
غ
اﺮﭼ
ﺐ
ﺷ
،ﮏﻏاﺮﭼ
و
ب
ﺎﺗ
ﯽ
ﻣ
هﺪﯿﻣ
ﺎ
ﻧ
ﻢھ
ﮫﻠﻏاﺮﭼ
دﻮ
ﺷ
5
.
“
Ялтироқ
қўнғиз
кичкина
қурт
бўлиб
,
тунда
худди
чироғдек
ёғду
сочади
ва
(
уни
)
тунчироқ
деб
ҳам
атайдилар
”.
ﮏ
ﺳﺎ
ﻤﻟا
“
чақмоқ
”, “
яшин
” (
س
ﺎ
ﻤﻟا
“
олмос
”):
ﮫﮔا
ﮏ
ﺳﺎ
ﻤﻟا
هﺪﻧ
ز
ه
ﻮ
ﺷ
ل
زﺎ
ﻧ
ﻼﻗ
ﺮ
ﺳ
ﯽ
ﻗ
ﺎﺑ
نﺎ
ﺟ
ﯽ
ﻤﻧ
ﮫﻨﮐ
ﻢﺣ
ر
اﺪﺧ
؛
ﺪﻧ
ﺎ
ﻣ
6
.
“
Агар
қалъа
устига
яшин
тушса
,
тирик
жон
қолмайди
;
худонинг
раҳми
келсин
”.
یا
ﺎﺑ
ا
ﮏ
ﺳﺎ
ﻤﻟ
ﯽ
ﻣ
ق
رﺎ
ﻤﺛ
ﺎ
ھ
ﺮ
ﺳ
شا
ور
و
ﮫﯾ
ور
ﯽ
ﻣ
ﮫﻧ
ز
7
.
“
Бу
чақмоқ
лар
билан
қўзиқорин
униб
,
равоч
кўкариб
чиқади
”.
ﮏ
ﺳﺎ
ﻤﻟا
ﺶ
ﺗ
آ
ﮫ
ﺑ
یﺰﯿﭼ
ه
ﺎ
ﯿ
ﺳ
ی
ﺎ
ھﺮ
ﺑ
ا
ﮥﻨﯿ
ﺳ
رد
ﺎ
ھ
ﯽ
ﻣ
ﺪﯿ
ﭙ
ﺳ
ﺪﻨ
ﺘ
ﺷ
ﻮ
ﻧ
8
.
“
Ч
ақмоқлар
қора
булут
бағрида
оппоқ
оловга
ниманидир
ёзардилар
”.
Сўз
ясалиш
асоси
мураккаб
бўлиши
мумкин
:
ب
ﺎﺘﻓ
آ
ک
د
ﺮﮔ
â
ft
â
bgardak
1) “
калтакесакнинг
бир
тури
”, 2) “
кунгабоқар
”
ﻓ
آ
ب
ﺎﺘ
(
â
ft
â
b
“
оф
-
тоб
”,
د
ﺮﮔ
gard
–
ن
ﺪﯾ
د
ﺮﮔ
gardidan
“
айланмоқ
”
феълининг
ҲЗН
):
ب
ﺎﺘﻓ
آ
و
ن
ا
د
ﺮﮔ
ب
ﺎﺘﻓ
آ
ک
د
ﺮﮔ
ﻞﮔ
و
ﮫ
ﺳﺎ
ﭙ
ﻠﭼ
ز
ا
ﯽ
ﻋ
ﻮ
ﻧ
ب
ﺎﺘﻓ
آ
ﯽ
ﻣ
ﺖ
ﺳ
ﺮﭘ
ﺪﺷ
ﺎﺑ
9
.
“
Офтобгардон
ва
офтобгардак
калтакесакни
-
нг
бир
тури
ва
кунгабоқар
гули
(
нинг
номи
)
дир
”.
بآ
ک
رﻮ
ﺧ
â
bxorak
“
сувидиш
” (
парранда
қафасига
қўйиладиган
) (
بآ
â
b
,
رﻮ
ﺧ
xor
–
ندرﻮ
ﺧ
xordan
“
ичмоқ
”
феълининг
ҲЗН
):
4
ۀ
رﺎ
ﻤﺷ
،ﻢﮑﯾ
ل
ﺎﺳ
،
نﺎﺘﺳﻮﺑ
٢
ﺪ
ﺳ
ا
،
١٣٨١
ش
.
-
ص
.
٣
٤
.
5
١
⁄
١١
٤
.
ة
ﺮﯾا
د
ﺎ
ﻧ
ﺎ
ﯾ
ر
آ
ف
رﺎ
ﻌﻤﻟا
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ﻦﻤ
ﺠ
ﻧا
ة
ﺮﯾا
د
،ف
رﺎ
ﻌﻤﻟا
١٣٢٨
-
١٣
٤
٨
ش
)
٦
ﺪﻠﺟ
.(
6
ﺐ
ﯿﺒﺣ
ﺮﯾﺪﻗ
.
ﻦﯿﻣ
ز
)
نﺎﺘﺳ
ا
د
ﮥﻋ
ﻮ
ﻤ
ﺠ
ﻣ
.(
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ﮥﯾ
دﺎ
ﺤ
ﺗ
ا
ج
نﺎ
ﮔﺪﻨﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
.
د
.
ﯽﺑ
،ا
ﺎﺗ
.
–
ص
.
٢
٤
.
7
ﺪﻨﻏ
ر
ا
کﺮﺒ
ﺑ
.
،خﺮ
ﺳ
ها
ر
)
د
ب
ﺎﺘ
ﮐ
م
و
.(
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ﯽﺘ
ﻟ
ود
ﮥ
ﺘ
ﯿﻤﮐ
ج
ﺮﺸﻧ
و
ﻊ
ﺒﻃ
.
د
.
،ا
١٣
٦٤
ش
.
–
ص
.
١٥٥
.
8
ی
د
اﺮﻣ
ردﺎ
ﻗ
.
ﮫ
ﺘﻓر
ﯽ
ﻤﻧ
ﺮ
ﺑ
ﺎ
ھ
ﺪﻧ
د
ﺮﮔ
.
–
روﺎ
ﺸﯿﭘ
:
ﺶ
ﻧا
د
،ﮫﻧ
ﺎ
ﺨ
ﺑﺎﺘ
ﮐ
١٣
٧٦
ش
.
–
ص
.
١
٠
٨
.
9
ة
ﺮﯾا
د
ﺎ
ﻧ
ﺎ
ﯾ
ر
آ
ف
رﺎ
ﻌﻤﻟا
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ة
ﺮﯾا
د
ﻦﻤ
ﺠ
ﻧا
،ف
رﺎ
ﻌﻤﻟا
١٣٢٨
-
١٣
٤
٨
ش
)
٦
ﺪﻠﺟ
.(
١
⁄
١
٤
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
17
بآ
ک
رﻮ
ﺧ
ﺲﻔﻗ
،م
د
ﺮﮐ
ﮫﻧا
د
و
بآ
ز
ا
ﺮﭘ
اﺮﺸﯾ
ﺎ
ھ
ا
ر
مﺪﻧ
ﺎ
ﻣ
ﻢﯾ
ﺎ
ﮐ
ﺎ
ﮐ
ی
ﻮ
ﻠﮭﭘ
م
د
ﺮ
ﺑ
1
.
“
Сувидиш
ларини
сув
ва
донга
тўлдирдим
,
қафасни
олиб
бориб
амакимнинг
олдига
қўйдим
”.
Бироқ
بآ
رﻮ
ﺧ
ه
â
bxora
“
сувидиш
”
сўзини
қиёсланг
:
ﺎﺑ
بآ
ﺮﭘ
ﻦﯿﻠﮔ
ﯽﺗﺎ
ﭼ
،س
رد
ق
ﺎﺗ
ا
ۀ
ز
ا
ورد
ی
ﻮ
ﻠﮭﭘ
رد
ﺪﻧ
دﻮﺑ
ﮫ
ﺘ
ﺷا
ﺬ
ﮔ
ﻦﯿﻠﮔ
ﮥ
ﺑﺎﺘﻓ
آ
.
ﻦﯾا
بآ
ۀ
رﻮ
ﺧ
ﺐ
ﺘ
ﮑﻣ
ن
ا
د
ﺮﮔ
ﺎ
ﺷ
دﻮﺑ
هاﺮ
ﻓ
یﻼﻋا
ﺖﻣ
ﻮ
ﮑﺣ
ﺰﮐﺮﻣ
2
.
“
Синф
эшиги
олдига
сув
тўла
кичикроқ
хум
ва
сопол
офтоба
(
обдаста
)
қўйилган
эди
.
Бу
Фароҳ
ҳукумат
маркази
мактаб
ўқувчи
-
ларининг
сувидиш
и
эди
”.
ب
ﺎﺘﻓ
آ
ﮏﻣﺮﮔ
â
ft
â
bgarmak
“
жазирама
”
ب
ﺎﺘﻓ
آ
(
â
ft
â
b
“
офтоб
”,
مﺮﮔ
garm
“
иссиқ
”):
.
رﺎ
ﮭﭼ
ﮫﮐ
دﻮﺑ
رﺎ
ﮭﭼ
،ﮫ
ﺳ
ﺎ
ﯾ
و
ود
-
رد
ا
رو
ا
یﺮﻔﻧ
ﺞ
ﻨﭘ
ب
ﺎﺘﻓ
آ
ﮏﻣﺮﮔ
ﺶ
ﯾا
ﻮ
ھ
ﺎﺗ
ﺪﻧ
دﻮﺑ
ﮫ
ﺘ
ﺧ
ﺎﺳ
ج
رﺎ
ﺧ
ﮫﻧ
ﺎ
ﺧ
ز
ا
زور
نﺎ
ﻤھ
زﺎﺑ
و
دﻮ
ﺷ
ﺮﮕﯾ
د
ﮫﻧ
ﺎ
ﺧ
ﮫ
ﺑ
ا
رو
ا
ﺎ
ھ
ﺪﻧ
دﻮﺑ
ه
د
ﺮ
ﺑ
3
.
“
Икки
ё
уч
-
тўртлар
эди
,
тўрт
-
беш
киши
уни
кун
қизиғида
ҳавоси
алишсин
деб
уйдан
олиб
чиқиб
,
яна
ўзлари
уни
уйга
олиб
борган
эдилар
”.
-ak/-gak
суффикси
ёрдамида
болалар
буюмлари
ва
ўйин
номлари
(
č
arxak
“
пилдироқ
”,
“
бизбизак
” (
č
arx
“
ғилдирак
”, “
айланиш
”),
aspak
“
тойчоқ
” (
ўйинчоқ
) (
asp
“
от
”),
γ
er
γ
erak
“
пилдироқ
” (
γ
er
γ
er
“
ғир
-
ғир
” (
тақлид
сўз
)),
punpunak
* “
сурнайча
” (
punpun
(
тақлид
сўз
),
p
â
ydaw
â
nak
“
ходунки
” (
юришни
ўрганаётган
болалар
учун
) (
p
â
y
“
оёқ
”,
daw
â
n
қўшма
сўз
таркибида
: “
орасига
қистириб
қўювчи
”),
po
š
tak
“
чехарда
”, “
тўнка
-
тўнка
ўйини
” (
бир
-
бирининг
устидан
сакраб
ўтиш
ўйини
) (
po
š
t
“
орқа
”)
ясалиши
кузатилади
:
ﮏ
ﭙ
ﺳ
ا
aspak
“
ёғоч
от
” (
ﭗ
ﺳ
ا
asp
“
от
”):
ﮏ
ﭙ
ﺳ
ا
ل
د
ﺎﺑ
ﮫﺸﯾ
ﺎ
ﻋ
و
ﺪﻧ
د
ﺮﮐ
ﺖﮐﺮﺣ
ﮫ
ﺑ
ع
و
ﺮﺷ
ﺎ
ھ
هﺪﯿ
ﭙ
ﺴﭼ
ﮏ
ﭙ
ﺳ
ا
ﺖﺸﭘ
ﺦ
ﯿ
ﺳ
ﮫ
ﺑ
ﯽﺘﺳدود
ﯽ
ﺷ
ﻮ
ﺧ
ز
ا
ن
ا
ز
ﺮﻟ
ﺎ
ھ
ﺎ
ﭘ
و
دﻮﺑ
ﺶ
ﯾ
ه
ﺎ
ﯿ
ﺳ
ب
ﺎ
ﮐ
ر
رد
ا
ر
دﻮﺑ
ه
د
ﺮﮐ
ﻢﮑﺤﻣ
ﮓﻧ
ر
4
.
1
یا
د
یﺪﺣا
و
ﯽ
ﻘ
ﺗ
د
ﻻ
ﻮ
ﭘ
.
ف
ﺎ
ﺒﻤﯿﻠﮔ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ﻢﻠﻗ
ﻦﻤ
ﺠ
ﻧا
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
١٣٨
٦
ش
.
–
ص
.
٣
٩
.
2
رﺎ
ﺒﻏ
ﺪﻤﺤﻣ
مﻼﻏﺮﯿﻣ
.
ﺦ
ﯾ
رﺎﺗ
ﺮﯿﺴﻣ
رد
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
نﺎﻓ
ﺮﻋ
١٣
٩٠
ش
.
–
ص
.
٢
⁄
١
٩٠
.
3
ﺖﯾا
ور
.
یﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﺴﺣ
ﺪﻤﺤﻣ
ﺮ
ﻈ
ﻧ
ﺮﯾ
ز
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
،ک
ﺎﺗ
١٣٨
٧
-
١٣
٩٠
ش
)
٦
ﺪﻠﺟ
.(
–
ص
.
١،
٤
٢
.
“
Ёғоч
от
лар
ҳаракатлана
бошлади
.
Ойша
қувончдан
юраги
тошиб
икки
қўллаб
ёғоч
от
орқасидаги
таёқчани
тутган
ва
оёқларини
қора
узангига
маҳкамлаб
олган
эди
”.
رﺎ
ﻨﮐ
ﮫ
ﺑ
ﮫﮐ
ﺎ
ﻤﻠﯿﻟ
ﺪﯿﻔ
ﺳ
ﮏ
ﭙ
ﺳ
ا
ز
ا
ﻦﯿﮑﯾﺮھ
رﻮ
ﻧ
،ﺪﯿ
ﺳر
ﺪﯿﻣ
ﮫ
ﺑ
ﮫﭽﻨﯿﮑﻠﮐ
ﯽ
ﻣ
ﯽ
ﻧا
ﺖ
ﺨ
ﯾ
ر
.
5
“
Л
илмо
оқ
ёғоч
от
ёнига
келганда
,
деразадан
фонуснинг
нури
майдонга
ёғиларди
”.
کﺮ
ﻓ
ﺮ
ﻓ
ferferak
“
пирпирак
”; “
пилдироқ
”,
“
ғирғирак
”, “
бизбизак
” (
ﺮ
ﻓ
ﺮ
ﻓ
ferfer
“
пир
-
пир
”(
тақлид
сўз
)):
رﺎ
ﮭﭼ
مﻼ
ﺳ
ﯽ
ﺟ
ﺎ
ﺣ
ﮫﻌﻠﻗ
ۀ
ز
ا
ورد
ﮥ
ﺑﻮ
ﭼ
و
د
ﺮﮐ
ﺮﭘ
ا
ر
و
د
ﺮﮐ
م
د
ﺮﻣ
فﺮﻃ
ﮫ
ﺑ
ور
ﻦﯿﻋ
شﺮ
ﺳ
ﮫﯿﻧ
ﺎ
ﺛ
ﺪﻨﭼ
کﺮ
ﻓ
ﺮ
ﻓ
ﺪﯿﺧﺮﭼ
ﺶ
ﻧ
د
ﺮﮔ
ی
ور
6
.
“
Ҳожи
Салом
қўрғон
эшигининг
кесакиси
-
ни
ўрнатди
ва
одамларга
ўгирилди
,
калласи
бир
лаҳза
пирилдоқ
дай
бўйни
устида
айланди
”.
ﺲﮑﻟ
ﻮﻓ
ﮫﻘ
ﺑ
ﻦﮔا
و
ﻞ
ﺜ
ﻣ
ﺎ
ﻏآ
ﺪﻨﻧ
ﺎ
ﻣ
کﺮ
ﻓ
ﺮ
ﻓ
ﺖﻋﺮ
ﺳ
ﯽ
ﻣ
ن
ا
ﻮ
ﺟ
ﻊ
ﻤﺟ
رد
ﺎ
ﻏآ
و
د
ﺮﯿﮔ
دﻮ
ﺧ
ﺎ
ھ
ن
ا
ﻮ
ﺟ
ا
ر
ﺲﺣ
ﺮ
ﺗ
ﻣ
ﯽ
ﺪﻨﮐ
7
.
“
Оғанинг
буқасифат
Фольксвагени
(Volks-
wagen
автомобили
)
пирпирак
дай
тезликни
оширади
ва
Оға
ёшлар
даврасида
ўзини
ёшроқ
ҳис
қилади
”.
ﻢ
ﺨ
ﺗ
ﮏﻨﮑﺷ
“
тухум
уриштириш
” (
ўйин
номи
)
(
ﻢ
ﺨ
ﺗ
t
ó
xm “
тухум
”,
ﻦﮑﺷ
š
ekan
–
ﻦ
ﺘ
ﺴﮑﺷ
š
ekastan
“
синмоқ
”; “
синдирмоқ
”
феълининг
ҲЗН
):
ﻢ
ﺨ
ﺗ
ﮥﻘ
ﺑﺎ
ﺴﻣ
رد
ﺎ
ﯾ
ی
زﺎﺑ
ﻢ
ﺨ
ﺗ
ﮏﻨﮑﺷ
ن
آ
ﮥﻧا
د
ﮏﯾ
ﯽ
ﻤﻧ
ﺰﮔﺮھ
ﺖﺴﮑﺷ
8
.
“
Тухум
уриштириш
мусобақасида
бир
донаси
ҳеч
синмасди
”.
ﻦھآ
کﺮﯿﮔ
/
ﻦﯿﯾآ
کﺮﯿﮔ
â
yengirak/
â
hangirak
“
ойингирак
” (
ўйин
номи
) (
ﻦھآ
â
han
ва
ﻦﯿﯾآ
â
yen
“
темир
”,
ﺮﯿﮔ
gir
–
ﻦ
ﺘﻓ
ﺮﮔ
gereftan
“
олмоқ
”
феълининг
ҲЗН
):
4
ﺶ
ﻘﻧ
و
فﺮ
ﺑ
ر
ا
ﻮ
ﯾ
د
ی
ور
ی
ﺎ
ھ
.
نﺎﺘﺳ
ا
د
ۀ
ﺪﯾﺰﮔ
ی
ﺎ
ھ
درﻮ
ﻨھ
ر
ﻢ
ﻈ
ﻋا
م
و
ﯽ
ﻋ
ﺎ
ﺠ
ﺷ
ق
ﺎ
ﺤ
ﺳ
ا
ﺪﯿ
ﺳ
ﺶ
ﺷ
ﻮ
ﮐ
ﮫ
ﺑ
،ب
ﺎ
ﯾ
رز
ﯽ
ﻣ
ژ
ﻮ
ﭙ
ﺳ
و
ب
ﺎ
ﯾ
رز
.
د
ﻼﯿﻣ
ﯽ
ﺨ
ﻠ
ﺑ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،یﺮﻨھ
ۀ
زﻮ
ﺣ
١٣
٧٦
ش
.
–
ص
.
٩
٨
.
5
یﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﺴﺣ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﮫﻧا
و
ﺮﭘ
ﺪﯿﻔ
ﺳ
ی
ﺎ
ھ
ردﺎ
ﭼ
و
ﺎ
ھ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
نﺎ
ﮔﺪﻨﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
ﯽ
ﮕﻨھﺮ
ﻓ
ﺰﮐﺮﻣ
١٣
٧
٨
ش
.
–
ص
.
٢١
.
6
م
ﺎ
ﯿﭘ
ﯽ
ﻠﻋ
.
ﮫﻌ
ﻄ
ﻗ
ﺖﺸﮭ
ﺑ
ز
ا
یا
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
ﻓ
ﺮﻋ
،
نﺎ
١٣٨٢
ش
.
–
.
٧٦
.
7
نﺎ
ﻤ
ﺜ
ﻋ
مﺮﮐا
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﺎ
ﻣ
ﮥﭼ
ﻮ
ﮐ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
نﺎﻓ
ﺮﻋ
١٣٨٨
ش
)
٢
ﺪﻠﺟ
.(
–
ص
.
١
/
٤٧
٣
.
8
ﺶ
ﮐ
و
ﺪﻨھ
ل
ﺎ
ﻤﺷ
رد
ﯽ
ﻘﻟ
ث
د
ا
ﻮ
ﺣ
و
ا
رﺎ
ﺨ
ﺑ
ﺖﻠﻣ
دﺎ
ﮭﺟ
.
،ﮫﻠﻌﺷ
ﺪﯿﺸﻤﺟ
اﺮﻤﺟ
ﺶ
ﺷ
ﻮ
ﮐ
ﮫ
ﺑ
ﺪﯿﺸﻤﺟ
د
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
ﺢﺻ
ﺎ
ﻧ
١٣
٧٩
ش
.
ص
.
٤
٥
٦
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
18
ﮫ
ﺠ
ﺑ
یا
ﻦﯿﯾ
ﺎ
ﯿ
ﺑ
،
ﺎ
ھ
ﻦﯿﯾآ
کﺮﯿﮔ
1
.
“
Эй
болалар
,
келинглар
ойингирак
(
ўйнаш
)
га
”.
-
ak
суффиксининг
сўз
ясаш
имконияти
жуда
юқори
.
Материалларимиз
таҳлилида
нафақат
сўз
-
лашув
,
балки
адабий
тилда
ҳам
шундай
ясал
-
малар
учрадики
,
ўзбек
тилига
таржимада
булар
-
ни
бир
сўз
билан
ифодалаш
имкони
йўқ
.
Ма
-
салан
:
دﺎﺑ
کﺰﯾ
ر
b
â
dr
ê
zak
“(
ҳар
қандай
)
дарахт
-
нинг
шамолда
тўкилган
меваси
” (
دﺎﺑ
ﻦ
ﺘ
ﺨ
ﯾ
ر
b
â
d
r
ê
xtan
“
шамол
тўкмоқ
”)
2
);
ک
و
آ
â
wak
“
сувли
ши
-
рин
ўрик
меваси
” (
بآ
â
b
-
و
آ
â
w
(
сўзл
.
т
.
) “
сув
”)
3
.
ﻧ
ﺎ
ﻣ
و
آ
ﮏ
“
сувидиш
қўйиладиган
(
турадиган
)
жой
” (
بآ
/
و
آ
â
w “
сув
”,
نﺎ
ﻣ
m
â
n
–
ن
ﺪﻧ
ﺎ
ﻣ
m
â
ndan
“
қўймоқ
”
феълининг
ҲЗН
):
ﮫﭽﮑﯾ
د
ﻮ
ﻤھ
ﻢﭽ
ﺑ
ه
د
ه
ر
ﮏﻧ
ﺎ
ﻣ
و
آ
نﺎﺑ
4
.
“
Болам
,
декчани
сувидиш
турадиган
жой
га
қўй
”.
ﮏﭼ
ﻮ
ﻐ
ﻟا
al
γ
u
č
ak
“
дарёни
кесиб
ўтганда
оёқ
қўйиладиган
тошлар
” (
ﻮ
ﻐ
ﻟا
ج
ند
ﺮﮐ
al
γ
u
č
kardan
“
сакрамоқ
”, “
катта
қадам
ташламоқ
”):
ﯽ
ﻣﺪﻗ
ﺪﻨﭼ
رد
،
دﻮﺑ
هﺪﯿ
ﺳر
ه
د
ﮏﯾ
د
ﺰﻧ
ﮏﭼ
ﻮ
ﻐ
ﻟا
ﮫ
ﺑ
ﮫﮐ
ﯽ
ﻣ
ه
د
فﺮﻃ
ﺎ
ﯾ
رد
ﮫ
ﺑ
ﺮ
ﺼ
ﺘ
ﺨ
ﻣ
ﯽ
ﻠﯿﺧ
ﯽ
ھ
ﺎ
ﮕﻧ
ﻂﻘ
ﻓ
،ﺖﺷ
ﺬ
ﮔ
ﺖﺧاﺪﻧا
5
.
“
Қ
ишлоққа
яқинлашиб
қолган
эди
,
ҳар
қадамда
қишлоқ
томон
элтувчи
тошлар
,
фақат
дарёга
бир
зум
боқди
(
бир
қараб
қўйди
)”.
کﺪﻨ
ﺑ
bandak
“
безак
учун
кумуш
танга
(
илмоқ
ўтказиб
,
либос
безаги
учун
тикилади
)”;
бу
ўринда
рупия
(
пул
бирлиги
) (
ﺪﻨ
ﺑ
band
−
ﻦ
ﺘ
ﺴ
ﺑ
bastan
“
боғламоқ
”
феълининг
ҲЗН
):
ﮫﯿﭘ
ور
،
ن
ﺰ
ﺑ
یﺮ
ﺘ
ﺸﮕﻧا
،
ن
ﺰ
ﺑ
ه
ر
ا
ﻮ
ﺷ
ﻮ
ﮔ
،ﮫھ
کﺪﻨ
ﺑ
ن
ﺰ
ﺑ
6
.
“
Ҳей
,
зирак
тақ
,
узук
тақ
,
кумуш
танга
тақ
”.
Шахсга
оид
белгини
билдирувчи
сўзлар
(
сифат
,
бироқ
шахс
белгиси
учун
қўллангани
сабабли
от
вазифасида
келади
)
ясалиши
ҳам
кузатилади
.
Масалан
,
ﮏﻨﯿ
ﺑ
binak
“
башоратчи
”,
“
келажакни
билувчи
,
олдиндан
кўра
олувчи
”:
1
ۀ
رﺎ
ﻤﺷ
،ﻢھﺪ
ﺠ
ھ
ل
ﺎﺳ
،ب
د
ا
١
−
٢
نﺎ
ﻃﺮ
ﺳ
،
١٣
٤٩
ش
.
-
ص
.
١٣
٤
.
2
ۀ
رﺎ
ﻤﺷ
،ﻢھﺪ
ﺠ
ھ
ل
ﺎﺳ
،ب
د
ا
٣
-
٤
بﺮﻘﻋ
،
١٣
٤٩
ص
،ش
١
٤
٥
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
ﯽﺳرﺎﻓ
ﮥﻧ
ﺎ
ﯿﻣ
ﺎ
ﻋ
ت
ﺎ
ﻐ
ﻟ
؛
٣
٤
.
3
ۀ
رﺎ
ﻤﺷ
،ﻢھﺪ
ﺠ
ھ
ل
ﺎﺳ
،ب
د
ا
١
−
٢
نﺎ
ﻃﺮ
ﺳ
،
١٣
٤٩
ش
.
–
ص
.
١٣
٤
.
4
ۀ
رﺎ
ﻤﺷ
،ﻢھﺪ
ﺠ
ھ
ل
ﺎﺳ
،ب
د
ا
١
−
٢
نﺎ
ﻃﺮ
ﺳ
،
١٣
٤٩
ش
.
–
ص
.
١٣
٤
.
5
ﯽ
ﮕﯿ
ﺑر
ﺪﯿﺣ
ﻦﯿﺴﺣ
.
ﺐ
ﯿ
ﺳ
و
ﮓﻨ
ﺳ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
نﺎﻓ
ﺮﻋ
١٣٨٢
ش
.
–
ص
.
٦٦
.
6
ﮫ
ﺼ
ﻗ
ه
ر
اﺰھ
ی
ﺎ
ھ
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
ی
ﺎ
ھ
.
ﺪﻤﺤﻣ
ﯽ
ﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
زﺎﺑ
و
ی
رو
آ
د
ﺮﮔ
ی
روﺎ
ﺧ
د
ا
ﻮ
ﺟ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،ﮫﻤﺸﭼ
١٣٨
٦
ش
.
–
ص
.
١
٩٠
.
ر
اﺪﻣ
ﺪﯿﻣا
ﻢﺸﭼ
ﮏﻨﯿ
ﺑ
ز
ا
7
.
“
Башоратчидан
умид
қилма
”.
-ak/-gak
суффикси
маънони
конкретлашти
-
риш
учун
хизмат
қилади
(
плеоназм
кузатилади
):
сўз
ясалиш
асосининг
муайян
маъноси
асосида
ясалади
.
Масалан
,
ق
ﺮ
ﺑ
1) “
чақмоқ
”, “
яшин
”
2) “
ялтираш
”, “
чақнаш
” 3) “
электр
токи
”,
бироқ
ﮏﻗﺮ
ﺑ
barqak
“
момақалдироқ
”, “
яшин
”, “
чақмоқ
”.
نﺎ
ﻤ
ﺳ
آ
ﮏﻗﺮ
ﺑ
دز
.
مﺪﯿﻤﮭﻔﻧ
یﺰﯿﭼ
ﺪﻌ
ﺑ
8
.
“
Осмонда
чақмоқ
чақди
.
К
ейин
ҳеч
нарса
тушунмадим
”.
ﮫ
ﺑ
نﺎ
ﻤ
ﺳ
آ
رد
ه
ﺎ
ﯿ
ﺳ
ی
ﺎ
ھﺮ
ﺑ
ا
نﺎ
ﮭﮔ
ﺎ
ﻧ
و
ﺪﻧ
درﻮ
ﺧ
ﻢھ
ﮏﻗﺮ
ﺑ
ﺪﺷ
9
.
“
Ногаҳон
осмонда
қора
булутлар
тўқнаш
-
дилар
ва
момақалдироқ
гумбурлади
”.
Л
уғатда
феълнинг
от
қисми
вазифасида
ق
ﺮ
ﺑ
ندز
barq zadan
а
) “
чақнамоқ
” (
чақмоқ
,
яшин
ҳа
-
қида
)
б
) “
порламоқ
”, “
ўт
чақнамоқ
” (
кўзлар
ҳақи
-
да
),
бироқ
ندز
ﮏﻗﺮ
ﺑ
barqak zadan
“
чақнамоқ
”
(
чақмоқ
,
яшин
ҳақида
)
10
деб
келтирилган
.
Мате
-
риалларимизда
ندز
ﮏﻗﺮ
ﺑ
barqak zadan
“
порла
-
моқ
”, “
ўт
чақнамоқ
”(
кўзлар
ҳақида
)
қайд
қилинди
:
نﺎ
ﯿﻣ
دﻮ
ﻟآ
درد
ی
دﺎ
ﯾﺮ
ﻓ
ﺎﺑ
و
ﺪﺷ
هﺪﻨﮐ
ﻦﯿﻣ
ز
ز
ا
نﺎ
ﮭﮔ
ﺎ
ﻧ
ک
ﺎ
ﺧ
ﺶ
ﻧ
ﺎ
ﮔﺪﯾ
د
و
دﺎﺘﻓ
ا
ﺎ
ھ
دز
ﮏﻗﺮ
ﺑ
11
.
“
Ногаҳон
ердан
узилди
,
дардга
тўла
фарёд
билан
тупроққа
ағдарилди
,
кўзларидан
ўт
чақнади
”.
ﮏﻗﻼ
ﭙ
ﺷا
e
š
pel
â
qak
“
ҳуштакча
” (
ق
ﻼ
ﭙ
ﺷا
e
š
pe-
l
â
q
1) “
ҳуштак
”; 2) “
ҳуштак
овози
”.
Бу
ўринда
-
ak
суффикси
кичрайтиш
маъноси
билан
бирга
нарса
-
буюм
оти
эканлигини
(
ҳуштак
овози
эмас
)
таъкидлаш
учун
қўлланилган
;
шунингдек
,
ﮏ
ﺨ
ﯿ
ﺳ
sixak
1) “
сихча
”, 2) (
тех
.) “
стержень
”, 3)
“
сочтўғноғич
”
12
(
ﺦ
ﯿ
ﺳ
six
“
сих
”):
7
بﺮﺿ
ﻞ
ﺜ
ﻤﻟا
ی
ﺎ
ھ
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
ی
رد
.
ﺖﯾ
ﺎ
ﻨﻋ
ی
رو
آ
د
ﺮﮔ
ﯽ
ﻧاﺮﮭﺷ
ﷲ
آ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
ر
ا
ﺎ
ﺸ
ﻓ
ا
دﻮ
ﻤﺤﻣ
ت
ﺎﻓﻮ
ﻗ
ﻮ
ﻣ
دﺎ
ﯿﻨ
ﺑ
١٣٨٢
ش
.
–
ص
.
١٥
.
8
یﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﺴﺣ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﮫﻧا
و
ﺮﭘ
ﺪﯿﻔ
ﺳ
ی
ﺎ
ھ
ردﺎ
ﭼ
و
ﺎ
ھ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
نﺎ
ﮔﺪﻨﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
ﯽ
ﮕﻨھﺮ
ﻓ
ﺰﮐﺮﻣ
١٣
٧
٨
ش
.
–
ص
.
٨١
.
9
ی
ردﺎ
ﻗ
اﺮﯿﻤﺣ
.
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
ی
ﺎ
ﯾ
رد
ﺮ
ﺘ
ﺧ
د
،هﺮﻘﻧ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
رﺎ
ﮔ
زور
١٣٨
٧
ش
.
–
ص
.
٢١١
.
10
К
иселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
словарь
. –
М
.:
Рус
.
яз
., 1986. –
С
. 111.
11
نﺎ
ﺷ
ﺎ
ﻔﺧ
.
ﻞﮔ
م
ﺎ
ﻤ
ﺘ
ھا
ﮫ
ﺑ
،
ﺎ
ﻧ
ﺎ
ﯾ
ر
آ
یﺮ
ﻈ
ﻧ
ﺪﻤﺣا
ه
.
ت
.
س
و
ﺮ
ﻄ
ﻓ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ج
نﺎ
ﮔﺪﻨﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
ﮥﯾ
دﺎ
ﺤ
ﺗ
ا
.
د
.
،ا
١٣
٦
٥
ش
.
–
ص
.
٢٥
.
12
К
иселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
словарь
. –
М
.:
Рус
.
яз
., 1986. –
С
. 467.
S H A R Q M A S H ’ A L I
19
م
ﻮ
ﺜ
ﻠﮐ
ا
رﺎﺑ
ﻦﯾا
ا
ر
ﮏﻗﻼ
ﭙ
ﺷ
ه
ر
ا
ﻮ
ﺷ
ﻮ
ﮔ
،
ﺎ
ھ
و
ﺎ
ھ
ﮏ
ﺨ
ﯿ
ﺳ
دﻮﺑ
ه
د
ﺮﮐ
نﻮ
ﺴ
ﻓ
ا
ی
ﻮ
ﻣ
ی
ﺎ
ھاﺮﯿﮔ
و
ﺎ
ھ
1
.
“
Гулсумни
бу
гал
ҳуштакча
лар
,
болдоқлар
(
зираклар
)
ва
сочтўғнағичлар
сеҳрлаб
қўйган
эди
”.
Л
уғатда
ﻞ
ﺠ
ﺑ
1) “
тўпиқ
суяги
” (
анатомик
ор
-
ган
), 2) “
ошиқ
” (
ўйинда
)
ва
ﮏﻠ
ﺠ
ﺑ
1) “
тўпиқ
”;
2)
қаранг
:
ﻞ
ﺠ
ﺑ
; 3)
тех
. “
кулачок
”
2
маънолари
келтирилган
.
Материалларимиз
таҳлилида
ﮏﻠ
ﺠ
ﺑ
/
ﮏﻟ
ﻮ
ﺠ
ﺑ
”
тўпиқ
”
маъносида
конкретлаштирил
-
гани
кузатилди
(
ﻞ
ﺠ
ﺑ
вариантида
“
ошиқ
” (
ўйин
-
да
)
маъноси
учради
):
و
ﺮ
ﻓ
یﺮﻘﭼ
رد
ﺶ
ﯾ
ﺎ
ﭘ
،ﺖ
ﻓر
ﺮ
ﺗﻮ
ﻠﺟ
ﯽ
ﻤﮐ
ﮏﯾ
و
ﺖ
ﻓر
ﺎﺗ
ﮏﻠ
ﺠ
ﺑ
ﺪﺷ
ﺮ
ﺗ
3
.
“
Бир
оз
олдинга
юрди
,
оёғи
чуқурга
ботиб
қолди
ва
тўпиғ
игача
ҳўл
бўлди
”.
و
ا
ﮫ
ﺑ
ﯽ
ﮑﯾ
رﺎﺗ
ز
ا
ﺖ
ﺳد
ﺎﺗ
ﺪﻨﭼ
ﺮﮕﯾ
د
ﯽ
ﻣ
د
و
ﯽ
ﻣ
ﯽ
ﻣ
ﺶ
ﻧاﺰﯾ
و
آ
ﻦﯿﯾ
ﺎ
ﭘ
ﮫ
ﺑ
ﺮ
ﺳ
و
ﺪﻧﺰﯾ
و
آ
ﺪﻨﻨﮐ
.
ﮥ
ﺑ
ﺮﺿ
ﺎﺗ
ه
زﻮ
ﻣ
ﺪﮕﻟ
رﻮ
ﺤﻣ
رد
ا
رو
ا
ﻮ
ﺟ
زﺎﺑ
ش
ﻮ
ﭘ
ﮏﻠ
ﺠ
ﺑ
ﺪﻧ
ﺎ
ﺧﺮﭽ
ﺑ
4
.
“
Бир
ондаёқ
бир
неча
қўл
қоронғиликдан
унга
чирмашиб
,
этик
кийган
терговчининг
тепкиси
зарбига
тўпиғидан
айланиб
туриши
учун
оёғини
осмондан
(
бошини
пастга
)
қилиб
осадилар
”.
ﺪﻨ
ﺑ
نﺎ
ﻤھ
ﺎﺑ
ﻒﯾﺮ
ﻇ
و
ﺪﯿﻔ
ﺳ
ﯽ
ﻟ
و
ق
ﺎ
ﻗ
ﮫﭼﺮﮔا
ﯽﺘﺳد
یﻻ
ﺎﺑ
ﯽﺘ
ﺷ
ﻮ
ﮔ
ﮓﻧ
ر
ی
ر
ا
ﻮ
ﺴﻧ
ل
ﺎ
ﺧ
نﺎ
ﻤھ
و
هﺪﻣآﺮ
ﺑ
گ
ر
ﮏﻟ
ﻮ
ﺠ
ﺑ
5
.
“
Билаги
озғин
бўлса
-
да
,
лекин
оппоқ
ва
нозик
,
ҳамон
ўша
бўртган
томирлари
ва
билаги
(
қўл
тўпиғи
)
устидаги
ўша
дўмбоқ
(
гўштли
)
жигар
ранг
холи
билан
”.
-
ak
суффикси
изофали
бирикмаларда
аниқловчига
қўшилиб
,
предмет
номини
кон
-
кретлаштиради
:
ясалма
термин
характерига
эга
бўлади
.
Масалан
:
کﺪﯿﻔ
ﺳ
ی
ﻮ
ھآ
â
hu-ye saf
ê
dak
“
оқ
кийик
”
(
кийик
тури
(
термин
)) (
ﻮ
ھآ
â
hu “
кийик
”,
ﺪﯿﻔ
ﺳ
saf
ê
d
“
оқ
”;
бироқ
ﺪﯿﻔ
ﺳ
ی
ﻮ
ھآ
â
hu-ye saf
ê
d
“
оқ
кийик
” (
сўз
бирикмаси
)):
1
یﺮ
ﺨ
ﻓ
ﻦﯿﺴﺣ
.
م
ﻮ
ﺜ
ﻠﮐ
ﮏﺷا
.
نﺎ
ﻤ
ﺜ
ﻋ
ﺪﻤﺤﻣ
ﯽ
ﻠﻋ
م
ﺎ
ﻤ
ﺘ
ھا
ﮫ
ﺑ
ه
د
ا
ز
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
نﺎ
ﮔﺪﻨﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
ﻦﻤ
ﺠ
ﻧا
١٣
٦٦
ش
.
–
ص
.
٦
.
2
К
иселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
словарь
. –
М
.:
Рус
.
яз
., 1986. –
С
. 99.
3
ل
د
ﻞ
ﺼ
ﻓ
ن
اﺮﺟ
ﺎ
ﮭﻣ
ﯽ
ﮕﻨ
ﺗ
)
نﺎﺘﺳ
ا
د
ﮥﻋ
ﻮ
ﻤ
ﺠ
ﻣ
.(
ﺪﯿ
ﺳ
ﺶ
ﺷ
ﻮ
ﮐ
ﮫ
ﺑ
ﯽ
ﻋ
ﺎ
ﺠ
ﺷ
ق
ﺎ
ﺤ
ﺳ
ا
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،یﺮﻨھ
ۀ
زﻮ
ﺣ
١٣
٧
٥
ش
.
–
ص
.
٣٨
.
4
نﺎ
ﻄ
ﻠ
ﺳ
ﻒ
ﺻ
آ
ﺪﻤﺤﻣ
ه
د
ا
ز
.
ﺰﯾﺮﮔ
ﺮﮑﺴﻋ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،ﮫﮔآ
١٣٨
٤
ش
.
–
ص
.
١
٠٦
.
5
ا
ور
ﺖﯾ
.
یﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﺴﺣ
ﺪﻤﺤﻣ
ﺮ
ﻈ
ﻧ
ﺮﯾ
ز
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
،ک
ﺎﺗ
١٣٨
٧
-
١٣
٩٠
ش
)
٦
ﺪﻠﺟ
.(
–
ص
.
٢
،
٩
١
.
کﺪﯿﻔ
ﺳ
ی
ﻮ
ھآ
م
ﺎ
ﻣا
ﻦﯿ
ﺑﺎ
ﻣ
ﮫﮐ
ن
اﺪ
ﺑ
آ
و
ﯽ
ﭼآ
ﺖﺷ
د
ﮫ
ﺑ
ﯽ
ﻣ
ﺮ
ﺗرﺎ
ﯿﺴ
ﺑ
،ﺖ
ﺳ
ا
زو
ﺪﻨﻗ
و
ﺐ
ﺣ
ﺎ
ﺻ
ﺪﺷ
ﺎﺑ
6
.
“
Оқ
кийик
Имом
Соҳиб
ва
Қ
ундуз
оралиғи
-
даги
Очи
ва
Обдон
даштида
кўпроқ
учрайди
”.
ﯽ
ﻠﮕﻨﺟ
ﯽ
ﺸﺣ
و
ت
ﺎ
ﻧا
ﻮ
ﯿﺣ
ز
ا
کﺪﯿﻔ
ﺳ
ی
ﻮ
ھآ
ﺖﺷ
د
رد
و
ﺎ
ھ
ه
ﻮ
ﮐ
نﺎﺘ
ﺴھ
ﻮ
ﮐ
رد
ﯽ
ھ
ﻮ
ﮐ
ﺪﻨﻔ
ﺳﻮ
ﮔ
،ﺮﯿﭽ
ﺨ
ﻧ
،
ﯽ
ھ
ﻮ
ﮐ
ﺰ
ﺑ
،
ﺎ
ھ
ﺎ
ھ
ﯽ
ﻣ
ه
د
ﺮﮐ
رﺎ
ﮑﺷ
و
در
ا
د
ﺶ
ﯾاﺪﯿﭘ
تﺮ
ﻓو
ﮫ
ﺑ
دﻮ
ﺷ
7
.
“
Ё
ввойи
ҳайвонлардан
оқ
кийик
дашт
ва
тоғларда
,
тоғ
эчкиси
,
архар
(
ёввойи
тоғ
қўйи
)
тоғли
жойларда
кўп
учрайди
ва
ов
қилинади
”.
Сўз
ясалиш
асоси
ўзлашма
бўлиши
мумкин
:
ند
ﺮﮐ
ﮏﮕﻟا
alagak kardan
“
жаҳл
қилмоқ
” (
ﮫﻟا
/
ﻻا
]
ﺮ
ﺗ
[
ﺪﯿﻔ
ﺳ
و
ه
ﺎ
ﯿ
ﺳ
،
ala
(
туркий
) “
оқ
-
қора
”)
8
:
ﻢﺸﭼ
ﻞﮐ
ﺎﺑ
مﺮ
ﺳ
ا
ردﻮ
ﺧ
ی
ﺎ
ھ
ﮏﮕﻟا
ﯽ
ﻣ
ﺪﻨﮐ
و
ﯽ
ﻣ
ی
ﻮ
ﮕ
ﺑ
ﮫﮐ
ﺪﯾ
ﻮ
ﮔ
:
ه
ر
ا
9
.
“
Ҳаммага
жаҳл
қиламан
(
кўзларимни
ола
-
кула
қиламан
)
ва
“
Арра
”
деб
айт
,
дейман
”.
ﮏﮕﻨﭘ
/
ﮏﮕﻨﯿﭘ
p
ê
ngak
“
сочтўғнағич
” (
инглизча
pin [pin] “
тўғнағич
”);
шу
ўринда
-
gak
суффик
-
сининг
ундош
билан
тугалланган
сўзга
қўшили
-
ши
имло
қоидаларини
кўриб
чиқишни
тақозо
қилади
:
ﮫﭽﯿﭘ
ﮫﻘﯿﻘﺷ
فﺮﻃ
ود
ز
ا
ﺶ
ھ
ﺎ
ﯿ
ﺳ
ی
ﺎ
ھ
ن
اﺰﯾ
و
آ
ﺶ
ﯾ
ﺎ
ھ
دﻮﺑ
.
رﺎ
ﮭﭼ
ﮏﮕﻨﭘ
ﻞﮔ
دﻮﺑ
ه
دز
فﺮﻃ
ﺮھ
ﮫ
ﺑ
ﻢھ
ر
ا
د
.
10
“
Қ
ора
кокиллари
чаккасининг
икки
томонига
тушарди
.
Тўртта
гулли
сочтўғнағич
ҳам
ҳар
тарафига
тўғналган
эди
”.
ﮫ
ﻈ
ﺤﻟ
ﯽﺘ
ﺣ
ﺮﮔا
ﮫ
ﺑ
ﺖﻟ
د
یا
ﮕﻨﯿﭘ
ﮏ
ﺎ
ﯾ
ﮏﮕﻠ
ﺑ
ﺎ
ﯾ
ﺖ
ﺳ
ا
صﻼﺧ
ت
رﺎ
ﮐ
،ﺖ
ﻓر
ی
رﻮ
ﭼ
11
.
“
Агар
ҳатто
бир
лаҳза
кўнглинг
сочтўғнағич
ё
чўлпи
ё
билакузукка
кетса
,
ишинг
битибди
”.
6
ﮥﯿ
ﺑ
ﺮﺣ
ﺮﯾ
زو
نﺎ
ﺧ
ردﺎ
ﻧ
ﺪﻤﺤﻣ
،
نﺎ
ﺸﺧﺪ
ﺑ
و
ﻦ
ﻐﻄ
ﻗ
ی
ﺎ
ﻤﻨھا
ر
ه
دﻮﺘﺳ
ﺮﮭﭼ
ﻮ
ﻨﻣ
ﮥﯿﺸﺤ
ﺗ
و
ﺢ
ﯿﺤ
ﺼ
ﺗ
،
ر
ﻻ
ﺎ
ﺴﮭ
ﭙ
ﺳ
ی
زﺎ
ﻏ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،یﺮﯿﮕﻧ
ﺎ
ﮭﺟ
ﯽ
ﮕﻨھﺮ
ﻓ
ﮥﺴ
ﺳ
ﺆ
ﻣ
١٣
٦٧
ش
.
–
ص
.
٢١
.
7
رد
ﯽ
ﻘﻟ
ث
د
ا
ﻮ
ﺣ
و
ا
رﺎ
ﺨ
ﺑ
ﺖﻠﻣ
دﺎ
ﮭﺟ
ﺶ
ﮐ
و
ﺪﻨھ
ل
ﺎ
ﻤﺷ
.
،ﮫﻠﻌﺷ
ﺪﯿﺸﻤﺟ
ﺪﯿﺸﻤﺟ
د
اﺮﻤﺟ
ﺶ
ﺷ
ﻮ
ﮐ
ﮫ
ﺑ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
ﺢﺻ
ﺎ
ﻧ
١٣
٧٩
ش
.
ص
.
٤
٥
٩
.
8
هﺪﻨ
ﺑ
اﺪﺧ
ﺎ
ﺿﺮﻣﻼﻏ
،ﮫﺷ
ﻮ
ﻧا
ﻦﺴﺣ
ﻮ
ﻟ
.
هﺪﯿﻨﺷ
ﺎ
ﻧ
ﯽﺳرﺎﻓ
:
ﮓﻨھﺮ
ﻓ
ه
ژ
ا
و
رد
ی
د
ﺮ
ﺑرﺎ
ﮐ
ۀ
ﺪﺷ
ﯽﺳرﺎﻓ
و
ﯽﺳرﺎﻓ
ت
ﺎ
ﺣﻼ
ﻄﺻ
ا
و
ﺎ
ھ
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،هﺮ
ﻄ
ﻗ
ﺮﺸﻧ
١٣
٩
١
.
–
ص
٦
٥
.
9
نﺎ
ﻣ
ر
آ
س
ﺎ
ﺒﻋ
.
ﺪﯿﻋ
زور
ﺢ
ﺒ
ﺻ
.
–
ﺑﺎ
ﮐ
ﻞ
:
ت
ﺎ
ﯿ
ﺑد
ا
ﮥﻧ
ﺎ
ﺧ
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
١٣٨٨
ش
.
–
ص
.
١
٠٠
-
١
٠
١
.
10
ی
روﺎ
ﺧ
د
ا
ﻮ
ﺟ
ﺪﻤﺤﻣ
.
رﺎ
ﮕ
ﻓ
ا
ل
د
خﺮ
ﺳ
ﻞﮔ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
نﺎﻓ
ﺮﻋ
١٣٨٢
ش
.
–
ص
.
٨١
.
11
ﮫ
ﺼ
ﻗ
ه
ر
اﺰھ
ی
ﺎ
ھ
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
ی
ﺎ
ھ
.
ﺪﻤﺤﻣ
ﯽ
ﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
زﺎﺑ
و
ی
رو
آ
د
ﺮﮔ
ی
روﺎ
ﺧ
د
ا
ﻮ
ﺟ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،ﮫﻤﺸﭼ
١٣٨
٦
ش
.
–
ص
.
٢٢٣
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
20
-ak/-gak
суффикси
инсон
ёки
жонивор
тана
аъзосини
билдирувчи
ёки
уларга
хос
сўзларга
қўшилиб
,
улар
орқали
бажариладиган
ҳолат
-
ҳаракат
маъносили
от
ясайди
:
булар
,
одатда
,
қўшма
феълнинг
от
қисми
вазифасида
келади
;
ясалмалар
кўчма
маънода
қўлланиши
мумкин
:
abrugak zadan
“
қошни
учирмоқ
”,
ango
š
tak kar-
dan
“
бировни
бошқа
кимсага
қарши
гижгиж
-
ламоқ
” (
ango
š
tak
“
беодоблик
билан
қўлни
ниқ
-
таш
”),
dastp
â
lak kardan
“
пайпасламоқ
”, “
ушлаб
кўрмоқ
”,
dand
â
nak zadan
“(
совуқдан
)
тишини
такиллатмоқ
”,
dand
â
nqere
č
ak kardan
“
тишлар
-
ни
ғичирлатмоқ
”,
dastob
â
lak zadan
“
қўл
-
оёғи
билан
ҳаракат
қилмоқ
(
бола
ҳақида
)”,
b
â
lak
zadan
“
қанот
қоқмоқ
”,
dombak zadan
а
) “
думи
-
ни
ликиллатмоқ
” (
кучук
ҳақида
),
б
) “
тилёғла
-
малик
қилмоқ
”,
nafasak
задан
“
нафаси
тиқил
-
моқ
”,
qetqetak d
â
dan
“
қитиқламоқ
”.
Масалан
:
ندز
ﮏﯾ
ﺎ
ﭘ
p
â
yak zadan
“
депсинмоқ
”
(
(
ﺎ
ﭘ
)
ی
p
â
“
оёқ
”,
ندز
zadan
“
урмоқ
”)
1
:
یﺪﻨﻠ
ﺑ
فا
ﻼﻣ
نو
ﺮﯿ
ﺑ
روز
ﺮﭘ
ﺶ
ﻧ
ﺎ
ھ
د
رﺎ
ﺨ
ﺑ
،ﺪﯿﺸﮐ
ﺪﺷ
.
ه
ز
ا
ورد
ﺖﺸﭘ
ﺶ
ﻧ
ز
ﺖﺸﮔﺮ
ﺑ
ﮫﮐ
ﮫﻧ
ﺎ
ﺧ
ﯽ
ﻣ
ﮏﯾ
ﺎ
ﭘ
دز
2
.
“
Мулло
қаттиқ
уф
тортди
,
оғзидан
ҳаво
кучли
чиқди
.
У
йга
қайтганда
хотини
эшик
орқасида
депсиниб
турарди
”.
ﻢﯾ
ﻮ
ﻠﮔ
ﯽ
ﻣ
ﺾﻐ
ﺑ
ا
ر
ک
ﺎ
ﺧ
ی
ور
هﺮﺧ
ﻷ
ﺎﺑ
و
د
ﺮﺸ
ﻓ
،
ﺎ
ھ
ﯽ
ﻣ
ﻦﯿﻣ
ز
ی
ور
و
ﻢ
ﺘ
ﺴﺸﻧ
ﮏﯾ
ﺎ
ﭘ
نﺎ
ﻧ
ز
ﯽ
ﻣ
ﻢ
ﺘ
ﺴﯾﺮﮔ
3
.
“
Ўпкам
тўлиб
кетарди
, (
ва
)
ахийри
тупроқ
устига
,
ерга
ўтириб
олардим
-
да
,
депсиниб
йиғлардим
”.
Ё
рдамчи
феъл
маъно
ясайди
:
ﻦ
ﺘﻓ
ﺮﮔ
ﮏﯾ
ﺎ
ﭘ
p
â
yak gereftan
“
оёғига
ётқизиб
аллаламоқ
” (
ﺎ
ﭘ
)
ی
p
â
(y)
“
оёқ
”,
ﻦ
ﺘﻓ
ﺮﮔ
gereftan
“
олмоқ
”):
ف
و
ا
...
ﮫﻤ
ﺳﺎ
ﻗ
و
ﺮ
ﺑ
ﻮﺗ
،
نﺎ
ﺟﻼﯿﻟ
ﺮﯿﮕ
ﺑ
ﮏﯾ
ﺎ
ﭘ
4
.
“
У
ф
...
Л
айложон
,
сен
бор
,
Қ
осимни
оёғингга
ётқизиб
аллалагин
”.
ندز
ﮏﻧ
ﺎﺑز
1. “
тилини
ўйнатмоқ
” (
шам
,
чироқ
шуъласи
); 2. “
тамшанмоқ
”; “
оғзини
очиб
1
К
иселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
сло
-
варь
. –
М
.:
Рус
.
яз
., 1986. –
С
. 181.
2
ی
روﺎ
ﺧ
د
ا
ﻮ
ﺟ
ﺪﻤﺤﻣ
.
رﺎ
ﮕ
ﻓ
ا
ل
د
خﺮ
ﺳ
ﻞﮔ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
نﺎﻓ
ﺮﻋ
١٣٨٢
ش
.
–
ص
.
١١٣
-
١١
٤
.
3
ﺖﯾا
ور
.
یﺪﻤﺤﻣ
ﻦﯿﺴﺣ
ﺪﻤﺤﻣ
ﺮ
ﻈ
ﻧ
ﺮﯾ
ز
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
،ک
ﺎﺗ
١٣٨
٧
-
١٣
٩٠
ش
)
٦
ﺪﻠﺟ
.(
–
ص
.
٤
،
١٣٨
.
4
بﺮﻘﻋ
،ﻢﮑﯾ
ۀ
رﺎ
ﻤﺷ
،ﻢﮑﯾ
ل
ﺎﺳ
،ﺮ
ﻈ
ﻨﻣ
-
س
ﻮ
ﻗ
١٣٨١
ش
.
ص
.
٢
٠
.
тилини
ташналикдан
қимирлатмоқ
” (
نﺎﺑز
“
тил
”
zab
â
n
“
тил
”,
ندز
zadan
“
урмоқ
”)
5
:
ﯽ
ﻣ
ﮫﮐ
ﯽ
ﻤﯾﻼﻣ
ﻢﯿﺴﻧ
ﻦﺷ
ور
ﻊ
ﻤﺷ
ﺪﯾ
زو
ا
ر
ﯽ
ﻣ
ﺪﯿﻧا
ز
ﺮﻟ
ﻊ
ﻤﺷ
،
ﯽ
ﻣ
ﮏﻧ
ﺎﺑز
دز
ﺪﯿ
ﺑ
درز
گ
ﺮ
ﺑ
نﻮ
ﭼ
و
دﻮﺑ
ه
ز
ﺮﻟ
رد
.
6
“
Майин
шабада
эсаркан
,
ёруғ
шамни
титратарди
,
шам
(
эса
)
тилини
ўйнатарди
ва
худди
толнинг
сарғайган
(
сариқ
)
баргидек
қалтирарди
”.
ﮫ
ﺘ
ﺴﮑﺷ
ﮫﮐ
ﯽ
ﮑﭼ
ﻮ
ﮐ
ۀ
ﺪﻧﺮﭘ
ﮏﯾ
رﺎ
ﮑﺷ
ﮫ
ﺑ
ک
ﺎ
ﻨﻣﺮﺷ
و
ل
د
،هﺪ
ﺘﻓ
ا
ﯽ
ﮕﻨ
ﺳ
رﺎ
ﻨﮐ
ﯽ
ﮕﻨﺸ
ﺗ
ز
ا
ﮏﻧ
ﺎﺑز
ﯽ
ﻣ
دز
د
ﺮﮐ
هﺪﻨﺴ
ﺑ
،
7
.
“
К
ўнгли
чўккан
ва
шармандаларча
тош
четида
ташналикдан
тамшанаётган
(
тилини
қимирлатаётган
)
кичкина
паррандани
овлаш
билан
қаноат
қилди
”.
ندز
ﮏ
ﺗو
ﺮ
ﺑ
borutak zadan
“
ғазаб
билан
мўй
-
ловини
қимирлатмоқ
”, “
нимагадир
кўз
тикмоқ
ва
емоқчи
бўлмоқ
” (
ت
و
ﺮ
ﺑ
borut
“
мўйлов
”,
ندز
zadan
“
урмоқ
”)
8
:
ﺪﺷ
ﮫﻨﺸﮔ
رﺎ
ﯿﺴ
ﺑ
ﺮﯿﺷ
ﻦﯿﻤھ
.
ﺪﺷ
ﺦ
ﻠ
ﺗ
ﺶ
ﺗﺎ
ﻗ
و
ا
ﮫﮕﯾ
د
.
ه
ﺎﺑور
نﻮﺳ
ندز
ﮏ
ﺗو
ﺮ
ﺑ
ﺖ
ﻓ
ﺮﮔ
9
.
“
Шернинг
жуда
қорни
очди
.
Дарғазаб
бўлиб
,
тулкига
қараб
мўйловини
қимирлата
бошлади
”.
خﺮ
ﺳ
و
ه
ﺎ
ﯿ
ﺳ
ﮥﻠﭼ
و
ق
ﺎ
ﭼ
ﺮﻧ
ﮥ
ﺑ
ﺮﮔ
ود
ﮏ
ﺗو
ﺮ
ﺑ
ﯽ
ﻣ
ﺪﻨﻧ
ز
10
.
“
Иккита
қора
-
қизил
семиз
эркак
мушук
мўйловларини
қимирлатишади
”.
ش
ﻮ
ﮔ
خﺮ
ﺳ
ب
ﻮ
ﻃﺮﻣ
ﯽ
ﻨﯿ
ﺑ
و
ک
زﺎ
ﻧ
ی
ﺎ
ھ
و
ﮓﻧ
ر
ل
ﺎ
ﺠ
ﻨﭘ
ﺰﯿ
ﺗ
ﺰﯿ
ﺗ
و
ﺖﺷا
د
نﺎ
ﺴﻧا
ﺖ
ﺳد
ﮫ
ﺑ
ﮫﯿﺒﺷ
ی
ﺎ
ھ
ﮏ
ﺗو
ﺮ
ﺑ
ﯽ
ﻣ
دز
11
.
“
Нозик
қулоқлари
,
қизил
(
нам
)
бурни
ва
одамга
ўхшаш
панжа
(
тирноқ
)
лари
бор
эди
ва
тез
-
тез
мўйловини
қимирлатарди
”.
5
К
иселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
сло
-
варь
. –
М
.:
Рус
.
яз
., 1986. –
С
. 508.
6
ﯽ
ﻨﯿﺴﺣ
ﺖﻤﻌﻧ
.
ﺮﺟ
ﺎ
ھ
ت
ﻮ
ﮑ
ﺳ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
و
ﻊ
ﺒﻃ
ﯽﺘ
ﻟ
ود
ﮥ
ﺘ
ﯿﻤﮐ
ج
ﺮﺸﻧ
.
د
.
،ا
١٣
٦٤
ش
.
-
ص
.
٣٨
.
7
یﺮ
ﺨ
ﻓ
ﻦﯿﺴﺣ
.
گ
ﺮﮔ
هﺪﮑھ
د
و
ﺎ
ھ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ت
ﺎ
ﻋﻼﻃا
ت
ر
ا
زو
ج
رﻮﺘ
ﻠﮐ
و
.
د
.
،ا
١٣
٤
٨
ش
.
–
ص
.
٣
٤
.
8
К
иселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
сло
-
варь
. –
М
.:
Рус
.
яз
., 1986. –
С
. 121.
9
ﮫﻧ
ﺎ
ﺴ
ﻓ
ا
ی
رد
ی
ﺎ
ھ
.
ﯽ
ﻧ
ﺎ
ﻤﺣ
ر
ﻦﺷ
ور
ۀ
درو
آ
د
ﺮﮔ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،ش
و
ﺮ
ﺳ
١٣
٧٤
ش
.
–
ص
.
٥
٧
٨
.
10
یﺮ
ﺨ
ﻓ
ﻦﯿﺴﺣ
.
ﺮ
ﺑﺎﺑ
غ
ﺎﺑ
نﺎﺳو
ﺮﺧ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ت
ﺎ
ﯿ
ﺑد
ا
ﮥﻧ
ﺎ
ﺧ
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
١٣٨٨
ش
.
-
ص
.
٨٨
.
11
یﺮ
ﺨ
ﻓ
ﻦﯿﺴﺣ
.
ﻞھا
رﻮ
ﺼ
ﻗ
.
–
–
روﺎ
ﺸﯿﭘ
:
،ﮫﻧ
ﺎ
ﺨ
ﺑﺎﺘ
ﮐ
ﺶ
ﻧا
د
١٣٨
٠
ش
/
2002
م
.
–
ص
.
٩٩
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
21
ﮏﻟ
ﺎﺑ
ندز
b
â
lak
“
қанот
қоқмоқ
”; “
шайланмоқ
”
(
ل
ﺎﺑ
b
â
l
“
қанот
”,
ندز
zadan
“
урмоқ
”):
و
ا
ﻞ
ﺑﺎ
ﻘﻣ
رد
ﮫﮐ
ﺖﺷاﺪﻧ
ت
أ
ﺮﺟ
یﺪﺣا
ﺮﮕﯾ
د
ﺪﻧﺰ
ﺑ
ﮏﻟ
ﺎﺑ
د
ﺮﯿﮕ
ﺑ
ﮫﻠﭘ
ﺎ
ﯾ
1
.
“
Энди
унинг
қаршисида
қанот
қоқишга
ё
сакраш
учун
шайланишга
ҳеч
кимнинг
жур
-
ъати
етмасди
”.
ل
د
غ
ﺮﻣ
ﯽ
ﻣ
ﻦﻣ
د
ﺮﭘ
زو
ﺮﻣا
ﻮﺗ
ما
د
ز
ا
–
دﻮﺑ
ز
ا
و
ﺮﭘ
ﺪ
ﺼ
ﻘﻣ
ندز
ﮏﻟ
ﺎﺑ
ﻦﻣ
2
.
“
Бугун
қалбим
қуши
сенинг
тузоғингдан
озод
бўлади
(
учиб
кетади
) –
қанот
қоқиш
имдан
мақсад
парвоз
эди
”.
ﺶ
ﺘﺳد
رد
م
د
ﮫ
ﺳﺎ
ﮐ
ی
ﺬ
ﻏ
ﺎ
ﮐ
ﺮ
ﺗﻮ
ﺒﮐ
و
ﯽ
ﻣ
ﮏﻟ
ﺎﺑ
دز
3
.
“
Қ
оғоздан
ясалган
косадум
каптар
унинг
қўлида
қанот
қоқарди
”.
Материалларимизда
ясовчи
асос
такрори
орқали
ясалмаларда
ҳаракатнинг
такрорий
-
лигига
ишора
қилиш
билан
бирга
коннотатив
маъно
ҳосил
бўлиши
кузатилди
:
ل
ﺎﺑ
ندز
ﮏﻟ
ﺎﺑ
b
â
lb
â
lak zadan
“
у
тарафдан
бу
тарафга
ҳаракатланмоқ
”; “
қимирламоқ
”; “
чай
-
қалмоқ
”:
ﯽ
ﻗ
ﺎﺑ
ﮫﯾﺮﻗ
رد
ﮫﺸﯿﻤھ
یاﺮ
ﺑ
ﻦﯾﺪﻟاﺮﯿﺧ
ﯽ
ﺟ
ﺎ
ﺣ
ﯽ
ﻟ
و
ﺪﻧ
ﺎ
ﻣ
ش
رﻮ
ﮔ
ﺮ
ﺳ
ﺮ
ﺑ
یﺰﺒ
ﺳ
ق
ﺮﯿ
ﺑ
و
ل
ﺎﺑ
ﯽ
ﻣ
ﮏﻟ
ﺎﺑ
ﺪﻧ
ز
4
.
“
Ҳазрат
Ҳожи
Хайриддин
бир
умрга
қиш
-
лоқда
қолди
ва
яшил
байроқ
унинг
қабри
тепа
-
сида
ҳилпирамоқда
”.
Бироқ
айнан
шу
моделда
,
яъни
ясовчи
асос
такрори
+
-ak
моделида
ﺑ
ل
ﺎ
b
â
l
“
қанот
”
га
2-
лу
-
ғавий
маъноси
билан
синоним
ﺮﭘ
par
“
қанот
”
лексемаси
иштирокида
“
қанот
қоқмоқ
”
ясалма
-
си
учради
:
ندز
کﺮﭘﺮﭘ
parparak zadan
“
қанот
қоқмоқ
”;
бу
ўринда
: “
питирламоқ
”; “
типирчи
-
ламоқ
” (
ﺮﭘ
par
1) “
пат
”, “
пар
”; 2) “
қанот
” (
қуш
-
ларда
); 3) “
сузгич
” (
балиқларда
):
ﮏﺸ
ﺠ
ﻨﮔ
نﺎ
ﻨﭼ
ﻢ
ﺘﻓ
ﺮﮔ
ﺶ
ﺘﺳد
ز
ا
ﮫﮐ
ا
ر
دز
کﺮﭘﺮﭘ
ﮫﮐ
ﺶ
ﯾاﺮ
ﺑ
ﺖﺧ
ﻮﺳ
ﻢﻟ
د
ﮫﮐ
م
د
ا
د
ی
رﺎ
ﺸ
ﻓ
هﺪﯿﻣ
ﺎ
ﻔﻧ
5
.
1
نﺎ
ﻤ
ﺜ
ﻋ
مﺮﮐا
ﺪﻤﺤﻣ
.
سا
ل
ﻮ
ﻗ
ه
ر
ا
د
ﺮﻣ
)
نﺎﺘﺳ
ا
د
ﮥﻋ
ﻮ
ﻤ
ﺠ
ﻣ
.(
ﮫ
ﺑ
نﺎ
ﻤ
ﺜ
ﻋ
ﺪﻤﺤﻣ
ﯽ
ﻠﻋ
م
ﺎ
ﻤ
ﺘ
ھا
ه
د
ا
ز
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
نﺎ
ﮔﺪﻨﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
ﻦﻤ
ﺠ
ﻧا
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
١٣٨٨
ش
/
2010
م
.
–
ص
.
٢٣
٠
.
2
یﺮﻘﺸﻋ
ﯽﻓﻮ
ﺻ
ت
ﺎ
ﯿﻠﮐ
.
ب
ﺎ
ھ
و
ﺪﯿﻤﺤﻟاﺪﺒﻋ
م
ﺎ
ﻤ
ﺘ
ھا
ﮫ
ﺑ
ه
د
ا
ز
.
–
ﮭ
ﺗ
ن
اﺮ
:
،ی
ﻮ
ﻠﻋ
١٣
٧٧
ش
.
–
ص
.
١٢٥
.
3
ۀ
رﺎ
ﻤﺷ
،ﻢﮑﯾ
ل
ﺎﺳ
،
نو
ﺪﻧ
و
ژ
٥
س
ﻮ
ﻗ
،
–
یﺪﺟ
١٣
٦
١
ش
.
ص
.
٩
.
4
ﯽ
ﻌﯿ
ﻓر
ﺪﺣا
ﻮ
ﻟاﺪﺒﻋ
.
رﺎ
ﺷآ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
ت
ﺎ
ﯿ
ﺑد
ا
ﮥﻧ
ﺎ
ﺧ
١٣٨
٧
ش
.
–
ص
.
٤٧
“
Ч
умчуқни
қўлидан
олганимда
шундай
питир
-
питир
қилардики
,
тушунмасдан
сиқиб
юбордим
,
унга
ичим
ачиди
”.
Шу
ўринда
қайд
этиш
керакки
,
ﺮﭘ
par
1) “
пат
”, “
пар
”
маъносидан
کﺮﭘ
parak
“
пат
”
“
тук
”; “
пат
” (
мато
,
гилам
ва
шу
кабининг
юзини
қоплаб
олган
сунъий
тук
); “
пар
”, “
момиқ
”
6
;
(
аёллар
кўйлагида
) “
бурма
”, “
волан
”
7
ясалади
:
،
ن
آ
رﺎ
ﻨﮐ
ﮏﯾ
رد
ﯽﺑﺎ
ﻏﺮﻣ
ﺎﺗ
ﺪﻨﭼ
کﺮﭘ
ﺮﯾ
ز
ی
ﺎ
ھ
ل
ﺎﺑ
نﺎ
ﺸﯾ
ﺎ
ھ
ﯽ
ﻣ
ا
ر
ﺪﻧ
د
ﺮ
ﺘﺳ
8
.
“
Бир
неча
ўрдак
унинг
қирғоғида
қанотлари
остидаги
пат
ларини
тозалардилар
”.
Ясама
сўз
умуман
сўз
(
лексема
)
дан
эмас
,
балки
унинг
муайян
маъноси
асосида
ясалади
.
Л
уғатда
ﺖ
ﺳﻮ
ﭘ
p
ô
st
сўзи
1)
тери
;
пўст
;
мўйна
2)
пўст
,
пўчоқ
;
пўстлоқ
,
қобиқ
9
деб
берилган
. -
ak
ясовчиси
орқали
ясалмаларда
кўрсатилган
маънолар
асосида
омоним
сўзлар
ҳосил
бўлади
:
ﮏ
ﺘﺳﻮ
ﭘ
p
ô
stak
I “
пўстак
” (
ўсиқ
жунли
ошланган
теридан
иборат
тўшак
);
ﮏ
ﺘﺳﻮ
ﭘ
p
ô
stak
II “
буғдой
кепаги
”, “
похол
”:
ی
ور
ﺮ
ﺑ
،
رﻮ
ﻨ
ﺗ
ﺖﺸﭘ
،
ر
ﺪﭘ
ﮏ
ﺘﺳﻮ
ﭘ
ﺖﺴﺸﻧ
.
ﮫ
ﺑ
ﯽ
ﮕﻤھ
رﻮ
ﺧ
نورد
ﮫ
ﺑ
م
د
ﮫ
ﺑ
م
د
و
ﻢﯾﺪﺷ
ﻊ
ﻤﺟ
ش
رود
ﺶ
ﻨﯿﺟ
کﺮ
ﺳ
ﻢﯾﺪﯿﺸﮐ
10
.
“
Ота
(
миз
)
тандирнинг
четидаги
(
атрофи
-
даги
)
пўстак
ка
ўтирди
.
Ҳаммамиз
уни
ўраб
олдик
ва
дам
-
бадам
хуржунининг
ичига
мўралаб
қарадик
”.
ﻞﺟ
و
ﮏ
ﺘﺳﻮ
ﭘ
jol-o-p
ô
stak
“
кўч
-
кўрон
”, “
лаш
-
луш
”;
сўзма
-
сўз
:
ﻞﺟ
jol
“
ёпиқ
(
эгар
тагидаги
от
ва
баъзи
бошқа
уй
ҳайвонларининг
ёпиғи
)”
ва
ﮏ
ﺘﺳﻮ
ﭘ
p
ô
stak
“
пўстак
”):
ﺮﻔﻧ
ﮏﯾ
ﺎﺑ
ﯽﺘﺳد
ﯽ
ﭼاﺮﮐ
ﮏﯾ
ﺮﮕﯾ
د
زور
ﯽ
ﭼاﺮﮐ
ﺶ
ﮐ
ﻞﺟ
و
ﮏ
ﺘﺳﻮ
ﭘ
د
ا
د
ﻻ
ﻮ
ﻣ
و
روﺎﺘ
ﺨ
ﺑ
ﮫﮐ
ا
ر
5
یا
د
یﺪﺣا
و
ﯽ
ﻘ
ﺗ
د
ﻻ
ﻮ
ﭘ
.
ف
ﺎ
ﺒﻤﯿﻠﮔ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ﻢﻠﻗ
ﻦﻤ
ﺠ
ﻧا
،
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
١٣٨
٦
ش
.
–
ص
.
١١
.
6
ﺪﺧ
ﺎ
ﺿﺮﻣﻼﻏ
،ﮫﺷ
ﻮ
ﻧا
ﻦﺴﺣ
هﺪﻨ
ﺑ
ا
ﻮ
ﻟ
.
هﺪﯿﻨﺷ
ﺎ
ﻧ
ﯽﺳرﺎﻓ
:
ﮓﻨھﺮ
ﻓ
ه
ژ
ا
و
رد
ی
د
ﺮ
ﺑرﺎ
ﮐ
ۀ
ﺪﺷ
ﯽﺳرﺎﻓ
و
ﯽﺳرﺎﻓ
ت
ﺎ
ﺣﻼ
ﻄﺻ
ا
و
ﺎ
ھ
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،هﺮ
ﻄ
ﻗ
ﺮﺸﻧ
١٣
٩
١
.
–
ص
٢
٠٠
7
К
иселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
сло
-
варь
. –
М
.:
Рус
.
яз
., 1986. –
С
. 158.
8
ﺎ
ﻧ
ﺎ
ﯾ
ر
آ
یﺮ
ﻈ
ﻧ
ﺪﻤﺣا
ﻞﮔ
.
ﭼ
ﺰﺒ
ﺳ
غ
اﺮ
.
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
ﺎﻓ
ﺮﻋ
،
ن
١٣٨٣
ش
.
.
٧
٥
9
К
иселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
сло
-
варь
. –
М
.:
Рус
.
яз
., 1986. –
С
. 173.
10
ل
د
ﻞ
ﺼ
ﻓ
ن
اﺮﺟ
ﺎ
ﮭﻣ
ﯽ
ﮕﻨ
ﺗ
)
نﺎﺘﺳ
ا
د
ﮥﻋ
ﻮ
ﻤ
ﺠ
ﻣ
(
ﺪﯿ
ﺳ
ﺶ
ﺷ
ﻮ
ﮐ
ﮫ
ﺑ
،
ﯽ
ﻋ
ﺎ
ﺠ
ﺷ
ق
ﺎ
ﺤ
ﺳ
ا
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،یﺮﻨھ
ۀ
زﻮ
ﺣ
١٣
٧
٥
ش
.
–
٩٦
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
22
ﮫﯿﻟ
ﺎ
ﻋ
ﮥﻧ
ﺎ
ﺧ
رد
ﺖﻣﺪﺧ
ز
ا
ﺮﮕﯾ
د
هﺪﺷ
ف
ﺎ
ﻌﻣ
ﻢﮕﯿ
ﺑ
ﮫ
ﺑ
،ﺪﻧا
ﯽ
ﻣ
ل
ﺎ
ﻘ
ﺘ
ﻧا
ﯽ
ﻣ
ﻮ
ﻠﻌﻣ
ﺎ
ﻧ
ی
ﺎ
ﺟ
ﺪھ
د
1
.
“
Эртаси
куни
бир
извошчи
қўл
аравада
(
қўл
арава
извошчиси
билан
)
бундан
буён
(
энди
)
Олиябегим
хонадони
хизматидан
озод
бўлган
бахт
келтирувчи
ва
худо
берган
кўч
-
кўрон
ини
номаълум
жойга
элтиб
қўяди
”.
دﻮﺑ
هﺪﯾ
د
ﺶ
ﯿﭘ
زور
ﮫ
ﺳ
ﮫﮐ
و
ﺖ
ﺳ
ا
ﻦ
ﺨ
ﺳ
ﺮ
ﺳ
ش
ر
ﺪﭘ
ﺎﺑ
ﯽ
ﻣ
ﺪﯾﺪﮭ
ﺗ
ﮫﯾاﺮﮐ
ﺮﮔا
ﮫﮐ
ﺪﻨﮐ
دروﺎ
ﯿﻧ
ﮫ
ﺘ
ﻔھ
ﮏﯾ
ﺎﺗ
ا
ر
ﻞﺟ
و
ﮑ
ﺘﺳﻮ
ﭘ
نﺎ
ﺸ
ﺖﺧاﺪﻧا
ﺪھا
ﻮ
ﺧ
ﮫﭼ
ﻮ
ﮐ
ﮫ
ﺑ
ا
ر
2
.
“
У
ч
кун
аввал
отаси
билан
айтишиб
,
агар
ижара
пулини
бир
ҳафтада
олиб
келмаса
,
лаш
-
луш
ини
кўчага
улоқтириб
ташлашга
дўқ
-
пўписа
қилаётганини
кўрган
эди
”.
ﮫﮐ
ﯽ
ﺟ
رﺎ
ﺧ
د
ا
ﻮ
ﻣ
ﯽ
ﻣ
ﺖ
ﻓﺎ
ﯾ
مﺪﻨﮔ
رد
دﻮ
ﺷ
ﺶ
ﯿ
ﺑ
ﺮ
ﺗ
ﻢ
ﺨ
ﺗ
،ﺮﮕﯾ
د
ت
ﺎﺑﻮ
ﺒﺣ
ز
ا
ت
رﺎ
ﺒﻋ
ﻧا
ی
ﺎ
ھ
و
ﮫﻔﻠ
ﺘ
ﺨ
ﻣ
ع
ا
ﻮ
ه
ز
اﺪﻧا
ﮥﻋ
ﻮ
ﻨ
ﺘ
ﻣ
ی
ﺎ
ھ
،خ
ﻮ
ﻠﮐ
،ﮓﻨ
ﺳ
ﮏ
ﺘﺳﻮ
ﭘ
و
ک
ﺎ
ﺧ
،ه
ﺎ
ﮐ
،
ﯽ
ﻣ
د
ﺮﮔ
ﺪﺷ
ﺎﺑ
3
.
“
Буғдойдаги
мавжуд
ташқи
моддалар
кўпроқ
бошқа
бошоқлилар
,
турли
навли
уруғлар
ва
тош
,
кесак
,
кепак
,
похол
(
чори
),
тупроқ
ва
чангдан
иборат
бўлади
”.
Дарий
тилида
-ak/-gak
суффиксли
ясалмаларни
ўрганиш
,
гарчи
муаллиф
томони
-
дан
бу
мавзу
мақола
доирасида
аввал
ҳам
кўриб
чиқилган
бўлса
-
да
,
ясалмаларнинг
се
-
мантик
,
стилистик
маънолари
,
функциялари
тўғрисида
кенгроқ
фикр
юритиш
ва
ҳал
қили
-
ниши
лозим
бўлган
мунозарали
ҳолатлар
жуда
кўп
эканлигини
кўрсатади
.
Қ
олаверса
,
келти
-
рилган
мисоллар
дарий
тили
таржима
луғат
-
ларини
қайта
тузишни
тақозо
қилади
.
Мақола
мавзуи
бўйича
материаллар
таҳлили
қуйидаги
хулосаларга
олиб
келади
:
1.
-ak/-gak
суффикси
сермаҳсул
шакл
ясовчи
;
от
,
сифат
ва
равишларга
қўшилиб
,
кичрайтиш
,
ижобий
коннотацияга
эга
эмоционал
-
эркалаш
,
салбий
коннатацияга
эга
эмоционал
-
камситиш
каби
грамматик
маъноларни
ифодалайди
.
1
نﺎ
ﻤ
ﺜ
ﻋ
مﺮﮐا
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﺎ
ﻣ
ﮥﭼ
ﻮ
ﮐ
.
–
ن
اﺮﮭ
ﺗ
:
،
نﺎﻓ
ﺮﻋ
١٣٨٨
ش
)
٢
ﺪﻠﺟ
(
.
–
ص
.
1
/
٢
٩
١
.
2
ﻞﮔ
ﺎ
ﻧ
ﺎ
ﯾ
ر
آ
یﺮ
ﻈ
ﻧ
ﺪﻤﺣا
.
نﺎ
ﺷ
ﺎ
ﻔﺧ
.
ه
م
ﺎ
ﻤ
ﺘ
ھا
ﮫ
ﺑ
.
ت
.
س
و
ﺮ
ﻄ
ﻓ
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ج
نﺎ
ﮔﺪﻨﺴﯾ
ﻮ
ﻧ
ﮥﯾ
دﺎ
ﺤ
ﺗ
ا
.
د
.
،ا
١٣
٦
٥
ش
.
–
ص
.
١١
.
3
ة
ﺮﯾا
د
ﺎ
ﻧ
ﺎ
ﯾ
ر
آ
ف
رﺎ
ﻌﻤﻟا
.
–
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
:
ة
ﺮﯾا
د
ﻦﻤ
ﺠ
ﻧا
،ف
رﺎ
ﻌﻤﻟا
١٣٢٨
-
١٣
٤
٨
ش
)
٦
ﺪﻠﺟ
.(
–
ص
.
١
٩٦
.
2.
-ak/-gak
суффикси
орқали
ифодаланган
субъектив
баҳо
шакллари
асосан
оғзаки
нутққа
хос
.
Бадиий
асар
тилида
тез
-
тез
учраб
турувчи
бундай
формаларни
ҳам
оғзаки
сўзлашув
нутқи
учун
хос
бўлган
ҳолатлар
деб
қараш
маъқул
.
3.
-ak/-gak
суффикси
сермаҳсул
сўз
ясовчи
сифатида
нарса
-
буюм
ва
ҳолат
-
ҳаракат
от
-
ларини
ясайди
;
шунингдек
,
шахсга
оид
белгини
билдирувчи
сўзлар
(
сифат
,
бироқ
шахс
белгиси
учун
қўллангани
сабабли
от
вази
-
фасида
келади
)
ясалиши
кузатилади
.
Сўз
ясалиш
асоси
вазифасида
от
,
сифат
,
феъл
негизи
,
тақлид
(
тасвир
)
сўз
,
мураккаб
асос
келиши
мумкин
;
мураккаб
асосли
айрим
ясалмаларнинг
сўз
ясалиш
асоси
мустақил
қўлланмайди
.
4.
-ak/-gak
суффикси
билан
ясалган
нарса
-
буюм
отлари
«
асосдан
англашилган
нарса
(
ёки
белги
-
хусусият
)
га
ўхшатиш
асосида
нарса
,
буюм
», «
асосдан
англашилган
иш
-
ҳаракат
(
ёки
ҳолат
)
билан
характерланувчи
(
белгиланувчи
),
шундай
ҳаракат
тарзида
юз
берувчи
ва
номланувчи
нарса
»
ва
«
асосдан
англашилган
иш
-
ҳаракат
учун
қўлланадиган
нарса
»
маъно
-
ларини
ифодалайди
.
Ясалмалар
кўпинча
терминологик
лексикага
эгалиги
билан
харак
-
терланади
.
Шунингдек
,
улардан
аниқ
предмет
номларининг
лексик
-
семантик
маъносига
кўра
кичик
бўлиши
-ak/-gak
суффиксининг
кичрай
-
тиш
маъносини
ҳам
ифодалай
олиши
билан
изоҳлаш
мумкин
.
5.
-ak/-gak
суффикси
инсон
ёки
жонивор
тана
аъзосини
билдирувчи
ёки
уларга
хос
сўзларга
қўшилиб
,
улар
орқали
бажари
-
ладиган
ҳолат
-
ҳаракат
маъносили
от
ясайди
:
булар
,
одатда
,
қўшма
феълнинг
от
қисми
вазифасида
келади
;
ясалмалар
кўчма
маъ
-
нода
қўлланиши
мумкин
.
6.
Омоним
ясалмаларнинг
юзага
келиши
-
ak/-gak
суффиксининг
маъно
(
вазифа
)
лари
ёки
ҳам
сўз
ўзгартувчилик
,
ҳам
сўз
ясовчилик
хусусияти
билан
изоҳланади
;
баъзан
эса
сўз
ясалиш
асоси
вазифасида
қўлланган
сўзнинг
кўп
маъноли
бўлишига
боғлиқ
.