S H A R Q M A S H ’ A L I
68
ХАЛҚАРО
СТАНДАРТЛАШТИРИШ
УЮШМАЛАРИНИНГ
ТЕРМИНЛАРНИ
МУВОФИҚЛАШТИРИШГА
ҚЎШГАН
ҲИССАСИ
МИРЗАҲМЕДОВА
ҲУЛКАР
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
халқаро
стандартлаштириш
уюшмалари
ва
уларнинг
умумий
термино
-
логия
,
қолаверса
,
форс
тили
терминологияси
билан
ўзаро
алоқалари
ҳақида
фикр
юритилади
.
Шунингдек
,
мақолада
терминларни
стандартлаштириш
бўйича
фаолият
юритаётган
ташкилотлар
ва
уларнинг
умумий
терминологияга
таъсири
ҳақидаги
мулоҳазалар
баён
этилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
терминология
,
стандартлаштириш
ташкилоти
,
халқаро
стандартлаштириш
ассоциацияси
,
ИНФОТЕРМ
,
ТЕРМНЕТ
, ISO.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируются
Международные
сообщества
по
стандартизации
и
их
общая
терминология
во
взаимосвязи
с
терминологией
персидского
языка
.
Также
,
в
статье
изложены
рассуждения
об
учреждениях
,
ведущие
деятельность
по
стандартизации
терминов
и
их
влияние
на
общую
терминологию
.
Опорные
слова
и
выражения
:
терминология
,
организация
стандартизации
,
международная
ассоциация
стандартизации
,
ИНФОТЕРМ
,
ТЕРМНЕТ
, ISO.
Summary.
The paper is d
е
voted to the activities of the international associations of terminology and their
cooperation in the fields of general terminology and the Persian terminology. Besiders, here the author proposes own
views on the impact of the activities of the organizations working in the area of the standartisation of terminologies
especially to building the general terminology.
Key words and expressions:
terminology, organizations of terminology, International Association of Termino-
logy, INFOTERM, TERMNET, ISO.
Бугунги
кунга
келиб
,
терминларнинг
аниқ
назарий
базаси
етакчи
терминолог
олимлар
–
Е
.
Вюстер
1
,
Х
.
Фельбер
2
,
Д
.
С
.
Лотте
3
,
Э
.
Дре
-
зин
,
В
.
Даниленколар
4
томонидан
назарий
асослангандан
сўнг
терминология
яхлит
фан
сифатида
ўрганила
бошланди
.
Айниқса
,
ҳар
бир
фаннинг
кескин
тараққиёти
ҳамда
мазкур
жараёнларда
ҳар
бир
тушунчани
номлашга
1
Wüster E.InternationaleSprachnormung in der Technik.
Besonders inder Elektrotechnik. 3. Edition, Romanisti-
scher Verlag, Bonn, 1931.
2
H. Felber. Developing an international network for
conceptual analysis in social sciences the interconcept
project of Unesco (a study). InfoTerm, Vienna. –Paris,
1977., Terminology Manual. – Paris, UNESKO. Info
Term, 1984.
3
Лотте
Д
.
С
.
Основы
построения
научно
-
технической
терминологии
. –
М
., 1961;
Образование
и
провописа
-
ние
трёхэлементных
научно
-
технических
терминов
. –
М
., 1969.
4
Даниленко
В
.
П
.
Лексико
-
семантические
и
грамма
-
тические
особенности
слов
-
терминов
. –
М
., 1971.
бўлган
эҳтиёж
терминология
асосининг
ярати
-
лишига
туртки
бўлди
.
Европада
ҳам
,
Шарқда
ҳам
терминларга
эътибор
бир
даврда
,
деярли
бир
вақтнинг
ўзида
,
яъни
ХХ
асрнинг
1930–1936-
йилла
-
рида
шаклланди
.
Илмий
-
техника
ривожи
ва
ижтимоий
-
маданий
ҳаётнинг
кескин
тарақ
-
қиёти
Европа
ва
Шарқда
терминларни
уни
-
фикациялаш
ва
стандартлаштиришга
эъти
-
бор
қаратилиши
лозимлигини
кўрсатди
.
Бундай
ҳолат
Европада
терминология
мак
-
табларининг
юзага
келишини
таъминлаган
бўлса
,
Шарқда
терминология
билан
шуғул
-
ланувчи
академияларнинг
вужудга
келишига
замин
яратди
.
Ушбу
мақола
терминларни
стандартлаштириш
бўйича
халқаро
уюшма
-
лар
ва
уларнинг
фаолиятини
тавсифий
ёри
-
тишга
қаратилган
.
ХХ
асрнинг
бошлариданоқ
,
Германия
муҳандислик
академияси
фаоллари
муҳан
-
дислик
учун
лозим
бўлган
соҳа
атамаларини
ўрганиб
чиқиш
лозимлиги
ҳақидаги
таклиф
S H A R Q M A S H ’ A L I
69
билан
чиқишади
.
Тилшунос
ва
файласуф
олимлар
“Verien Deutscher Ingeniure” (VDI)
каби
муҳандислик
ташкилотлари
билан
бир
-
галикда
техник
терминлар
ишланмасини
ишлаб
чиқишга
киришдилар
.
Бу
ҳолат
ёш
олим
Е
.
Вюстерни
ҳам
бефарқ
қолдирмади
.
У
1931
йилда
Штутгардда
“Internationale
Sprachnormung in der Technik” (“
Технология
-
да
тилнинг
байналмилал
стандарти
”)
номли
докторлик
диссертациясини
ҳимоя
қилди
1
.
Унинг
мазкур
иши
ўша
йилнинг
ўзидаёқ
монография
ҳолида
нашрдан
чиқди
.
Бу
тад
-
қиқот
иши
натижасида
кейинчалик
ISA 37
стандартлаштириш
ташкилоти
шаклланди
.
Е
.
Вюстер
Венада
халқаро
информацион
ташкилот
– InfoTERM
ни
ташкил
этиб
,
кейинчалик
,
терминология
бўйича
халқаро
тадқиқот
институтлари
– Unesco, ISO,
FEANI (Federation Europeen des Associations
der Ingenieurs)
каби
йирик
ташкилотлар
билан
ҳамкорликда
терминларни
стандарт
-
лаштириш
ишларини
олиб
борган
.
Таъкидланишича
,
терминологиянинг
шаклланиши
бир
томондан
,
илмий
-
техника
ҳамда
ишлаб
чиқариш
соҳаларидаги
тушун
-
ча
ва
жараёнларни
стандарт
номлаш
эҳтиё
-
жининг
пайдо
бўлиши
билан
боғлиқ
бўлса
,
бошқа
томондан
,
биринчи
ва
иккинчи
жаҳон
уруши
натижасида
тиббиёт
ва
дори
-
дармон
атамаларини
байналмилаллаштириш
билан
боғлиқ
бўлган
2
.
Мазкур
жараён
бутунжаҳон
олимларининг
диққатига
тушди
.
Дунё
ҳам
-
жамияти
барча
соҳа
терминларини
стандарт
-
лаштириш
фикрини
қўллаб
-
қувватлашлари
натижасида
бир
қатор
стандартлаштириш
ташкилотлари
юзага
келган
.
Жумладан
,
1926
йилда
(1942
йилгача
фаолият
юритган
)
“
Халқаро
стандартлар
ассоциацияси
” – ISA
(International Association for Standardization)
1
Wüster E. Internationale Spraehnormung in der Tech-
nik. Besondere in der Electrotecnik. 3. Edition, Romanis-
tischer Verlag. – Bonn, 1931.
2
Суперанская
А
.
В
.,
Подольская
Н
.
В
.,
Васильева
Н
.
В
.
Общая
терминология
:
терминологическая
деятельность
.
–
М
.,
Едиториал
УРСС
, 2005.
Изд
. 2-
е
. – C. 6.
ташкил
этилди
. 1946
йилда
худди
шу
ташкилот
– ISO (International Organization for
Standardization)
номи
остида
ўз
фаолиятини
давом
эттирган
. 1931
йилда
Европада
“Bri-
tish Standard Institution” (“
Британия
стан
-
дартлаштириш
институти
”)
ташкил
этилади
.
Кейинчалик
эса
,
стандартлаштирилган
тер
-
минларни
ёзма
равишда
эълон
қилиш
учун
халқаро
орфографик
стандарт
ишлаб
чиқили
-
ши
долзарблик
касб
этди
3
.
Айниқса
,
илмий
-
техник
терминлар
билан
бир
қаторда
биологик
ҳамда
кимёвий
моддалар
терминларини
стан
-
дарт
номлаш
эҳтиёжи
ортди
.
Натижада
1949
йилда
ЮНЕСКО
томонидан
ўтказилган
хал
-
қаро
конференцияда
“
Терминологияда
стан
-
дартлаштириш
жараёнини
олиб
бориш
ҳамда
аниқ
,
табиий
ва
ижтимоий
фанлар
учун
кўп
тилли
луғатларни
яратиш
бўйича
йўриқнома
-
лар
”
тасдиқланди
.
Шундай
қилиб
,
термино
-
логия
соҳасига
эътибор
бутунжаҳон
олимлари
диққат
марказига
йўналтирилди
.
Бу
орада
бир
қатор
таклифлар
бўлиб
ўт
-
ди
.
Энг
мақбул
вариант
сифатида
рус
олими
Э
.
Дрезин
томонидан
таклиф
этилган
“
Тер
-
минлардан
фойдалашнинг
халқаро
ишланма
-
си
”
қабул
қилинди
4
.
Мазкур
иш
халқаро
стандартлаштириш
ассоциациясининг
ва
-
киллари
томонидан
юқори
баҳоланди
.
Чехославакияда
Прага
терминология
мак
-
таби
намояндаларининг
ташаббуси
билан
Чехия
тили
Фанлар
Академияси
институти
(Institute of Czech Language of the Academy of
Sciences)
қошида
“
Чехославакия
терминларни
стандартлаштириш
комитети
” (Czechoslava-
kian Standards Committee for terminology)
шакллантирилиб
,
унда
терминларни
стандарт
-
лаштириш
ишлари
олиб
борилган
5
.
3
Терминларни
стандартлаштириш
Россияда
РАН
(
Рос
-
сия
Фанлар
Академияси
)
да
,
Ғарбда
ISO (
Халқаро
стан
-
дартлар
ассоциацияси
)
да
амалга
оширила
бошланди
.
4
Drezen E. Priproblemo de internaciigo de Science Tek-
nikaterminaro. Moscow (Standartizacija I Rasionalizasi-
ja). –Amsterdam (Ekrelo), 1935.
5
H. Felber. Terminology Manual. – Paris, UNES
С
O.
InfoTerm, 1984. – P. 36.
S H A R Q M A S H ’ A L I
70
Шарқда
терминлар
устида
ишлаш
бироз
ўзгачароқ
тус
олган
эди
.
Яъни
,
терминларни
ўрганиш
бўйича
пуризм
ҳаракатлари
авж
олди
.
Бу
ҳаракат
ортида
тил
софлигини
сақ
-
лаб
қолиш
,
она
тилининг
имкониятларидан
оқилона
фойдаланиш
назарда
тутилганди
.
Аммо
бу
ҳолат
ҳам
етарли
даражада
ўзини
оқламаётганлиги
яқин
тарихдан
ҳам
маълум
бўлиб
қолмоқда
.
Бугунги
кунга
келиб
,
араб
давлатларида
7
та
араб
тили
академиялари
–
Миср
(
Қоҳира
),
Сурия
,
Ливан
,
Иордания
,
Тунис
,
Марокаш
ва
Жазоирда
фаолият
юритмоқда
1
.
Терминларнинг
ягона
вариантини
ишлаб
чиқиш
ва
ўзлашмаларнинг
тилдаги
таъсири
масаласини
ўрганиш
араб
тилининг
долзарб
муаммоларидан
бирига
айланган
.
Шу
мақ
-
садда
,
бугунги
кунда
барча
араб
давлатлари
тил
академиялари
учун
барча
соҳалар
тер
-
минларини
унификациялаш
мақсадида
таш
-
кил
этилган
миллий
ташкилот
– “
Арабий
-
лаштириш
бўйича
мувофиқлаштирувчи
бюро
”
фаолият
юритмоқда
.
Кейинги
йилларда
ISO, ASMO (“Arab
Standardization and Metrology Organization”)
–“
Араб
стандартлаштириш
ва
метрология
ташкилоти
”
ва
British Standard Institution”
(“
Британия
стандартлаштириш
институти
”)
каби
халқаро
ҳамда
миллий
стандартлаш
-
тириш
уюшмалари
томонидан
ишлаб
чиқа
-
риш
ва
ҳаётнинг
турли
жабҳаларида
лозим
бўладиган
терминларни
тартибга
солиш
учун
стандартлар
ишлаб
чиқилди
.
Шундай
бўлишига
қарамасдан
,
Араб
давлатлари
академияларида
стандартлаш
-
тириш
ва
унификациялаш
масаласига
бе
-
эътибор
қаралмоқда
.
Натижада
имкони
бо
-
рича
,
янги
неологизмлар
ҳосил
қилинмоқда
аммо
улар
ҳеч
қандай
қийматга
эга
бўлмай
қолмоқда
.
Мазкур
масалаларнинг
ижросини
университетлар
қошида
ташкил
этилган
CERTA (Centre d’etudes et de recherches en
1
Скворцова
И
.
В
.
Особенности
экономической
терми
-
нологии
современного
арабского
литературного
языка
:
на
материале
арабской
прессы
начала
XXI
века
.
Автореф
.
дис
.
канд
.
филол
.
наук
. –
М
., 2008. –
С
. 4.
terminologie arabe) – “
Араб
терминологияси
-
ни
илмий
ўрганиш
маркази
”
ва
Agency Uni-
versitary de la Francophonie – “
Франкофони
Университетлар
агентлиги
”
каби
“
Марказ
-
лар
”
ўз
зиммасига
олган
.
Эронда
эса
терминларни
стандартлаш
бўйича
1991
йилда
расман
иш
бошлаган
ва
бугунги
кунда
ҳам
ўз
фаолиятини
олиб
бора
-
ётган
учинчи
نﺎﺘﺴﮕﻨهﺮﻓ
نﺎﺑز
و
ناﺮیا
تﺎﻴﺑدا
farhan-
gest
ā
n-e zab
ā
n va adabey
ā
te ir
ā
n
– “
Форс
тили
ва
адабиёти
академияси
” (
кейинчалик
“
Акаде
-
мия
”, –
деб
юритилади
)
Эронда
термин
так
-
лиф
қилиш
ва
уларни
стандартлаштириш
бўйича
ягона
ташкилот
ҳисобланади
.
Бу
ҳақда
2001
йилда
“
Академия
”
томонидан
нашрдан
чиққан
"
ا
ﻮﺻ
ل
و
ﻮﺿ
ا
ﻂﺑ
ﻩژاو
یﻨیﺰﮔ
.
ﺮﻤه
ﻩا
ﺮﺵ
ﺎﺑ
و
ح
ﺎﺤﻴﺿﻮﺕ
ت
"
osul va zavbet-e v
ā
žegozini. hamroh b
ā
šarh va touzih
ā
t – “
Сўз
ясашнинг
усул
ва
йўриқлари
.
Шарҳлари
билан
”
номли
йўриқно
-
масида
“...
ҳар
бир
таклиф
қилинаётган
сўз
ёки
термин
академия
аъзолари
томонидан
узоқ
муҳокама
этилади
,
бахс
-
мунозара
ва
са
-
вол
-
жавоблар
орқали
киритилаётган
сўз
ёки
терминнинг
мавқеи
аниқлаштирилади
.
Ҳар
бир
босқичдан
муваффақиятли
ўтган
сўз
ёки
термин
академиянинг
кенгайтирилган
мажли
-
сига
овозга
қўйилади
.
Лозим
топилгандан
ке
-
йингина
,
сўз
ёки
термин
нашр
учун
тасдиқдан
ўтказилади
”, –
дейилган
2
.
ISO –
Стандартлаштириш
бўйича
халқаро
ташкилот
вакилларининг
келишувларига
биноан
,
тиббиёт
,
дори
-
дармон
,
қурол
-
яроқ
терминлари
,
илмий
-
техник
,
жумладан
,
ком
-
пютер
терминларини
стандартлашган
ҳолда
ишлатилиши
мақсадга
мувофиқ
.
Мазкур
халқаро
ташкилот
таклифига
биноан
,
Эрон
-
нинг
“
Академия
”
йўриқномасида
3
байналми
-
лал
сўз
ва
терминларнинг
форсий
вариантини
келтириш
ёки
уларни
стандартлаштириш
шарт
эмаслиги
,
халқаро
расмий
стандартлаш
-
тириш
ташкилотлари
томонидан
тасдиқлан
-
ган
,
байналмилал
характерга
эга
бўлган
баъзи
2
8
-
7
ا
ﻮﺻ
و
ل
ﻮﺿ
ا
ﻂﺑ
ﻩژاو
یﻨیﺰﮔ
"
ﺮﻤه
ﻩا
ﺮﺵ
ﺎﺑ
و
ح
ﺎﺤﻴﺿﻮﺕ
ت
"
و
ﺮی
ا
ﺶی
ﻮﺳ
،م
ﺎﺘﺴﮕﻨهﺮﻓ
ز
ن
ﺎﺑ
بدا
و
ن
ﺎﻓ
ر
ﺮﺥ
یﺳ
داد
1388
.
ص
.
3
ا
ﻮﺻ
و
ل
ﻮﺿ
ا
ﻂﺑ
ﻩژاو
یﻨیﺰﮔ
"
ﺮﻤه
ﻩا
ﺮﺵ
ﺎﺑ
و
ح
ﺎﺤﻴﺿﻮﺕ
ت
"
و
ﺮی
ا
ﺶی
ﻮﺳ
،م
ﺎﺘﺴﮕﻨهﺮﻓ
ز
ن
ﺎﺑ
بدا
و
ن
ﺎﻓ
ر
ﺮﺥ
یﺳ
داد
1388
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
71
дори
-
дармон
атамалари
,
тиббиёт
,
сиёсат
,
ту
-
ризм
,
сервис
ҳамда
компютер
технологиялари
терминлари
стандартлаштирилган
ҳолича
ишлатилиши
белгилаб
қўйилган
1
.
Кўриб
ўтилганидек
,
Европа
ва
Шарқ
мамлакатларида
қатор
стандартлаштириш
ташкилотлари
ишлаб
турибди
.
Шунинг
учун
дунё
олимлари
таклифига
кўра
,
терминоло
-
гияни
стандартлаштириш
ҳамда
байналми
-
лаллаштириш
бўйича
бир
қатор
расмий
хал
-
қаро
ташкилотлар
ташкил
этилди
ва
ҳозирги
кунда
ҳам
фаолият
юритмоқда
.
1.
ИНФОТЕРМ
(INFOTERM – Internatio-
nal Information Centre for Terminology) –
ЮНЕСКО
қошидаги
терминология
бўйича
халқаро
ахборот
маркази
1971
йилда
Венада
ташкил
топган
бўлиб
,
ЮНИСИСТ
(UNISIST –
Universal System for Information in Science and
Technology),
яъни
“
Илмий
-
техник
ахборотлар
-
нинг
умумжаҳон
тизими
”
дастури
асосида
жа
-
ҳон
ҳамжамиятининг
терминологияни
ривож
-
лантириш
борасида
бирлаштирувчи
ташкилот
.
2.
ТЕРМНЕТ
(TERMNET – International
Network of Terminology) –
Терминология
бў
-
йича
халқаро
тармоқ
бўлиб
, 1988
йилда
тер
-
минология
бўйича
конференция
,
илмий
тер
-
минларни
ўрганиш
ва
қабул
қилиш
,
терми
-
нология
борасидаги
илмий
изланишлар
на
-
тижаларини
чоп
этиш
мақсадида
ташкил
-
лаштирилган
.
Шу
билан
бирга
,
бу
ташкилот
-
нинг
вазифаси
–
бутунжаҳон
олимларини
халқаро
терминологиядаги
ахборотлар
билан
таништиришдан
иборат
.
3.
ИСО
(ISO – International Organization
for Standardization) –
Стандартлаштириш
бў
-
йича
халқаро
ташкилот
.
Бу
ташкилот
бир
неча
бор
мақсадга
қараб
қайтадан
ташкиллаш
-
тирилган
: 1987
йилда
ИСО
-704 “
Тамойиллар
ва
методлар
”
номи
остида
сўзларни
саралаш
мақсадида
жорий
қилинган
. 1990
йилда
“
Лек
-
сика
”
номи
остида
ИСО
-1087
шакллантирил
-
ган
ва
1992
йилда
“
Тайёргарлик
ва
тақдим
қилиш
усули
”
номли
ИСО
-10241
ташкилоти
ўз
фаолиятини
олиб
борган
.
1
ا
ﻮﺻ
و
ل
ﻮﺿ
ا
ﻂﺑ
ﻩژاو
یﻨیﺰﮔ
"
ﺮﻤه
ﻩا
ﺮﺵ
ﺎﺑ
و
ح
ﺎﺤﻴﺿﻮﺕ
ت
"
و
ﺮی
ا
ﺶی
ﻮﺳ
،م
ﺴﮕﻨهﺮﻓ
ﺎﺘ
ز
ن
ﺎﺑ
بدا
و
ن
ﺎﻓ
ر
ﺮﺥ
یﺳ
داد
1388
.
ص
.
44
-
41
.
4.
ИСО
-860 – 1996
йилда
халқаро
тушунча
ва
сўзларни
тартибга
солиш
,
шунингдек
,
сўз
-
ларни
саралашнинг
миллий
ва
халқаро
тизими
-
ни
ривожлантириш
учун
ташкил
топди
2
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
терминологияда
терминларни
қўллаш
ва
янги
терминларни
яратиш
бўйича
бир
қатор
таклифлар
ва
ёндашувлар
бўлиб
ўтган
.
Аммо
бир
тушунча
учун
бир
неча
терминлардан
фойдаланилган
.
Натижада
аввалига
мамлакатларнинг
ўзида
терминларни
стандартлаштириш
ташкилот
-
лари
вужудга
келган
.
Кейинчалик
дунё
олимларининг
таклифлари
асосида
мавжуд
терминларни
стандартлаштирувчи
халқаро
ташкилотлар
ташкил
этилган
.
2
Бу
ҳақда
қаранг
:
Felber H. International standardiza-
tion of terminology–theoretical and methodological
aspects. – Paris, Vienna, 1977; K
о
hler H. The general
theory of terminology: a literature review and a critical
discussion. International business communication,
Copenhagen business school, 2009.,
Акбарипур
А
.
Терминологическое
строительство
в
Иране
.
Дисс
...
канд
.
филол
.
наук
. –
М
. 2006.
