S H A R Q M A S H ’ A L I
31
ФОРС
ТИЛИДА
ҚАДИМГИ
ВА
ЎРТА
ФОРС
ТИЛИ
СЎЗ
ЯСАШ
ЭЛЕМЕНТЛАРИДАН
ТЕРМИН
ЯСАШ
МИРЗАҲМЕДОВА
ҲУЛКАР
PhD,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
ҳозирги
форс
тилида
термин
ясашда
иштирок
этувчи
қадимги
ва
ўрта
форс
тили
сўз
ясаш
воситалари
ва
улардан
термин
ясаш
масалалари
таҳлил
этилган
.
Шунингдек
,
транспорт
терминларининг
шаклланишида
ушбу
сўз
ясаш
унсурларининг
аҳамияти
,
уларнинг
ишлатилиш
ҳолатлари
ўрганиб
чиқилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
термин
,
терминология
,
термин
ясаш
воситалари
, “
Форс
тили
ва
ада
-
биёти
академияси
”.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируются
древнеперсидские
и
среднеперсидские
элементы
словообразования
,
которые
служат
для
образования
терминов
в
современном
персидском
языке
.
В
ней
также
рассматриваются
факторы
формирования
терминов
транспортной
отрасли
и
их
применение
.
Опорные
слова
и
выражения
:
термин
,
терминология
,
элементы
терминообразования
, «
Акаде
-
мия
персидского
языка
и
литературы
».
Abstract.
In the article, word formation elements of immemorial Persian and middle Persian
languages, which served to forming new terms in modern Persian language is analyzed. Moreover, the
importance of the factors of these terms in the formation of transport terminology in the language.
Keywords and expressions:
term, terminology, “Academy of Persian Language and Literature”.
ХХ
I
аср
юқори
технологиялар
асри
бўли
-
ши
кутилаётганлиги
сабабли
илмий
-
техник
терминлар
сони
ортиб
бормоқда
.
Шунинг
учун
ҳам
,
терминларни
тўғри
қўллаш
учун
уларни
лексик
-
семантик
ва
деривацион
жиҳат
-
дан
таҳлил
қилиш
кун
вазифасига
айланмоқда
.
Бу
ҳолатларни
ўрганишда
асосий
урғу
мавжуд
терминларнинг
таркибий
тузилиши
,
уларнинг
ҳосил
бўлиш
йўллари
жараёнларига
қаратила
-
ди
.
Таниқли
терминшунос
олим
Р
.
Дониёров
терминологик
системани
гуруҳларга
бўлиб
ўрганиш
учта
энг
муҳим
масалани
ҳал
қилиш
имкониятини
туғдиришини
таъкидлаган
.
Бу
-
лар
: “
биринчидан
,
шу
системанинг
умумтер
-
мин
бойлиги
ҳақида
тасаввур
ҳосил
қилади
;
иккинчидан
,
бу
системанинг
сўз
ясаш
имко
-
ниятлари
ҳақида
маълумот
беради
;
учинчидан
,
системанинг
ҳар
қайси
мавзуи
гуруҳидаги
ўзи
-
га
хос
сўз
ясаш
модели
қандай
эканлигини
аниқлаб
беради
”
1
.
1
Дониёров
Р
.
Ўзбек
тили
техник
терминологиясининг
айрим
масалалари
. –
Т
.:
Фан
, 1977, –
Б
. 45.
Маълумки
,
терминологиянинг
тараққий
этиши
халқ
тафаккурининг
маҳсули
билан
уз
-
вий
боғлиқ
.
Форс
тили
терминларини
ҳосил
қи
-
лишда
тилнинг
ички
ресурслари
,
яъни
сўз
ясаш
усулларининг
мавжудлиги
қанчалик
аҳамиятга
эга
бўлса
,
тилда
мавжуд
сўзлардан
термин
ясаш
шунчалик
аҳамиятга
молик
.
Ч
унки
форс
тилида
сўз
ясаш
моделлари
анча
турғун
ҳамда
имко
-
ният
доираси
кенг
бўлганлиги
сабабли
,
термин
ясаш
қоидаларига
мос
келади
ва
янги
тушунча
ҳамда
ҳодисаларни
номлаш
учун
термин
яра
-
тиш
ишларини
анча
енгиллаштиради
.
Сўз
ясаш
жараёни
форс
тилининг
барча
даврларида
(
қадимги
форс
тили
,
ўрта
форс
ти
-
ли
ва
ҳозирги
форс
тили
)
мавжуд
бўлган
ва
бу
-
гунги
кунга
келиб
ўзининг
авж
нуқтасига
ет
-
ган
.
Сабаби
,
илмий
-
техника
ривожи
барча
тил
-
ларда
,
хусусан
,
форс
тилида
ҳам
ўзлашмалар
-
нинг
ортишига
сабаб
бўлмоқда
.
Бу
эса
ўзлаш
-
маларнинг
форс
тилидаги
муодилларини
ички
ресурс
–
сўз
ясаш
усуллари
орқали
ифодалашни
тақозо
қилмоқда
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
32
Форс
тили
қадим
тарихга
эга
ва
сўз
ясаш
имконияти
кенг
.
Тилда
қадимги
ва
ўрта
форс
тили
унсурларидан
фойдаланган
ҳолда
тер
-
минлар
ясалиши
сермаҳсулликни
ташкил
қилмасада
,
янги
сўзлар
ясашда
иштирок
эта
-
ди
.
У
ларни
ўрганиш
терминлар
юзасидан
тадқиқот
олиб
боришнинг
диахрон
аспек
-
тини
белгилайди
.
Й
ўриқноманинг
3.2.
бандида
“
Танланаёт
-
ган
сўз
эроний
тиллар
гуруҳига
оид
тирик
тил
ва
лаҳжалардан
олиниши
лозим
”
лиги
белгилаб
қўйилган
.
У
мумтилдаги
сўзлар
-
нинг
терминга
айланиш
жараёни
кам
тадқиқ
этилган
ҳамда
ҳамон
тўлиқ
ўз
ечимини
топ
-
маган
масалалардан
биридир
.
Аввало
шуни
қайд
этиш
керакки
,
термин
ҳосил
бўлиш
жараёнлари
маълум
бир
халқ
-
нинг
миллий
-
специфик
ҳолатларига
ҳам
боғ
-
лиқ
.
Халқаро
стандартда
эса
“
ҳар
бир
тил
ички
имкониятидан
келиб
чиққан
ҳолда
ўша
тил
учун
ўз
стандартини
ишлаб
чиқиши
мумкин
”-
лиги
қайд
этилган
.
Қ
олаверса
,
умумий
лексика
таркибидаги
сўзнинг
терминга
айланиши
ва
янги
маънога
эга
бўлиши
ҳар
бир
тилда
учра
-
ши
борасида
ҳам
кўрсатма
берилган
1
.
У
муман
олганда
,
терминларнинг
чегара
-
сини
аниқлаш
,
сўздан
фарқлаш
лозим
.
Сўз
-
ларнинг
кўп
маънога
эга
бўлиши
,
ёки
аввал
умумадабий
сўзда
бошқа
маънолар
учун
қўлланилгани
бу
сўзларнинг
терминлашуви
-
га
тўсқинлик
қила
олмайди
.
Форс
тили
терминларини
ҳосил
қилишда
тилнинг
ички
ресурслари
,
яъни
сўз
ясаш
усул
-
ларининг
мавжудлиги
қанчалик
аҳамиятга
эга
бўлса
,
тилда
мавжуд
сўзлардан
термин
ясаш
шунчалик
аҳамиятга
молик
.
Ч
унки
форс
тилида
сўз
ясаш
моделлари
анча
турғун
ҳамда
имко
-
ният
доираси
кенг
бўлганлиги
сабабли
,
термин
ясаш
қоидаларига
мос
келади
ва
янги
тушунча
ҳамда
ҳодисаларни
номлаш
учун
термин
яра
-
тиш
ишларини
анча
енгиллаштиради
.
Тилда
ав
-
1
Terminology work – Principles and Methods // Inter-
national Standard ISO 704. Second edition, 2000-11-15.
Reference number ISO 704:2000 (E). – 38 p.
валдан
мавжуд
сўзлардан
термин
ҳосил
қилиш
эса
миллий
тилни
сақлаб
қолишга
қаратилган
йўналишлардан
биридир
.
Маълумки
,
бугунги
кунда
терминларни
тан
-
лаш
ва
қўллаш
борасида
Эронда
نﺎﺘ
ﺴﮕﻨھﺮ
ﻓ
نﺎﺑز
و
ن
اﺮﯾا
ت
ﺎ
ﯿ
ﺑد
ا
farhangest
ā
n-e zab
ā
n va
adabey
ā
te ir
ā
n
“
Эрон
тил
ва
адабиёти
акаде
-
мияси
”
нинг
ل
ﻮ
ﺻ
ا
و
ﻂ
ﺑ
ا
ﻮ
ﺿ
ه
ژ
ا
و
ﯽ
ﻨﯾﺰﮔ
osul va
zav
ā
bet-e v
āž
egozini
“
Сўз
танлашнинг
усул
ва
қоидалари
”
йўриқномаси
ишлаб
чиқилган
.
Бу
низомнинг
3.2.
бандида
“
Термин
ясашда
қадим
-
ги
ва
ўрта
форс
тили
сўз
ясаш
унсурларидан
фойдаланган
ҳолда
термин
ясаш
мумкин
”
лиги
белгилаб
қўйилган
.
Ҳозирги
кунда
ушбу
сўз
ясаш
элементларидан
термин
ясаш
сермаҳсул
-
ликни
ташкил
қилмасада
,
бу
воситалар
тран
-
спорт
терминлари
ясашда
ишлатилади
.
Тадқиқот
давомида
қадимги
ва
ўрта
форс
тили
унсурларидан
ясалган
қуйидаги
мисол
-
лар
учради
:
اﺮ
ﺗ
-
tar
ā
-:
қадимги
форс
тилида
“
у
тараф
-
дан
”, “
олдидан
”
маъносида
қўлланилган
ра
-
виш
бўлган
.
Мазкур
сўз
ясовчи
восита
ёрда
-
мида
ясама
сўз
ясалган
:
یﺮ
ﺑ
اﺮ
ﺗ
tar
ā
bari
‘
транспорт
’
2
(
ﺮ
ﺑ
bar
ند
ﺮ
ﺑ
bordan
‘
олиб
борувчи
’, ‘
ташувчи
’
феъли
-
нинг
ҲЗН
ва
ی
ر
ﺪ
ﺼ
ﻣ
ی
ﺎ
ﯾ
y
ā
-ye
masdari
);
ر
ا
ﺬ
ﮔاﺮ
ﺗ
tar
ā
goz
ā
r
‘
ўзгартгич
’.
Тадқиқот
даво
-
мида
мазкур
сўз
ясовчи
восита
иштирокида
қа
-
тор
бирикма
терминлар
ясалган
.
Масалан
:
ﯽﺗﻮ
ﺻ
اﺮ
ﺗ
ز
ا
و
ﺮﭘ
parv
ā
z-e tar
ā
sowti
‘
товуш
тезлигидан
юқори
парвоз
’;
ﯽﺗﻮ
ﺻ
اﺮ
ﺗ
هﺮ
ﺘ
ﺴﮔ
gostare-ye
tar
ā
sowti
‘
товуш
тезлиги
оқими
’;
ﻲ
ﺗﻮ
ﺻ
اﺮ
ﺗ
ﺖﻋﺮ
ﺳ
sor’at-e
tar
ā
sowti
‘
товуш
тезлиги
’;
2
Терминлар
Эроннинг
“
Форс
тили
ва
адабиёти
акаде
-
мияси
”
нинг
тўпламларидан
фойдаланилган
ҳолда
мақо
-
лага
киритилган
.
Академия
томонидан
янги
таклиф
қи
-
линган
терминлар
китобча
шаклида
нашр
этилган
бў
-
либ
,
ишда
унинг
электрон
шаклидан
anacademy.ir/fa/naame.aspx
ва
my.ir/fa/s310487.aspx
сайтларидан
)
фойдаланилди
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
33
ﻲ
ﺗﻮ
ﺻ
اﺮ
ﺗ
ﻞﻧ
ﻮﺗ
tunel-e
tar
ā
sowti
‘
тунелдаги
товуш
тезлиги
’;
ﯽﺗﻮ
ﺻ
ر
ا
ﺬ
ﮔاﺮ
ﺗ
tar
ā
goz
ā
r-e sowti
‘
электрик
ўзгартгич
’;
ت
ﺎ
ﻋﻼﻃا
یﺮ
ﺑ
اﺮ
ﺗ
tar
ā
bari-ye ettel
āā
t
‘
ахбо
-
рот
транспорти
’
1
.
Қ
айд
этиш
лозимки
,
мазкур
اﺮ
ﺗ
-
tar
ā
-
ўрта
форс
тилида
сўз
туркумларидан
бири
–
равиш
бўлган
.
Ҳозирги
кунга
келиб
сўз
ясовчи
во
-
ситага
айланди
.
Аммо
кўриб
ўтилган
мисоллар
унинг
каммаҳсул
сўз
ясовчи
восита
эканлигини
кўрсатди
.
Сабаби
,
бу
сўз
ясовчи
восита
маълум
доирадаги
сўзларни
ясашда
қўлланилмоқда
.
-
اﺮ
ﻓ
far
ā
- :
ўрта
форс
тилида
fr
ā
č
шаклида
қўлланилган
феъл
ясовчи
яримаффикс
бў
-
либ
, ‘
олдинга
’, ‘
ён
тарафга
’,
бирор
-
бир
ҳара
-
катни
‘
кучайтириш
’, ‘
тугатиш
’
маъносида
қўлланилган
:
ﻞﺣ
ﺎﺳ
اﺮ
ﻓ
far
ā
s
ā
hel
‘
офшор
’, ‘
соҳилдан
узоқлашмоқ
’;
ه
درو
اﺮ
ﻓ
ﺮ
َ
ﺑ
far
ā
vardebar
‘
ҳаммол
’;
ﯽ
ﻠﺤﻣاﺮ
ﻓ
د
ﺮﮔا
ﻮ
ھ
hav
ā
gerd-e far
ā
mahali
‘
йў
-
ловчи
транспорти
’;
ﯽﺗﻮ
ﺻ
ﺮ
َ
ﺑ
َ
ااﺮ
ﻓ
far
ā
abar-e sowti
‘
товуш
тез
-
лигидан
юқори
’;
ﯽﺗﻮ
ﺻ
ﺮﯾ
ز
اﺮ
ﻓ
far
ā
zir-e sowti
‘
товуш
тез
-
лигидан
паст
тезликда
’;
ر
ا
ﺬ
ﮔ
یا
ز
اﺮ
ﻓ
far
ā
z
ā
-ye goz
ā
r
‘
ўтиш
йўлаги
баландлиги
’;
ﺰﯿﺧاﺮ
ﻓ
far
ā
xiz
‘
тўхтатмоқ
’;
ن
ا
ﻮ
ﺧاﺮ
ﻓ
ﺖﻣﻼﻋ
el
ā
mat-e far
ā
x
ā
n
‘
чақирув
сигнали
’;
ﯽﺗﻮ
ﺻ
اﺮ
ﻓ
ر
ا
ﺬ
ﮔاﺮ
ﺗ
tar
ā
goz
ā
r-e far
ā
sowti
‘
овоз
темпини
ўзгартиргич
’.
Шундай
мисоллар
учрадики
, -
اﺮ
ﻓ
far
ā
-
сўз
ясовчи
восита
билан
ясалган
ясамага
бирги
-
на
ی
ر
ﺪ
ﺼ
ﻣ
ی
ﺎ
ﯾ
y
ā
-ye masdari
ни
қўшиш
орқа
-
ли
бошқа
соҳа
термини
ясалган
.
Масалан
:
ﺮ
َ
ﺑ
اﺮ
ﻓ
far
ā
bar
‘
паром
’, ‘
солсимон
ясси
кема
’
(
ﺮ
ﺑ
bar
ند
ﺮ
ﺑ
bordan
‘
олиб
борувчи
’, ‘
ташув
-
1
Сув
транспортида
қўлланилувчи
термин
.
чи
’
феълининг
ҲЗН
)
ва
یﺮ
َ
ﺑ
اﺮ
ﻓ
far
ā
bari
‘
са
-
молёт
перегони
’ (
ﺮ
ﺑ
bar
ند
ﺮ
ﺑ
bordan
‘
олиб
борувчи
’, ‘
ташувчи
’
феълининг
ҲЗН
ва
ی
ﺎ
ﯾ
ی
ر
ﺪ
ﺼ
ﻣ
y
ā
-ye masdari
).
و
ﺮ
ﻓ
-
foru
- :
феъл
ясовчи
яримаффикс
бў
-
либ
,
ўрта
форс
тилида
frot
кўринишида
қўл
-
ланилган
ҳамда
‘
тепа
’, ‘
паст
’, ‘
орқа
’, ‘
олд
’
маъносини
берган
:
ﯽ
ﺧﺮﭼ
و
ﺮ
ﻓ
foru
č
arxi
‘
штопор
’-
самолётнинг
пастга
қараб
буралиб
шўнғиши
;
ی
ورو
ﺮ
ﻓ
foruravi
‘
дрифт
юргазгич
’
2
;
ﺮﯾ
زو
ﺮ
ﻓ
ﯽﺗﻮ
ﺻ
foruzir-e sowti
‘
сигнал
пастлиги
’;
ﺶ
ﺧﺮﭼ
و
ﺮ
ﻓ
ﻞﻧ
ﻮﺗ
tunel-e foru
č
arxa
š
‘
аэроди
-
намик
туннель
’;
ﯽﺗﻮ
ﺻ
و
ﺮ
ﻓ
forusowti
‘
товуш
тезлигидан
паст
тезлик
’.
Ҳозирги
кунга
келиб
,
اﺮ
ﻓ
-
far
ā
-
ва
و
ﺮ
ﻓ
-
foru
-
олд
кўмакчиларнинг
ҳар
иккови
экви
-
валент
сифатида
ишлатилиши
мумкин
:
ﺰﯿﺧاﺮ
ﻓ
far
ā
xiz
ва
ﺰﯿﺧ
و
ﺮ
ﻓ
foruxiz
‘
тўхтатмоқ
’.
ﺮ
َ
ﺑ
ا
-
abar
- :
Мазкур
яримаффикс
паҳлавий
тилида
apar
шаклида
қўлланилган
бўлиб
,
форс
тилида
‘
устида
’, ‘
тепасида
’
маъносида
қўллани
-
лади
3
.
Бу
яримаффикс
каммаҳсул
сўз
ясаш
воситаси
ҳисобланади
,
шунингдек
,
қўлланилиш
доираси
чегараланган
.
Академия
томонидан
мазкур
яримаффикс
ёрдамида
ясалган
қуйидаги
транспорт
терминлари
таклиф
қилинган
:
ﯽﺗﻮ
ﺻ
ﺮ
َ
ﺑ
ا
ﮏﯿﻣ
ﺎ
ﻨﯾ
دو
ﺮ
ﺋ
ا
aerodin
ā
mik-e abar-
sowti
‘
товуш
тезлигининг
аэродинамикаси
’;
ه
د
ﺮﺸ
ﻓ
زﺎﺳ
ﯽﺗﻮ
ﺻ
ﺮ
َ
ﺑ
ا
fo
š
ordes
ā
z-e abarsowti
‘
товуш
кучайтиргич
’;
ﯽﺗﻮ
ﺻ
ﺮ
َ
ﺑ
ا
ﺮﮕﺸ
ﺨ
ﭘ
pax
š
gar-e
abarsowti
‘
то
-
вуш
узатгич
’;
ﺦ
ﻠﻣ
ﯽﺗﻮ
ﺻ
ﺮ
َ
ﺑ
ا
malax-e
abarsowti
‘
ҳаво
винти
’;
ﻞﻧ
ﻮﺗ
ﯽﺗﻮ
ﺻ
ﺮ
َ
ﺑ
ا
tunel-e
abarsowti
‘
аэродина
-
мик
товуш
трубаси
’
ва
шу
каби
терминлар
.
“
Акси
”, “
тескари
”, “
зидди
”
маъноларида
қадимги
форс
тилида
ﯽﺗﺎ
ﭘ
p
ā
ti
,
ўрта
форс
2
Сув
транспортида
қўлланилади
.
3
ح
.
ﺪﯿﻤﻋ
.
ﺪﯿﻤﻋ
ﯽﺳرﺎﻓ
ﮓﻨھﺮ
ﻓ
.
1389
ح
.
ص
.
63
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
34
тилида
دﺎ
ﭘ
p
ā
d
яримаффикси
ёрдамида
бир
қанча
сўзлар
ясалган
.
Масалан
,
ﺮھ
زدﺎ
ﭘ
p
ā
d-
zahr
‘
заҳарга
қарши
’,
نﺎ
ﯾﺮﺟ
دﺎ
ﭘ
p
ā
djaray
ā
n
‘
жараёнга
қарши
’
кабилар
.
Шунингдек
,
қадимги
форс
тилида
ژ
د
do
ž
,
ўрта
форс
тилида
ژ
د
de
ž
,
ҳозирги
форс
тилида
ش
د
do
š
шаклида
“
ёмон
”
маъносида
қўлланил
-
ган
,
префикс
ёрдамида
م
ﺎ
ﻨﺷ
د
do
š
n
ā
m
‘
дашном
’,
‘
ҳақорат
’,
دود
ژ
د
do
ž
dud
‘
тутун
’,
ه
ر
ا
ﻮ
ﺷ
د
do
š
v
ā
re
‘
қийин
’, ‘
оғир
’
каби
сўзлар
ясалган
.
Форс
тилидаги
бу
каби
сўз
ясаш
унсур
-
ларининг
мавжудлиги
сўз
ёинки
термин
ясаш
имкониятларини
юзага
келтиради
.
Проф
.
Ю
.
А
.
Рубинчик
учинчи
академия
-
нинг
фаолияти
ҳақида
гапирар
экан
,
қуйи
-
даги
хулосаларни
билдирган
: “...
учинчи
ака
-
демиянинг
пайдо
бўлганига
бир
неча
йиллар
бўлганига
қарамай
,
унинг
илмий
ва
амалий
хулосалари
,
фаолияти
Эрон
жамиятига
яхши
таниш
эмас
.
Назаримизда
,
Академия
фаол
-
лари
,
унинг
ҳақиқий
аъзолари
аввалги
икки
академияларнинг
хатоларини
қайтариб
қў
-
йишдан
чўчийдилар
.
Шунинг
учун
ҳам
яра
-
тилаётган
ҳар
бир
терминнинг
нашри
устида
жиддий
бош
қотирмоқдалар
”
1
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
бошқа
тилларда
бўлганидек
,
форс
тилида
ҳам
термин
ҳосил
қилиш
жараёни
изчил
ва
фаол
равишда
кеч
-
моқда
.
Ч
унончи
,
ҳозирги
кунда
форс
тили
-
нинг
илмий
-
техник
терминологияси
,
жумла
-
дан
транспорт
терминологияси
ҳам
қадимги
ва
ўрта
форс
тили
термин
ясаш
элементлари
ёрдамида
яратилган
терминлар
ҳисобига
тўлдириб
келинмоқда
.
У
лар
терминологик
луғатларнинг
кичик
қисмини
ташкил
қила
-
ди
.
У
лар
ёрдамида
ясалган
терминлар
янги
маъно
оттенкаларини
ўзида
жамлаб
,
термин
сифатида
юзага
чиқади
.
1
Рубинчик
Ю
.
А
.
Грамматика
современного
персид
-
ского
литературного
яз
ы
ка
. –
М
.: “
Восточная
литера
-
тура
”
РАН
, 2001.
−
С
. 10.
