Машраб асарлари қаландарийлик терминологияси манбаси сифатида

S H A R Q M A S H ’ A L I

8

ÝÐÎÍ ÂÀ ÀÔ¢ÎÍ ÒÈËØÓÍÎÑËÈÃÈ

МАШРАБ

АСАРЛАРИ

ҚАЛАНДАРИЙЛИК

ТЕРМИНОЛОГИЯСИ

МАНБАСИ

СИФАТИДА

АВАЗБЕК

ВОҲИДОВ

Филология

фанлари

номзоди

,

доцент

,

ТошДШИ

Аннотация

.

Мақолада

тасаввуф

адабиёти

тараққиётида

янги

босқични

бошлаб

берган

Бобо

-

раҳим

Машраб

асарларини

қаландарлик

тариқати

терминологияси

манбаси

сифатида

ҳам

ўрганиш

имкониятлари

ҳақида

сўз

юритилади

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

манқаба

,

тазкира

,

муаллифликни

тиклаш

,

адабий

таъсир

,

тасаввуф

тариқатлари

,

қаландария

,

қаландария

адабиёти

,

қаландария

терминологияси

.

Аннотация

.

В

статье

речь

идет

о

возможностях

изучения

произведений

Бабарахима

Машраба

в

качестве

источников

терминологии

тариката

каландария

,

которые

положили

начало

новому

этапу

в

развитии

суфийской

литературы

.

Опорные

слова

и

выражения

:

манкаба

,

тазкира

,

восстановление

авторства

,

литературное

воздействие

,

суфийские

тарикаты

,

каландария

,

литература

каландария

,

терминология

каландария

.

Abstract.

The article deals with the possibilities of studying the works of Babarahim Mashrab, who began a

new stage in the development of Sufi literature, and as a source of the terminology of Calandria tariqa.

Keywords and expressions:

mankaba, tazkira, restoration of authorship, literary influence, Sufi

tarikaty, kalandariya, kalandariya poetry, kalandari terminology.

Тасаввуф

фалсафаси

ва

ахлоқи

Марказий

Осиё

мумтоз

адабиётига

узоқ

даврлар

даво

-

мида

таъсир

ўтказиб

келган

ва

энг

асосийси

,

халқлар

руҳияти

ва

маънавиятидан

чуқур

ўрин

олган

.

Шунинг

учун

ҳам

тасаввуфий

тариқатларга

тегишли

манбаларни

ҳам

ада

-

биётшунослик

ва

ҳам

тилшунослик

нуқтаи

назарларидан

ўрганиш

адабиётнинг

бугунги

ҳолати

ва

келгуси

ривожи

учун

хизмат

қи

-

лади

.

Мақоламиздан

кўзланган

асосий

мақ

-

сад

–

Машраб

асарларининг

тасаввуф

,

хусу

-

сан

,

қаландария

тариқати

терминологияси

учун

манба

эканлигини

кўрсатишдир

.

Асл

исм

шарифи

Бобораҳим

Мулла

Вали

ўғли

,

тахаллуси

эса

Машраб

бўлган

улуғ

ўзбек

шоири

ва

тасаввуф

адабиётининг

етук

намоян

-

даси

ҳаёти

ва

ижоди

ҳақида

маълумотларнинг

шунчалик

кўплигидан

ва

аксарият

ҳолларда

уларнинг

бир

-

бирига

зид

келишидан

маълу

-

мотларнинг

қайси

бири

аниқ

,

қайсиси

сохта

эканлигини

ҳам

ажратиш

қийин

.

Боиси

халқ

содда

ва

равон

тилда

битилган

исёнкор

руҳдаги

шеърлари

учун

севган

шоири

ҳақида

кўпдан

-

кўп

ва

турли

-

туман

ривояту

афсоналар

тўқи

-

ган

.

Бу

афсона

ва

ривоятлар

оғиздан

-

оғизга

ўтиб

,

янги

ва

янги

тафсилотлар

билан

бойитил

-

ган

.

Шунинг

учун

турли

хил

манқаба

ва

тазки

-

ралардаги

маълумотларни

ҳам

тарихий

ҳақиқат

деб

қабул

қилиш

кўп

ҳолатларда

янглиш

хуло

-

саларга

олиб

келиши

мумкин

.

Бобораҳим

Машраб

ҳаёти

ва

ижоди

узоқ

йиллар

давомида

кўпчиликнинг

диққат

-

эътиборини

ўзига

тортиб

келди

,

шарқшунос

ва

адабиётшунослар

томо

-

нидан

турли

йўналишларда

ўрганилди

,

бир

-

мунча

илмий

асарлар

,

номзодлик

диссертация

-

лари

,

илмий

-

оммабоп

мақолалар

эълон

қилин

-

ди

1

.

Мустақиллик

йилларида

Машрабнинг

ҳаё

-

ти

ва

ижоди

борасидаги

илмий

тадқиқотлар

янги

жабҳага

кирди

2

.

1

Бу

ҳақда

қаранг

:

Абдуллаев

В

.

Ўзбек

адабиёти

тарихи

. –

Т

., 1986;

Машраб

.

Меҳрибоним

,

қайдасан

? –

Т

., 1990;

Қ

иссайи

Машраб

. –

Т

., 1994; www.ziyonet.uz

2

Абдуғафуров

А

.

Машраб

//

Ўзбекистон

миллий

эн

-

циклопедияси

. 5

жилд

.

К

онимех

-

Мирзоқуш

/

Таҳрир

ҳайъати

:

М

.

Аминов

,

Т

.

Даминов

,

Т

.

Долимов

ва

бошқ

. –

Т

.:

Ўзбекистон

миллий

энциклопедияси

Дав

-

лат

илмий

нашриёти

, 2003. –

Б

. 534-535;

Абдуғафуров

А

.

Машрабшуносликнинг

баъзи

муаммолари

: [

Ўзбек

S H A R Q M A S H ’ A L I

9

Шоир

Машрабга

оид

маълумотларни

ўр

-

ганиш

ва

унинг

умр

йўлини

тўла

тиклаш

учун

зикр

этилган

тадқиқотчилар

бевосита

ёки

билвосита

унинг

даврида

яратилган

манқаба

ва

тазкираларга

мурожаат

қилишган

ва

шоир

ҳаётининг

илк

йиллари

ҳақида

маълумотларни

тўплашган

.

Ўрганилган

манбалар

қаторини

“

Қ

иссаи

Машраб

”, “

Девонайи

Машраб

”

ёки

“

Шоҳ

Машраб

”

номлари

билан

машҳур

бўл

-

ган

манқаба

,

Муҳаммад

Бадеъ

Малеҳо

Самар

-

қандийнинг

“

Музаккир

ал

-

асҳоб

”

асари

1

,

Аб

-

думуталлиб

Хожайи

Фаҳмийнинг

“

Мажмуайи

Фаҳмий

”

тазкираси

,

Машрабнинг

бевосита

шогирдларидан

бири

Исҳоқ

Зиёвуддин

Боғис

-

тонийнинг

“

Тазкирайи

қаландарон

”

асари

ва

бир

қатор

бошқа

манбалар

ташкил

этади

.

“

Қ

иссаи

Машраб

”

нинг

муаллифи

ҳақида

аниқ

маълумот

йўқ

,

лекин

ундаги

воқеалар

баёни

Машрабнинг

яқин

замондошлари

томонидан

амалга

оширилгани

ва

тасдиқлангани

учун

шоири

Бобораҳим

Машрабнинг

ижоди

ва

ҳаёти

ҳақи

-

да

мулоҳазалар

] //

Ўзбек

тили

ва

адабиёти

. –

Т

., 1993.

–

№

3. –

Б

.65-74;

Жалолиддин

Ю

суфий

.

У

ни

девонаи

Машраб

дерлар

: [

Бобораҳим

Машрабнинг

ҳаёти

ва

ижоди

ҳақида

] //

Ё

зувчи

.– 1998.–26

авг

.,

Жузжоний

Абдулҳаким

Шарвий

. “

Ваҳдат

”

уммонининг

ғаввоси

:

[

Бобораҳим

Машрабнинг

тавҳид

фалсафаси

ҳақида

]

//

Мулоқот

. – 1999. –

№

2. –

Б

.55-58;

Жумахўжа

Нусра

-

тулло

.

Илоҳий

ишқ

ошуфтаси

:

Бобораҳим

Машраб

-

нинг

ҳаёти

,

авлиёлик

хислатларининг

намоён

бўли

-

ши

,

саргузаштлари

//

Маърифат

. – 1995.– 16

авг

.;

Жу

-

махўжа

Нусратулло

.

Мавж

уриб

,

дунёға

сиғмамдур

:

[

Бобораҳим

Машрабнинг

“

Сиғмамдур

”

радифли

ғаза

-

ли

ҳақида

] //

Халқ

сўзи

. – 1996. – 8

февр

.;

Жумахўжа

Нусратулло

.

Машраб

ҳамма

замонда

исёндир

[

Маш

-

риқ

авлиёлари

Машраб

ижоди

ҳақида

] //

Гулистон

. –

1998. –

№

5. –

Б

.54-55;

К

аримов

Н

.

Машраб

гулларга

бурканди

//

Ўзбекистон

адабиёти

ва

санъати

.–1993. – 4

июнь

;

Ғайбуллоҳ

ас

-

Салом

.

Матншунос

ва

мунаққид

:

[

Бобораҳим

Машрабнинг

ижоди

ҳақида

] //

Ё

зувчи

. –

1998. – 5

авг

.;

Ҳамроева

Д

.

Машраб

ҳақидаги

афсона

ва

ҳақиқатлар

//

Ишонч

.–2004.–7

май

ва

б

.;

Мусур

-

монов

Э

.

Раҳимбобо

Машраб

ва

унинг

бадиий

ада

-

биётдаги

талқини

:

Филол

.

фан

.

номз

.

дис

. ...

автореф

.

–

Самарқанд

, 1995;

Ҳамроева

Д

.

Бобораҳим

Машраб

ғазаллари

поэтикаси

(

маъно

,

образ

ва

истилоҳ

мисолида

):

Филол

.

фан

.

номз

. .

дис

. –

Т

., 2004. – 144

б

.

1

Бу

ва

кейинги

манбалар

ҳақида

қаранг

:

Ҳамроева

Д

.

Манбаларда

Машраб

ҳақида

: [

Шоир

ҳақида

маълумот

берувчи

Муҳаммад

Бадеъ

Малеҳо

Самарқандийнинг

“

Музаккир

ул

асҳоб

”

тазкирасида

Саид

Ҳокимхон

Тўранинг

“

Мунтахаб

ут

-

таворих

”

асарлари

ҳақида

]

//

Ўзбек

тили

ва

адабиёти

.–2002. –

№

3.–

Б

.28-32.

шоирнинг

таржимайи

ҳолини

тиклашда

бу

бирламчи

манба

мақомига

эга

.

Муҳаммад

Бадеъ

Малеҳо

Самарқандийнинг

“

Музаккир

ал

-

асҳоб

”

асари

бевосита

шоирнинг

ҳаётлигида

яратилган

тазкирадир

.

Муҳаммад

Бадеъ

Мале

-

ҳо

Самарқандий

тазкирасидаги

воқеалар

баёни

-

ни

“

Қ

иссайи

Машраб

”

воқеалари

баёни

билан

қиёсланса

,

шоир

ҳаётининг

ҳали

очилмаган

жиҳатлари

намоён

бўлиши

мумкин

.

Абдуму

-

таллиб

Хожайи

Фаҳмийнинг

“

Мажмуайи

Фаҳ

-

мий

”

тазкираси

ҳам

мўътабар

манбалардан

ҳи

-

собланади

.

Исҳоқ

Зиёвуддин

Боғистоний

аса

-

рида

манқаба

йўли

билан

Бобораҳим

Машрабга

тегишли

қатор

сифатлар

кўрсатиб

ўтилган

.

“

Қ

иссайи

Машраб

”

нинг

бизгача

етиб

келиши

-

да

ҳам

Исҳоқ

Зиёвуддин

Боғистонийнинг

ҳиссаси

борлигини

мазкур

асардан

билиб

олиш

мумкин

.

Мажзуб

Намангонийнинг

“

Тазкирату

-

л

-

авлиё

”

асари

нисбатан

кейинроқ

яратилган

ва

у

ҳам

муҳим

манба

.

Ч

унки

бу

асарда

муаллиф

ўз

маълумотларини

Машрабнинг

кейинги

давр

-

ларда

яшаган

шогирдларининг

шоҳидликлари

асосида

шакллантирганини

қайд

этади

.

Ю

қори

-

да

қайд

этилган

манбалардан

ташқари

,

Машраб

ҳақидаги

тарихий

манба

сифатида

Абдушукур

Зиёнинг

“

Мусаввадайи

Абдушукур

”

асарини

ҳам

кўрсатиш

мумкин

.

Машраб

яшаб

ўтган

давр

тарихчилари

Саййид

Ҳакимхон

Тўранинг

“

Мунтаҳабу

-

т

-

таворих

”,

Мирза

Олим

Мунҳий

-

нинг

“

Ансобу

-

с

-

салотин

”

номли

асарларида

Машрабга

оид

бевосита

маълумотлар

йўқ

,

ле

-

кин

ўша

давр

воқеалари

тегишли

тартибда

акс

этган

.

Санаб

ўтилган

тарихий

манбаларни

“

Қ

ис

-

сайи

Машраб

”

билан

таққослаш

салмоқли

ил

-

мий

хулосалар

бериши

мумкин

.

Тадқиқотимиз

мақсадлари

доирасида

Маш

-

рабнинг

таржимаи

ҳолини

аниқлаш

масаласи

турмаганидан

келиб

чиқиб

,

юқорида

зикр

этил

-

ган

тадқиқотлар

натижасида

ҳозирга

қадар

шаклланган

Машраб

ҳаётига

оид

маълумотлар

-

га

таянамиз

:

Бобораҳим

Мулла

Вали

ўғли

Ан

-

дижонда

қашшоқ

бир

оилада

1657

йилда

туғил

-

ган

, 15

яшарлигида

Наманганга

ўтиб

,

Мулла

Бозор

Охунднинг

тарбиясига

кирган

. 20-25

ёшларида

Самарқандга

келган

,

сўнгра

яна

На

-

манганга

қайтган

.

У

ндан

сўнг

устози

даъвати

билан

Намангандан

Қ

ашғарга

бориб

Офоқ

Хожага

мурид

тушган

.

Машраб

умумий

ҳисоб

-

да

8-10

йил

давомида

Шарқий

Туркистон

ўл

-

S H A R Q M A S H ’ A L I

10

каларини

айланиб

, 1691

йилда

Самарқандга

қайтган

ва

сўнг

Бухорода

бироз

бўлиб

,

Ҳиндис

-

тон

сафарига

чиққан

.

Ҳиндистондан

яна

Ўрта

Осиёга

қайтган

ва

Қ

арчи

шаҳрида

тўрт

йил

турган

.

Қ

арчидан

яна

сафарга

чиққан

,

бу

са

-

фарнинг

3-4-

йилларида

Балхда

Маҳмудбий

Қ

атағон

томонидан

1711

йилда

қатл

этилган

.

Машраб

асарлари

шоир

яшаган

давр

жа

-

мияти

ҳаёти

,

ундаги

воқеа

-

ҳодисалар

билан

чамбарчас

боғлиқликка

эга

.

Машраб

қатор

шеърларида

баъзи

диний

уламоларнинг

кир

-

дикорлари

ва

ҳийла

-

ю

нағмаларини

фош

эта

-

ди

,

жамиятда

ўзини

юқори

табақа

ҳисобловчи

мулкдорларнинг

текинхўрлиги

ва

саводи

ҳа

-

минқадар

амалдорларнинг

жоҳиллиги

ва

зўра

-

вонлигини

аёвсиз

танқид

остига

олади

.

Ўз

-

ўзидан

маълумки

,

унинг

бундай

шеърлари

халқ

орасида

қўлдан

-

қўлга

,

оғиздан

-

оғизга

ўтиб

,

тез

тарқалиб

кетган

.

Шу

боис

ҳам

Маш

-

рабнинг

ҳеч

қайси

қишлоғу

шаҳарга

келиши

изсиз

қолмаган

,

фақирлар

уни

алоҳида

қувонч

ва

хурсандчилик

билан

кутиб

олган

.

Машрабнинг

бадиий

мероси

ҳажм

ва

жанрлар

жиҳатидан

тўла

қамровли

ўрганил

-

маган

.

Аммо

маълум

асарларининг

ўзи

ҳам

унинг

фавқулодда

ноёб

истеъдод

эгаси

экан

-

лигини

намоён

қилади

.

Машрабнинг

шеърий

меросида

ғазал

,

мустазод

,

мурабба

,

мухам

-

мас

,

мусаддас

,

мусабба

,

маснавий

,

рубоий

,

таърих

каби

жанр

турларига

тааллуқли

етук

мисраларни

учратиш

мумкин

.

Аммо

Маш

-

раб

,

энг

аввало

,

нафис

ғазаллар

муаллифи

ва

кўпгина

шўхчан

ва

алоҳида

жарангдор

мус

-

тазодлар

,

қувноқ

ва

жозибали

мураббалар

ҳамда

халқ

дардига

ҳамдардлик

ҳисси

билан

битилган

мухаммаслар

ижодкори

сифатида

алоҳида

эътироф

ва

эҳтиромга

сазовор

бўлиб

келмоқда

.

Машрабнинг

ғазал

,

мустазод

ва

мураббаларида

ишқ

-

муҳаббат

,

вафо

-

садоқат

мавзуси

етакчилик

қилади

,

мухаммас

ва

му

-

саддасларида

эса

ижтимоий

мавзулар

устун

-

ликка

эга

.

Шоирнинг

ижодий

меросида

ди

-

ний

ва

тасаввуфий

ғоялар

,

айниқса

,

у

яшаган

даврда

сўфийлар

орасида

кенг

тарқалган

қа

-

ландарлик

тариқатининг

айрим

оҳанг

-

таъ

-

кидлари

ҳам

сезиларли

ўрин

эгаллайди

.

Шоир

шеърларида

Оллоҳнинг

мавжудлиги

,

бору

бирлиги

,

барча

жонли

ва

жонсиз

мав

-

жудотни

яратганлиги

узил

-

кесил

ва

қатъий

тан

олинади

,

Худонинг

куч

-

қудрати

,

тақдир

-

нинг

ўзгармаслиги

ва

Маҳшар

куни

ҳақи

-

даги

таълимот

тўла

-

тўкис

қабул

қилинади

.

Машрабнинг

қаландарликдан

кўзлаган

мақ

-

сади

таркидунёчилик

,

узлатга

чекиниб

,

во

-

қеа

-

ҳодисаларни

бир

четда

туриб

кузатиш

эмас

.

Тасаввуф

тарихидан

маълумки

,

тарки

-

дунёчилик

“

хилват

дар

анжуман

”,

яъни

сў

-

фийнинг

халқ

ила

яшаб

,

у

билан

мулоқотда

бўлиши

,

лекин

қалби

фақат

Оллоҳнинг

ёди

билан

бандлигидир

.

Машраб

асарлари

бизгача

асосан

номи

юқорида

зикр

этилган

манқабада

етиб

келган

.

“

Боқирғон

китоби

”

китобида

ҳам

шоир

шеър

-

ларидан

намуналар

мавжуд

.

Яна

Зиёвуддин

Исҳоқ

Боғистоний

қаламига

мансуб

“

Тазки

-

райи

қаландарон

”

асарида

, “

К

итоби

Садоий

”,

“

Мажмуайи

Хожам

Пошшо

”

каби

тўплам

-

ларда

ҳам

Машраб

шеърлари

учрайди

.

Аммо

санаб

ўтилган

манбалардаги

шеъру

ғазалларда

муаллифлик

муаммоси

кўзга

ташланади

.

“

Қ

иссайи

Машраб

”

манқабаси

,

ўз

-

ўзидан

маъ

-

лумки

,

Машраб

томонидан

ёзилмаган

.

Асар

муаллифи

айрим

байтларни

ўзи

айтиб

,

асарга

киритган

бўлиши

ҳам

мумкин

.

Бунинг

устига

манқабанинг

турли

нусхаларида

шеърлар

та

-

фовутли

тарзда

кўчирилган

.

Манқабадаги

Машраб

тахаллуси

билан

битилган

ғазаллар

-

дан

ташқари

бошқа

тахаллусли

шеърлар

ҳам

учрайди

.

Масалан

, “

Қ

иссаи

Машраб

”

да

Тур

-

ди

,

Ранжий

,

Аҳмад

қори

,

Маҳваш

,

Зайрак

,

Мансур

каби

шоирларнинг

асарлари

ҳам

бор

.

Ҳатто

Машраб

тахаллуси

билан

битилган

шеърларнинг

ҳаммасининг

ҳам

унга

тааллуқ

-

ли

эканлиги

ва

Машраб

ғазалларидаги

айрим

мисралар

ҳам

шубҳа

уйғотади

.

Хусусан

,

вазн

-

га

амал

қилинмаганлари

Машрабники

эмас

,

дейишга

тўлиқ

асос

бор

.

Бевосита

Машрабга

нисбат

берилган

асар

-

лар

“

Мабдаи

нур

”

ва

“

К

имё

”

номли

асарлар

-

дир

1

. “

К

имё

”

асари

текстологик

таҳлилга

тор

-

тилгач

ва

унинг

тасаввуфий

моҳияти

ўрганил

-

гач

,

мазкур

асар

«

Мабдаи

нур

»

билан

бир

муқова

остида

эълон

қилингани

учунгина

уни

Машрабга

тааллуқли

дейилгани

маълум

бўлди

.

1

Бобораҳим

Машраб

.

Мабдаи

нур

.

Сайланма

(

ғазаллар

ва

мустазодлар

). –

Т

.:

Фан

, 1994.

Нашрга

тайёрловчилар

:

Г

.

Ниёзов

,

Қ

.

Аҳмедов

.

Масъул

муҳаррирлар

:

Ҳ

.

Муҳам

-

мадхўжа

ўғли

,

И

.

Абдуллаев

,

М

.

Ҳасаний

S H A R Q M A S H ’ A L I

11

”

Мабдаи

нур

”

асари

эса

Жалолиддин

Румийга

тегишли

машҳур

“

Маснавийи

маънавийя

”

аса

-

рига

шеърий

шарҳлардан

иборат

асар

.

Маш

-

рабнинг

форсий

шеърларида

Румийнинг

таъ

-

сири

яққол

сезилади

. ”

Мабдаи

нур

”

нинг

ҳар

бандида

Машраб

ва

“

Мабдаи

нур

”

сўзлари

учрайди

ва

унда

Машраб

Румийга

ўхшатма

тарзида

ёзган

форсий

ғазалларидаги

услуб

мавжуд

. “

Мабдаи

нур

”

нинг

айнан

Машраб

қаламидан

чиққанини

Зиёвуддин

Исҳоқ

Боғис

-

тонийнинг

“

Тазкирайи

қаландарон

”

ва

Мажзуб

Намангонийнинг

“

Тазкират

ул

-

авлиё

”

тазкира

-

лари

ҳам

тасдиқлайди

.

Машраб

ижоди

тадқиқотчилари

орасида

Абдурауф

Фитратнинг

мақоласини

қаланда

-

рия

тариқати

ҳақида

изчил

маълумот

беради

-

ган

илк

тадқиқотлар

сирасига

киритиш

мум

-

кин

.

Фитрат

қаландария

тариқатининг

тавси

-

фини

Машрабнинг

қаландарлиги

асосида

амалга

ошириб

,

Марказий

Осиёда

қаландар

-

ликнинг

тарихий

илдизлари

анчагина

қади

-

мийлигини

қайд

этади

1

.

Турк

олими

Фуод

К

ўпрули

тадқиқотида

қаландарлик

Х

III-

Х

IV

асрларда

Онадўлида

мавжуд

бўлган

бобийлик

,

абдоллик

,

бектошийлик

,

ҳуруфийлик

,

қизил

-

бошлилик

,

ҳайдарийлик

тариқатлари

қаторида

тургани

ва

улар

орасида

нисбатан

кенг

тар

-

қалган

бектошийлик

тариқати

қаландарийлик

асосида

шакллангани

,

айрим

ҳолларда

ҳуру

-

фийлик

билан

қаландарийлик

қоришиқ

ҳолда

мавжуд

бўлгани

қайд

этилади

2

.

Марказий

Осиёда

эса

қаландарийлик

қисман

яссавийлик

тариқатига

хос

жиҳатларни

ўзига

олган

дейиш

мумкин

.

Шу

асосда

қаландария

тариқатининг

вужудга

келиш

даврини

яссавийя

тариқатидан

бироз

кейинроқ

,

яъни

тахминан

Х

II-

Х

III

аср

-

ларга

оид

,

дейиш

мумкин

.

Фитрат

мақоласи

-

да

3

қаландарийлик

сифатлари

қуйидагича

кел

-

тирилади

: “

қаландар

бутун

расмий

тақлиф

-

1

Абдурауф

Фитрат

.

Танланган

асарлар

. 2-

жилд

.

Илмий

асарлар

. –

Т

.:

Маънавият

, 2000.

Нашрга

тайёрловчи

ва

изоҳлар

муаллифи

:

филол

.

ф

.

д

.,

проф

.

Ҳ

.

Болтабоев

.

Масъ

-

ул

муҳаррир

:

филол

.

ф

.

д

.,

проф

.

Н

.

К

аримов

. –

Б

. 82-105.

2

Fuad Koprulu. Turk Edeb

ı

yat

ı

da

ı

lk Mutasavv

ı

fler. –

Ankara, 1991.

3

Абдурауф

Фитрат

.

Танланган

асарлар

. 2-

жилд

.

Илмий

асарлар

. –

Т

.:

Маънавият

, 2000.

Нашрга

тайёрловчи

ва

изоҳлар

муаллифи

:

филол

.

ф

.

д

.,

проф

.

Ҳ

.

Болтабоев

.

Масъул

муҳаррир

:

филол

.

ф

.

д

.,

проф

.

Н

.

К

аримов

. –

Б

. 88.

лардан

,

бутун

қайдлардан

озод

бўлган

,

ҳар

турли

диний

амал

ва

одатлардан

айрилган

,

бутун

моддий

,

ҳаётий

алоқаларни

тарк

қил

-

ган

,

ибодат

ва

одатларнинг

ҳаммасини

буз

-

ғувчи

кишининг

исмидир

”. “

Нафаҳот

ул

-

унс

”-

да

4

эса

, “

қаландарлар

диний

ибодатларнинг

фарз

бўлган

қисмларинигина

адо

қиладилар

”

деган

изоҳ

билан

унинг

маломатийликдан

фарқли

томонлари

кўрсатилган

: “

Маломатий

-

лар

диний

ибодатларни

ижро

қиладилар

,

би

-

роқ

ижро

қилганларини

халқдан

яширадилар

.

Қаландарлар

эса

,

тўғридан

-

тўғри

диний

ибо

-

датларни

ва

одатларни

бузадилар

”.

Бу

маълу

-

мотлар

қаландар

Машрабнинг

айрим

хусуси

-

ятларини

изоҳлашда

ёрдам

беради

.

Бобораҳим

Машраб

ўзига

қадар

ўтганлар

орасида

қалан

-

дарона

ишқу

ошиқликнинг

йирик

намоянда

-

ларидан

бири

сифатида

тан

олинади

5

.

У

нинг

ғазаллари

қаландарона

руҳ

билан

йўғрилган

.

Масалан

,

у

ўз

мухаммасларидан

бирида

: “

Ку

-

лоҳу

жандани

кийгил

,

қаландарликни

хў

қил

-

гин

”,

дейди

. “

Қаландар

бўл

”

радифли

ғазали

эса

қаландарликнинг

мақсадини

англатувчи

ушбу

байтдан

бошланади

:

Муродингга

етай

десанг

,

қаландар

бўл

,

қаландар

бўл

,

Ситам

аҳлин

ютай

десанг

,

қаландар

бўл

,

қаландар

бўл

,

Шоир

ғазалида

тасаввуф

йўлига

кирган

-

ларни

“

оғиздан

дур

сочмоқ

”, “

шароби

ишқ

ичмоқ

”, “

ёмонлардан

қочмоқ

”, “

фасод

аҳ

-

лин

қувмоқ

”, “

жаҳонни

сайр

этмоқ

”, “

разо

-

латни

куйдирмоқ

”, “

ҳақиқатни

очмоқ

”,

“

ҳаммани

кулдурмоқ

”

истасалар

қаландар

-

ликка

даъват

қилади

.

Машраб

бошқа

ғаза

-

лида

Ҳақ

йўлини

қаландарликда

кўради

:

Нигорим

васлини

излабталабда

бир

қаландарман

,

Кечиб

дунёи

фонийдан

талабда

бир

қаландарман

.

Машрабнинг

қаландарлиги

оддий

тиланчи

-

лик

,

бемақсад

дарбадарлик

эмас

,

балки

фано

муҳаббатидан

чекиниб

,

тажрид

аҳлига

қўши

-

4

سﺪﻘﻟا

تاﺮﻀﺧ

ﻦﻣ

ﺲﻧ

ﻻا

ت

ﺎ

ﺤﻔﻧ

.

ﻟا

ﺪﺒﻋ

ﻒﯿﻟ

ﺎﺗ

نﺎ

ﻤﺣﺮ

ﯽ

ﻣ

ﺎ

ﺟ

.

.

ن

اﺮﮭ

ﺗ

:

ا

ﻃ

ت

ﺎ

ﻋﻼ

5

Сайфиддин

Рамзиддин

.

Адабиётда

қаландарлик

//

Ж

.

Шарқ

юлдузи

. –2013. –

№

5.

S H A R Q M A S H ’ A L I

12

лиш

, “

Бир

Худодан

ўзгасини

ғалат

билиб

”,

танҳо

Ҳақни

севиш

,

унинг

висолидан

умидвор

бўлиб

икки

дунёни

“

пушти

по

уриш

”,

ҳақиқий

руҳ

озодлигига

етишишдан

иборат

.

Машраб

ижодидаги

қаландарона

шеърларда

ишқ

ва

жунуннинг

ҳиссиёт

ва

эҳтирослари

барқ

уриб

туради

.

Шоир

ўз

ижод

намуналарида

Иброҳим

Адҳам

ва

Мансури

Ҳаллож

тимсолларидан

кўп

фойдаланади

.

Ҳар

икки

тимсол

остидаги

Ҳақ

ошиқларининг

камолот

ва

имкониятлари

бора

-

сида

баҳсга

ундайди

ва

бу

орқали

инсонни

ўзлигини

англашга

,

англатишга

даъват

қилади

.

Бундан

ташқари

,

исёнкор

руҳдаги

ва

ҳатто

шаккокликка

йўйиш

мумкин

бўлган

сатрлар

битилган

шеърларида

Машраб

ошиқ

ва

маъ

-

шуқлик

нинг

асл

моҳиятини

кўрсатиб

беришга

интилади

.

Ҳақиқий

ошиқликларгагина

хос

ва

ҳамма

ҳам

англайвермайдиган

тавҳид

,

висол

,

аналҳақлик

,

фақру

фанолик

сингари

ҳақиқат

-

ларни

куйлайди

.

У

нинг

шеърий

салоҳияти

,

Холиқ

ва

махлуқотга

бўлган

муносабати

,

қола

-

верса

,

бутун

тасаввуфий

моҳиятининг

шакл

-

ланишида

қаландарлик

тариқатининг

ўзига

хос

ва

мос

ўрни

бор

.

Фитрат

Машраб

ижоди

асосида

қалан

-

дарликнинг

ички

маънога

эга

поэтик

тим

-

соллари

бўлмиш

кулоҳ

,

камар

,

долқ

,

хирқа

,

кашкул

,

матбаҳ

,

асо

каби

ҳар

бир

ашёсидаги

тасаввуфий

маъноларни

умумлаштириб

,

қа

-

ландарлик

ислом

тасаввуфининг

бир

бўлаги

-

дир

,

деган

хулосани

беради

1

.

Фитрат

ҳаётий

кузатишларни

манбалардаги

мулоҳазалар

билан

боғлаб

Машрабнинг

қатор

шеърлари

-

ни

қаландарийлик

тариқати

асосида

шарҳла

-

ган

. “

Қ

иссаи

Машраб

”

манқабаси

муаллифи

Машрабда

қаландарийликка

юз

тутиш

унинг

Офоқ

Хожа

билан

кечган

бир

суҳбатдан

бошланганига

ишора

қилади

.

Машраб

Офоқ

Хожа

билан

учрашувдан

мутаассир

бўлиб

,

“

Илоҳи

мағфират

дарёсидан

Машрабни

шо

-

доб

эт

,

Ҳамиша

«

Шайъаниллоҳ

»

деб

қалан

-

дарвор

йиғларман

”

мақтаъси

билан

тугалла

-

1

Абдурауф

Фитрат

.

Танланган

асарлар

. 2-

жилд

.

Ил

-

мий

асарлар

. –

Т

.:

Маънавият

, 2000.

Нашрга

тайёрлов

-

чи

ва

изоҳлар

муаллифи

:

филол

.

ф

.

д

.,

проф

.

Ҳ

.

Бол

-

табоев

.

Масъул

муҳаррир

:

филол

.

ф

.

д

.,

проф

.

Н

.

К

ари

-

мов

. –

Б

. 91.

надиган

ва

“

Кеча

-

кундуз

бу

Машрабни

хаёли

остонбуси

,

Висолинг

давлатини

топмоқға

итларни

салоҳимдур

”

мақтаъси

билан

якун

-

ланган

ҳамда

“

Кел

,

эй

Машраби

умид

этгил

Худойинг

лоязол

этмиш

,

Муҳаммад

Муста

-

фо

ҳаққи

мани

васлингга

еткургил

”

байти

билан

тажассум

этилган

ғазалларини

ўқи

-

гандан

сўнг

(

манқабада

улар

муножот

деб

берилган

)

Офоқ

Хожа

“

Эй

Машраб

,

сани

ичинг

торлик

қилди

,

маънини

ошкор

қил

-

динг

”,

деб

унинг

оғзига

туфлаган

эканлар

.

Шундан

сўнг

Машраб

шеъриятида

янги

бир

тасаввуфий

чуқурлик

пайдо

бўлади

.

Энди

унда

зоҳирий

маънони

очишга

интилиш

эмас

,

балки

ботиний

маънолар

дунёсига

рағ

-

бат

кучаяди

.

Шоир

адабий

меросидаги

ди

-

ний

мазмун

ва

тасаввуфий

йўналиш

руҳи

-

даги

шеърларнинг

кўпчилик

қисми

Офоқ

Хожа

даргоҳида

ва

унинг

тарғибот

сабоқ

-

лари

таъсирида

яратилган

.

Машраб

шеъриятининг

тасаввуфий

боти

-

ний

маъноларини

ва

поэтик

хусусиятларини

ўрганиш

орқали

,

Фитрат

унинг

шеъриятида

-

ги

энг

эътиборли

жиҳатларни

кузатади

:

“

Машраб

ўзидан

бурунғи

ва

муосир

бўлган

бир

кўб

мутасаввиф

шоирларимиз

каби

ҳая

-

жонсиз

шоирлардан

эмас

.

Унинг

шеърлари

-

да

ҳар

вақт

бир

кучли

ҳаяжонни

кўриш

мум

-

кин

.

У

кўбрак

Жалолиддин

Румийдаги

сўфиё

-

на

ҳаяжонни

ўз

шеърларида

акс

эттиришга

тиришардир

”

2

.

У

фикрларига

мисол

қилиб

Машрабнинг

“

Гулшани

боғи

даҳр

аро

булбу

-

ли

нағмагар

ўзим

,

Бир

бути

хуш

хиром

учун

ошиқи

дарбадар

ўзим

,”

ёки

“

Нақш

давлат

муҳрини

нафсимга

босди

чун

ажал

,

Шамс

Табризий

манам

,

гоҳи

Жалолиддин

манам

”

сатрларини

келтиради

.

Машраб

тасаввуфий

назмда

инсон

руҳий

ҳолатларидан

бири

бўлган

йиғини

ўзгача

талқин

қилади

.

У

нинг

шеърларида

йиғи

фақатгина

айрилиқ

ёки

дунёнинг

бошқа

бир

бевафоликларидан

юзага

келадиган

зоҳирий

2

Абдурауф

Фитрат

.

Танланган

асарлар

. 2-

жилд

.

Ил

-

мий

асарлар

. –

Т

.:

Маънавият

, 2000.

Нашрга

тайёр

-

ловчи

ва

изоҳлар

муаллифи

:

филол

.

ф

.

д

.,

проф

.

Ҳ

.

Бол

-

табоев

.

Масъул

муҳаррир

:

филол

.

ф

.

д

.,

проф

.

Н

.

К

ари

-

мов

. –

Б

. 92.

S H A R Q M A S H ’ A L I

13

руҳий

ҳолат

эмас

,

балки

ишқи

илоҳий

нинг

зуҳуридир

:

Матлабим

бор

-

нораво

,

мен

йиғ

-

ламай

ким

йиғласин

,

Дард

берибдир

бедаво

мен

йиғламай

ким

йиғласин

.

Бундай

«

йиғи

»

биргина

шоирнинг

ўзини

эмас

,

балки

“

базмнинг

шамъи

парвонасию

”,

“

май

шишалари

”

ни

ҳам

ўз

ҳукмига

олади

.

Ю

суфнинг

йўқолганидан

фақат

унинг

отаси

Яъқубгина

йиғламайди

,

балки

Ю

суфнинг

йўқо

-

лишига

сабабчи

бўлган

осий

отанинг

гуноҳи

учун

Ю

суф

ҳам

,

Ибн

К

анъон

ва

бошқалар

ҳам

йиғлаши

лозим

фожиа

деб

баҳолайди

:

Соғиниб

Юсуфни

ёлғиз

йиғламас

Яъқуб

зор

,

То

мусофир

бўлди

Юсуф

Ибн

Канъон

йиғлади

.

Машраб

ижодида

“

йиғи

”

термини

учрай

-

диган

қатор

ғазал

ва

мухаммаслар

бор

.

Аммо

мазкур

термин

бу

ғазал

ва

мухаммасларнинг

барчасида

ҳам

ишқи

илоҳийдан

тўлиб

-

тош

-

ган

қаландар

йиғисини

англатмайди

.

Шоир

ўз

шахсий

ҳаётида

юз

берган

айрилиқлару

фожиалардан

қаттиқ

таъсирланиб

,

оддий

кишилар

каби

самимий

кўз

ёшлари

тўкади

.

Машрабга

онасининг

ўлими

ҳам

жуда

қат

-

тиқ

таъсир

кўрсатган

:

“

Эй

сафобахш

баҳору

бўстоним

қайдасан

... .

Волидам

,

Маккам

Мадинам

,

меҳрибоним

қайдасан

”.

Тасаввуфий

ғояларни

шеъриятида

тарғиб

қилиш

учун

шоирнинг

Машрабдан

бошқа

бир

тахаллуси

ҳам

бўлган

.

У

Маҳдий

тахал

-

луси

билан

ҳам

ижод

қилган

ва

бу

тахаллус

ўзига

маънавий

-

руҳий

томондан

тўла

мос

тушишини

таъкидлайди

.

Маҳдий

– “

ҳидоят

қилувчи

,

тўғри

йўл

кўрсатувчи

”

маъносини

англатади

.

Зеро

,

Машрабнинг

мақсади

ҳам

айнан

шу

–

одамларни

тўғри

йўлдан

хабар

-

дор

қилиш

.

Масалан

,

Машраб

ўзининг

“

Са

-

йидсан

,

хожасан

,

зинҳор

мағрури

насаб

бўл

-

ма

”

мисраси

радиф

бўлган

мухаммасида

ин

-

сон

табиатида

нафсу

ҳаво

,

кибр

,

манманлик

,

наслу

насабдан

мағрурланиш

иллатлари

мав

-

жудлиги

,

бу

иллатларнинг

оқибати

ҳалокат

эканлиги

,

инсон

эса

бу

иллатлардан

покла

-

ниб

,

ўзини

раҳм

-

шафқат

,

эзгу

ниятли

,

соф

қалб

эгаси

сифатида

тарбиялаши

лозимлиги

ҳақида

сўз

юритади

.

Машраб

ҳеч

бир

қада

-

мини

бекор

босмаган

,

ҳеч

бир

сўзини

бекор

айтмаган

.

Сафарлари

давомида

шаҳарлару

қишлоқларда

,

уйлару

кўчаларда

бўлиб

,

ин

-

соннинг

зикр

этилган

сифатлари

тарбиячиси

,

унинг

иллатлар

зимистонида

чироқ

тутган

йўл

бошловчиси

,

бир

сўз

билан

айтганда

,

ру

-

ҳий

мураббийи

бўлган

.

Машрабнинг

қалан

-

дарлиги

саховатни

ўзига

матлаб

деб

билувчи

инсонликка

интилишдан

иборат

бўлиб

,

ти

-

ламчи

,

таъмагир

қаландарликка

сира

-

сира

ўхшамайди

.

Маълумки

,

тасаввуф

йўлини

танлаганлар

икки

турли

ҳисобланади

.

Бир

тури

,

Пайғамбар

Муҳаммад

Мустафо

(

САВ

)-

нинг

йўлларида

оғишмай

юриб

камолотга

интилганлар

ва

инсонларни

ғафлат

уйқуси

-

дан

бедор

қилиш

учун

доимо

халқ

билан

бирга

юрганлар

.

Иккинчи

турдагилар

эса

юксак

мақомотларга

эришганларига

қара

-

май

,

бошқаларни

камолотга

ҳидоят

этишга

ўзларини

бурчли

деб

ҳисобламаганлар

.

Машраб

қаландар

бўлишига

қарамай

,

тасав

-

вуф

аҳлининг

биринчи

тоифасига

тааллуқли

-

дир

.

У

Расули

Акрам

изнида

юриб

камолотга

эришганлардан

ва

умр

бўйи

халқ

билан

бир

-

га

бўлиб

,

ўзини

қалбларни

ғафлат

уйқусидан

уйғотиш

,

ғубор

босиб

кетган

кўнгил

кўзгу

-

ларини

тозалаш

каби

мураккаб

вазифаларни

бажаришга

бағишлаган

.

Жаннату

беҳишт

эмас

,

балки

Оллоҳ

дийдори

,

Расули

Акрам

алайҳиссалом

пайрави

орзусида

ўзининг

бе

-

назир

шеърлари

билан

халқ

орасида

яшаган

.

Машраб

“

Менга

дўзахни

танҳо

бер

,

халойиқ

куймасун

ҳаргиз

”,

деган

мисралари

билан

шариат

,

тариқат

,

маърифат

ва

ҳақиқат

(

фано

)

мақомлари

аро

юксалиб

,

ҳақиқий

маҳдийлик

мақомига

етишганини

кўрсатади

.

Машраб

бу

дунёда

одамлар

маломатига

қолишни

Жало

-

лиддин

Румий

(

“

Менга

дам

урмагил

доғи

маломатдин

”

)

каби

тушунади

.

“

Боғи

ҳир

-

сингни

муҳаббат

оташи

бирла

қурут

”

,

дея

даъват

қилган

шоирнинг

ўзи

аллақачон

бу

маломатларга

тайёр

эди

.

Машраби

девона

инсоннинг

зоҳирий

,

яъни

суратидаги

таҳора

-

тидан

ботиний

,

яъни

қалби

,

кўнглидаги

та

-

ҳоратини

устун

қўяди

.

Ч

унки

одам

ташқи

кўринишдан

топ

-

тоза

,

софу

мусаффо

бўли

-

ши

,

аммо

сийратан

илону

чаёнлардан

ўтиб

тушиши

мумкин

.

Покдомон

манзилдан

меҳ

-

монлар

қадами

узилмайди

.

Худди

шунинг

-

дек

покиза

кўнгил

уйига

ҳам

севги

,

садоқат

,

меҳр

-

муҳаббат

,

илҳом

,

раҳм

-

шафқат

,

адолат

,

S H A R Q M A S H ’ A L I

14

тўғрилик

,

саховат

,

ризолик

,

мардлик

,

илм

,

шукр

,

тавба

,

камтарлик

,

сабр

,

нур

каби

ило

-

ҳий

меҳмонлар

муттасил

келаверади

.

Машраб

қаламига

мансуб

асарлар

қалан

-

дарлик

тариқати

фалсафаси

,

шак

-

шубҳасиз

,

тариқат

терминологиясини

ҳам

ривожлан

-

тирган

ва

янги

бирликлар

билан

бойитган

.

Машраб

ижодида

қўлланган

тасаввуфий

тер

-

минологиянинг

таркибий

турлари

ва

улар

-

нинг

ясалиш

усуллари

,

терминлардаги

се

-

мантик

торайиш

ва

кенгайиш

,

метафорик

ва

метонимик

хусусиятлар

,

терминлардаги

омо

-

нимия

ва

синонимия

масалалари

алоҳида

тадқиқот

сифатида

ўз

навбатини

кутмоқда

.

ДАРИЙ

ТИЛИДА

-AK/-GAK

СУФФИКСЛИ

ЯСАЛМАЛАРНИНГ

СЕМАНТИКАСИ

АЛИМОВА

ХОЛИДА

Филология

фанлари

номзоди

,

доцент

,

ТошДШИ

Аннотация

.

Мақолада

дарий

тилида

-ak/-gak

суффиксининг

сўз

ясаш

имконияти

ўрганилди

. -

ak/-gak

суффиксли

ясалманинг

семантикаси

унинг

таркибий

қисмлари

маъноси

ва

шу

қисмларга

хос

хусусиятлар

асосида

юзага

келиши

таҳлил

қилинди

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

-ak/-gak

суффикси

,

шакл

ясовчи

,

сўз

ясалиш

асоси

,

сўз

ясовчи

,

ясама

сўз

,

коннотация

,

омоним

ясалмалар

.

Аннотация

.

В

статье

изучена

словообразовательная

возможность

суффикса

-ak/-gak

в

языке

дари

.

Проанализирована

семантика

производного

слова

с

суффиксом

-ak/-gak

на

основе

значений

его

компонентов

и

их

особенностей

.

Опорные

слова

и

выражения

:

суффикс

-ak/-gak,

формообразующий

,

словообразовательная

ос

-

нова

,

словообразующий

,

производное

слово

,

коннотация

,

производные

омонимы

.

Abstract.

This article analyzes the derivational possibility of the suffix -ak/-gak in the Dari language. In this

article, semantics of the suffix -ak/-gak is analyzed through the meaning of its structural parts and the features of it.

Keywords and expressions:

suffix -ak/-gak, form-building, derivational stem, word-formative, derived

words, connotation, derived homonyms.

Дарий

тилида

-ak/-gak

суффикси

аслида

от

-

ларнинг

кичрайтиш

,

эркалаш

шаклларини

ҳо

-

сил

қилувчи

аффикслардан

саналади

.

Бироқ

тил

тараққиёти

давомида

бу

суффикснинг

сўз

ясовчи

сифатидаги

мавқеи

ҳам

орта

борди

.

Муаллиф

томонидан

-ak/-gak

суффиксининг

келиб

чиқиши

ва

унинг

сўз

ясаш

имконияти

ҳақида

сўз

юритилган

1

.

Мавзу

бўйича

матери

-

аллар

таҳлили

асосида

тегишли

хулосалар

чи

-

1

Бу

ҳақда

қаранг

.

Дарий

тилида

-ak/-gak

суффикси

ва

унинг

сўз

ясаш

имконияти

//

Шарқшунослар

анжумани

. –

Тошкент

, 2011. –

№

6. –

Б

. 3-11.

У

ралов

Х

.

У

.

Научно

-

техническая

терминология

совре

-

менного

яз

ы

ка

дари

. –

Т

., 1990. –

С

. 24.

қарилган

.

Қ

уйида

ҳозирги

дарий

тили

матери

-

аллари

асосида

-ak/-gak

суффиксли

ясалмалар

-

нинг

семантикаси

тадқиқ

қилинади

.

Ҳозирги

дарий

тилида

-ak

суффиксининг

маъноси

ва

қўлланилиши

форс

ва

тожик

тил

-

ларидан

фарқ

қилмайди

.

Асосий

тафовут

бу

тилларда

-ak

суффикси

фонетик

вариантлари

-

нинг

ишлатилиши

билан

боғлиқ

.

Шунингдек

,

-

ak

нинг

субъектив

баҳо

шаклини

ифодаловчи

бошқа

суффикслар

билан

ўзаро

нисбати

ҳам

фарқланади

(

масалан

,

форс

тилида

бу

ўринда

-

č

e, -e

маҳсулдор

)

2

.

2

К

иселева

Л

.

Н

.

Очерки

по

лексикологии

яз

ы

ка

дари

.

–

М

.:

Наука

, 1973. –

С

.112.