S H A R Q M A S H ’ A L I
35
АФФИКСА
Ц
ИЯ
УСУЛИ
БИЛАН
ЯСАЛГАН
ҲАРБИЙ
ТЕРМИНЛАР
ЕРТАЕВ
ШЕРАЛИ
Ўқитувчи
,
Ўзбекистон
Республикаси
Қуролли
Кучлари
Академияси
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
дарий
тилидаги
аффиксация
усули
билан
ясалган
ҳарбий
тер
-
минлар
ясалиш
усуллари
илмий
жиҳатдан
ёритиб
берилади
.
Шунингдек
,
мақолада
дарий
тилига
оид
ҳарбий
терминларнинг
мазмун
-
моҳияти
очиб
берилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
дарий
тили
,
лексика
,
ҳарбий
соҳа
,
ҳарбий
термин
,
аффиксация
,
суф
-
фикс
,
префикс
Аннотация
.
В
данной
статье
расматриваются
пути
образования
военных
терминов
с
по
-
мощью
аффиксации
и
значения
военных
терминов
языка
дари
.
Опорные
слова
и
выражения
:
язык
дари
,
лексика
,
военная
сфера
,
военный
термин
,
аффиксация
,
суффикс
,
префикс
.
Abstract.
The article analyzes the composition of military terms in Dari, which is made with affixation
from the scientific point of view. Furthermore, the meaning of some military, terms in Dari are defined.
Keywords and expressions:
dari language, lexis, military sphere, military term, word formation,
affixation, suffixes, preffixes.
Ҳарбий
соҳа
ва
ҳарбий
-
техника
кундан
-
кунга
ривожланмоқда
.
Янгидан
-
янги
қурол
-
асла
-
ҳа
турларининг
ихтиро
қилиниши
,
ҳарбий
тўқнашувлар
,
воқеалар
ва
ҳодисалар
ривожи
улар
билан
боғлиқ
тушунчаларни
ифодаланиши
,
ҳарбий
,
ҳарбий
техник
ва
ҳарбий
сиёсий
тер
-
минларни
ҳар
бир
тилдаги
муодилларини
ҳосил
қилишга
бўлган
эҳтиёжни
оширмоқда
.
Бун
-
да
энг
мақбул
йўл
ушбу
тилнинг
сўз
ясаш
имкониятларидан
унумли
фойдаланиш
ўзининг
юқори
самарасини
бермоқда
.
Сўз
ясалиши
тил
лексикасини
бойитиш
,
янгилашнинг
асосий
усулларидан
биридир
.
Сўз
ясаш
усулларисиз
тилнинг
бойиш
имкониятларини
тасаввур
қи
-
лиш
қийин
.
Дарий
тили
ҳам
бундан
мустасно
эмас
.
Дарий
тилида
аффиксация
усули
билан
сўз
ясаш
асосий
усул
ҳисобланади
.
Сўз
ясовчи
аффикслар
маълум
соҳага
оид
,
маълум
тушунчани
ифодаловчи
янги
сўз
–
термин
ясайди
.
Дарий
тилида
от
,
сифат
,
сон
ва
феъл
ўзак
-
негизларидан
аффикслар
ёрдамида
ясама
ҳар
-
бий
терминлар
ҳам
ясалади
.
Аффиксация
усули
билан
сўз
ясаш
ҳодисаси
бир
неча
тилшу
-
нослар
томонидан
ўрганилиб
,
илмий
тадқиқотлар
олиб
борилган
ва
сўз
ясалишининг
бошқа
усулларига
нисбатан
кенгроқ
ёритилган
.
Таниқли
афғоншунос
олима
Л
.
Н
.
К
иселева
ўзи
-
нинг
“
Яз
ы
к
дари
Афганистана
”
асарида
дарий
тилида
сўз
ясашнинг
қуйидаги
усулларини
ажратади
:
аффиксация
,
композиция
,
лексикализация
ва
семантик
усул
1
.
Булар
ичида
аф
-
фиксация
билан
композиция
усулини
асосий
усул
деб
қарайди
.
Дарийшунос
олима
ўз
асари
-
да
16
та
сўз
ясовчи
аффиксларни
санаб
ўтади
.
Бизга
маълумки
бу
аффикслар
от
ва
турли
сўз
туркумларига
оид
сўзлар
ва
терминларни
ясайди
ва
бу
аффиксларнинг
ҳаммаси
ҳам
ҳарбий
терминларни
ясалишида
иштирок
этавермайди
.
Ю
ртимизнинг
таниқли
афғоншунос
олими
А
.
Қ
уронбеков
эса
шундай
таъкидлайди
:
“...
аффиксация
усули
орқали
сўз
ясаш
,
асосан
,
доимий
жараён
бўлса
ҳам
,
лекин
аффикс
-
ларнинг
таркиби
ва
миқдори
ўзгарувчан
бўлган
.
Баъзи
бир
аффикслар
ҳозирги
даврда
кам
-
маҳсул
аффиксларга
айланган
,
янги
аффикслар
вужудга
келган
,
бири
иккинчиси
билан
1
Л
.
Н
.
К
иселева
.
Яз
ы
к
дари
Афганистана
.
Москва
.,
Наука
, 1985. 125
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
36
алмаштирилган
,
баъзи
аффикслар
алломорфлари
,
омонимлари
ривожланган
,
аффиксал
блоклар
ва
ярим
аффикслар
блоки
кўпайган
”
1
.
Дарий
тили
ҳарбий
терминларини
ясалишида
аффиксларнинг
икки
хил
кўриниши
мавжуд
-
суффиксация
ва
перефиксация
.
Суффиксация
–
аффикс
ўзакка
қўшилиб
,
ҳар
хил
маъноларни
ифодалашга
хизмат
қиладиган
морфемадир
.
Суффиксация
усули
орқали
ясалган
ҳарбий
терминлар
маълум
ҳар
-
бий
-
техник
қурилмани
,
ҳарбий
жараённи
,
маълум
ҳодисанинг
номини
ва
характеристика
-
сини
билдиради
.
Дарий
тилида
ҳарбий
терминларни
ясалишида
иштирок
этган
қуйидаги
суффикслар
мавжуд
:
ﯽ
ﭼ
-
č
i
,
ر
ا
د
-
d
ā
r
,
نﺎﺑ
-
b
ā
n
,
ﺮﮔ
-gar
,
رﺎ
ﮔ
-g
â
r
,
رﺎ
ﮐ
-k
â
r
,
نﺎﺑ
-b
â
n
,
ن
ا
و
-w
â
n
,
ﻻا
و
-w
â
l
â
,
-
هﺪﻧ
enda
,
ی
-i
,
ر
ا
-
â
r
,
ک
-
ак
.
Сўз
ясовчи
суффиксларнинг
ҳарбий
терминларни
ясашдаги
иштирокига
назар
таш
-
лайдиган
бўлсак
,
уларнинг
бир
неча
хусусиятларга
эга
эканлигига
гувоҳ
бўламиз
.
Баъзи
суффикслар
бир
хил
маънодаги
сўзлар
ясайди
.
Масалан
:
тўпчи
[tup
č
i]
ﻮﺗ
پ
+
ﯽ
ﭼ
=
ﻮﺗ
ﭘ
ﯽ
ﭼ
пулемётчи
[m
â
š
ind
â
r
č
i]
ر
اﺪﻨﯿﺷ
ﺎ
ﻣ
+
ﯽ
ﭼ
=
ﯽ
ﭼ
ر
اﺪﻨﯿﺷ
ﺎ
ﻣ
алоқачи
[moxab
а
r
а
č
i]
هﺮ
ﺑﺎ
ﺨ
ﻣ
+
ﯽ
ﭼ
=
ﯽ
ﭼ
هﺮ
ﺑﺎ
ﺨ
ﻣ
муҳандис
хизматчи
,
мина
қидирувчи
[estehk
â
m
č
i]
م
ﺎ
ﮑﺤ
ﺘﺳ
ا
+
ﯽ
ﭼ
=
ﯽ
ﭼ
م
ﺎ
ﮑﺤ
ﺘﺳ
ا
вертолётчи
[helikuptar
č
i]
ﯽ
ﭼ
ﺮ
ﺘ
ﭘ
ﻮ
ﮑﯿﻠھ
=
ﺮ
ﺘ
ﭘ
ﻮ
ﮑﯿﻠھ
+
ﯽ
ﭼ
гвардиячи
[g
â
rd
č
i]
درﺎ
ﮔ
+
ﯽ
ﭼ
=
ﯽ
ﭼ
درﺎ
ﮔ
полициячи
[polisi
č
i]
ﯽ
ﺴﯿﻟ
ﻮ
ﭘ
+
ﯽ
ﭼ
=
ﯽ
ﭽﯿﺴﯿﻟ
ﻮ
ﭘ
йўл
кўрсатувчи
[busla
č
i]
ﮫﻠ
ﺻ
ﻮﺑ
+
ﯽ
ﭼ
=
ﯽ
ﭼ
ﮫﻠ
ﺻ
ﻮﺑ
нишонга
олувчи
[ne
š
â
n
č
i]
نﺎ
ﺸﻧ
+
ﯽ
ﭼ
=
ﯽ
ﭽﻧ
ﺎ
ﺸﻧ
нусха
кўчирувчи
[k
âр
ik
â
r]
رﺎ
ﮐ
ﯽ
ﭘ
ﺎ
ﮐ
ﯽ
ﭘ
ﺎ
ﮐ
+
رﺎ
ﮐ
=
консерватор
[moh
â
fezak
â
r]
ﮫ
ﻈ
ﻓﺎ
ﺤﻣ
+
رﺎ
ﮐ
=
رﺎ
ﮐ
ﮫ
ﻈ
ﻓﺎ
ﺤﻣ
вайрон
қилувчи
[wayr
â
nk
â
r]
ن
اﺮﯾ
و
+
رﺎ
ﮐ
=
رﺎ
ﮐ
ن
اﺮﯾ
و
босқинчи
[e
šγ
â
lgar]
ل
ﺎ
ﻐ
ﺷا
+
ﺮﮔ
=
ﺮﮕﻟ
ﺎ
ﻐ
ﺷا
пулемёт
[m
â
š
ind
â
r]
ﻦﯿﺷ
ﺎ
ﻣ
+
ر
ا
د
=
ر
اﺪﻨﯿﺷ
ﺎ
ﻣ
бронетанк
[zerhd
â
r]
ر
اﺪھ
رز
=
ه
رز
+
ر
ا
د
моторлашган
[mutard
â
r]
ﺮ
ﺗﻮ
ﻣ
+
ر
ا
د
=
ر
ا
د
ﺮ
ﺗﻮ
ﻣ
гильза
[pu
č
ak]
چ
ﻮ
ﭘ
+
ک
=
ﮏﭼ
ﻮ
ﭘ
marsh,qo‘shinlarni ko‘chirish, saf bo‘lib yurish
[raft
â
r]
ﺖ
ﻓر
+
ر
ا
=
رﺎﺘﻓر
навбатчи
[naukariv
â
l]
یﺮﮐ
ﻮ
ﻧ
+
لا
و
=
لا
ﻮ
ﯾﺮﮐ
ﻮ
ﻧ
ﺎ
ﻣ
ﭘ
ﺮ
ﺑ
ز
ا
س
ر
ﺎ
ﮭﻨ
ﺗ
ﮫﮐ
ﻢﯿ
ﺘﻓﺎ
ﯾ
رد
ﯽﺳ
50
ﺐ
ﺗﺎ
ﮑﻣ
رد
ﮫﮐ
ﯽ
ﻧ
ﺎ
ﺴﮐ
ﺪ
ﺻ
رد
ﻮﺗ
ﭘ
ﯽ
ﭼ
ﺪﻧﺪﯾ
د
ش
زﻮ
ﻣآ
’
ﺪﻨ
ﺳ
ﺮ
ﺘﺳد
رد
.
2
M
ā
pas az barrasi dar y
ā
ftim ke tanh
ā
panj
ā
h darsad kas
ā
ni ke dar maktabe tup
č
i
ā
muze
š
didand, dar dastrasand
.
“
Биз
изланишлардан
сўнг
тушундикки
,
артиллерия
мактабларида
ўқиган
кишиларнинг
50
фоизи
ихтиёримизда
мавжуд
”
.
1
Қ
уронбеков
А
.
Форс
тили
лексикологияси
. –
Т
., 2009. –
Б
. 16.
2
و
ی
زﺎﺘ
ﺴﯿﺟ
ﻮ
ﯿﻧ
ﻮﺘ
ﻧا
ﭘ
ﻦﯿ
ﺘ
ﻨﯾ
ﻮ
ﮐ
ﺮ
ﺘ
ﯾ
.
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
ﯽ
ﻠﻣ
ی
ودر
ا
:
و
ﺎ
ﻘ
ﺑ
ﯽ
ﻟ
ﺎ
ﻣ
ی
ﺎ
ھ
ﮫﺒﻨﺟ
ز
ا
ﺮ
ﺗ
اﺮ
ﻓ
ت
ﺎ
ﺒﺛ
.
ﯽﺑﺎ
ﯾ
زر
ا
و
ﻖ
ﯿﻘﺤ
ﺗ
ﺪﺣا
و
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
.
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
2014
S H A R Q M A S H ’ A L I
37
ﮫ
ﺑ
ﺎ
ﮑ
ﺗ
ا
ﺲﮐ
ﺮھ
یاﺮ
ﺑ
ها
ر
ﻦﯾﺮ
ﺗ
ه
دﺎﺳ
ﭘ
ﯽ
ﻧ
ﺎ
ﺒﯿ
ﺘ
ﺷ
دﻮﺑ
ف
ﺎ
ﺴﯾآ
.
1
S
ā
datarin r
ā
h bar
ā
-ye har kas ettek
ā
ba po
š
tib
ā
ni-ye ISAF bud
.
“
Ҳар
бир
киши
учун
энг
осон
йўл
бу
ISAF
кучларининг
қўллаб
-
қувватлашига
таяниш
эди
”.
Ю
қоридаги
мисоллардан
кўриниб
турибдики
,
ﯽ
ﭼ
- -
č
i
касб
-
кор
номини
ясовчи
суффикс
ҳисобланади
ва
ҳарбий
терминларни
ясалишида
бир
мунча
сермаҳсулдир
.
ﯽ
ﭼ
-
č
i
-
чи
суффикси
чет
тиллардан
кирган
ўзлашмалар
билан
бир
қаторда
,
дарий
тилининг
ўз
сўзларидан
ҳам
шахс
отлари
ясайди
.
Материаллар
таҳлили
шуни
кўрсатадики
,
ҳозирги
дарий
тилида
ﯽ
ﭼ
–
č
i
суф
-
фикси
иштирокидаги
ясалмаларнинг
баъзилари
дарий
тилининг
ўз
ясовчилари
билан
ҳам
параллел
қўлланилишини
кўрсатади
(
ﯽ
ﭼ
نﺎ
ﺸﻧ
ne
šâ
n
č
i
=
نز
نﺎ
ﺸﻧ
ne
šâ
nzan
“
нишонга
олувчи
”,
ﯽ
ﭼ
ﻞﺒﻃ
tabl
č
i
=
نز
ﻞﺒﻃ
tablzan
“
барабанчи
”;
ﯽ
ﭼ
ل
وﺎ
ﭙ
ﭼ
č
ap
â
wal
č
i
=
ﺮﮔ
ل
وﺎ
ﭙ
ﭼ
č
ap
â
walgar
“
талончи
”;
ﯽ
ﭼ
ق
ﺎ
ﭼ
ﺎ
ﻗ
q
âčâ
q
č
i
=
ﯽ
ﻗ
ﺎ
ﭼ
ﺎ
ﻗ
q
âčâ
qi
“
контрабандист
”;
ﯽ
ﭼ
رﺎ
ﮑﺷ
š
ek
â
r
č
i
=
ی
رﺎ
ﮑﺷ
š
ek
â
ri
“
овчи
”.
Бу
эса
тилнинг
кейинги
тараққиётида
ﯽ
ﭼ
-
č
i
суффиксининг
каммаҳсул
сўз
ясовчи
суффикслар
қаторига
ўтиб
қолишига
сабаб
бўлиши
мумкинлигини
билдиради
.
-
e
аффикси
от
,
сифат
,
равиш
ясашда
хизмат
қилади
ва
ҳарбий
термин
ясашда
ҳам
сермаҳсул
аффикс
эканлиги
кузатилди
:
ﮫ
ﺘﺳد
dasta
“
взвод
”,
ﺖ
ﺳد
dast
“
қўл
”;
ﻧﺪ
ﺑ
ﮫ
badana
“
тана
”, “
корпус
” (
танкнинг
корпуси
),
ن
ﺪ
ﺑ
badan
“
бадан
”;
ه
ر
ا
ﻮ
ﻧ
nav
ā
ra
“
пулемёт
тасмаси
”,
ر
ا
ﻮ
ﻧ
nav
ā
r
“
тасма
”;
هﺮ
ﺻ
ﺎ
ﺤﻣ
moh
ā
sara
“
қамал
”,
“
қуршов
”, “
қуршаб
олиш
”;
ر
ا
ﻮ
ﮭﮔ
ه
g
ahv
ā
ra
“
ўриндиқ
”, “
люлка
”
ва
ҳк
.
Ю
қоридаги
суффиксларга
қўшимча
ی
ﺎ
ﯾ
ﺖﺒﺴﻧ
y
ā
-ye nesbat
ва
ی
ر
ﺪ
ﺼ
ﻣ
ی
ﺎ
ﯾ
y
ā
-ye masdari
ҳам
термин
ясовчи
энг
маҳсулдор
аффикслардан
саналади
,
ушбу
ی
y
ā
y
орқали
ясалган
терминлар
предметнинг
белги
-
хусусиятини
,
ҳодиса
ва
жараёнларини
белгилаб
келади
.
Масалан
:
یﺪﺣﺮ
ﺳ
sarhadi
“
чегарани
қўриқлайдиган
”, “
чегарага
оид
”-
ﺳ
ﺪﺣﺮ
sarhad
“
чегара
”;
ﯽ
ﻤ
ﺗ
ا
atomi
“
атомли
”-
ﻢ
ﺗ
ا
atom
“
атом
”;
یﺮﮑﺴﻋ
askari
“
аскарлик
”-
ﺮﮑﺴﻋ
askar
“
аскар
”;
ﯽ
ﺸ
ﺗ
آ
ā
ta
š
i
“
ўт
очадиган
”, “
ўт
очиш
” -
ﺶ
ﺗ
آ
ā
ta
š
“
ўт
”, “
олов
”;
ﯽﺳ
ﺪﻨﮭﻣ
mohandesi
“
муҳандислик
”-
سﺪﻨﮭﻣ
mohandes
-“
муҳандис
”, “
инженер
”;
ﺷ
رﻮ
ﺷ
ﯽ
š
ure
š
i
“
исёнчи
”, “
ғалаёнчи
”-
ش
رﻮ
ﺷ
š
ure
š
“
исён
”, “
ғалаён
”,
ﯽ
ﮑﯿﻨ
ﺨ
ﺗ
tahniki
“
техник
”, “
техникага
оид
”-
ﮏﯿﻨ
ﺨ
ﺗ
tahnik
“
техник
”.
ی
ر
ﺪ
ﺼ
ﻣ
ی
ﺎ
ﯾ
y
ā
-ye masdari
,
ўз
навбатида
,
абстракт
маънодаги
ҳарбий
терминларни
ифо
-
далаб
келади
.
Масалан
:
ﯽ
ﻧ
ﺎ
ﻣﺮﮭﻗ
γ
ahram
ā
ni
“
қаҳрамонлик
”, - (
نﺎ
ﻣﺮﮭﻗ
γ
ahram
ā
n
“
қаҳрамон
”);
ﯽ
ﮔ
دﻮ
ﻟآ
ā
ludagi
“
заҳарланганлик
”, -
ه
دﻮ
ﻟآ
(
ā
luda
“
з
a
ҳарланган
”
)
.
ی
ر
ﺪ
ﺼ
ﻣ
ی
ﺎ
ﯾ
y
ā
-ye masdari
аффиксларни
ҳосил
қилишда
иштирок
этганлиги
учун
ҳам
сермаҳсул
аффикс
ҳисобланади
.
У
шбу
аффикс
қўшма
терминлар
ясашда
кўпроқ
ишлатилади
.
Бунга
қўшимча
яна
-
ی
i
суффиксининг
алломорфи
ی
و
-
vi
ёрдамида
ясалган
ҳарбий
тер
-
минларни
учратдик
.
Масалан
:
ی
ﻮﺑرﺎ
ﺤﻣ
moh
ā
rabavi
“
жанговар
” (
ﮫ
ﺑرﺎ
ﺤﻣ
moh
ā
raba
“
жанг
”);
ی
ﻮ
ﯾ
ﺎ
ﻤﺣ
hem
ā
yeavi
“
мудофаага
оид
” (
ﮫﯾ
ﺎ
ﻤﺣ
hem
ā
ya
“
мудофаа
”);
ی
ﻮ
ﻌ
ﻓ
اﺪﻣ
mod
ā
feavi
“
мудофаага
оид
”
ﮫﻌ
ﻓ
اﺪﻣ
(
mod
ā
fea
“
мудофаа
”
)
.
ل
ﺎﺳ
نﺎ
ﯾاﺮﺟ
رد
ﯽ
ﯾا
ﻮ
ھ
ی
ﺎ
ھ
و
ﺮﯿﻧ
28877
ﭘ
ز
ا
ور
ی
ﻮ
ﯾ
ﺎ
ﻤﺣ
ا
ر
ﯽﺗ
ﻻ
ﺎ
ﻤﮐا
و
ه
دﻮ
ﻤﻧ
اﺮﺟا
رﻮ
ﺸﮐ
ﺮ
ﺳ
اﺮ
ﺳ
رد
1
زﺎﺘ
ﺴﯿﺟ
ﻮ
ﯿﻧ
ﻮﺘ
ﻧا
و
ی
ﭘ
ﻦﯿ
ﺘ
ﻨﯾ
ﻮ
ﮐ
ﺮ
ﺘ
ﯾ
.
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
ﯽ
ﻠﻣ
ی
ودر
ا
:
و
ﺎ
ﻘ
ﺑ
ﯽ
ﻟ
ﺎ
ﻣ
ی
ﺎ
ھ
ﮫﺒﻨﺟ
ز
ا
ﺮ
ﺗ
اﺮ
ﻓ
ت
ﺎ
ﺒﺛ
.
ﯽﺑﺎ
ﯾ
زر
ا
و
ﻖ
ﯿﻘﺤ
ﺗ
ﺪﺣا
و
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
.
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
2014
S H A R Q M A S H ’ A L I
38
و
ی
زﺎﺘ
ﺴﯿﺟ
ﻮ
ﯿﻧ
ﻮﺘ
ﻧا
ﭘ
ﻦﯿ
ﺘ
ﻨﯾ
ﻮ
ﮐ
ﺮ
ﺘ
ﯾ
.
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
ﯽ
ﻠﻣ
ی
ودر
ا
:
و
ﺎ
ﻘ
ﺑ
ﯽ
ﻟ
ﺎ
ﻣ
ی
ﺎ
ھ
ﮫﺒﻨﺟ
ز
ا
ﺮ
ﺗ
اﺮ
ﻓ
ت
ﺎ
ﺒﺛ
.
ﻖ
ﯿﻘﺤ
ﺗ
ﺪﺣا
و
نﺎﺘ
ﺴﻧ
ﺎ
ﻐ
ﻓ
ا
ﯽﺑﺎ
ﯾ
زر
ا
و
.
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
ﺖ
ﺳ
ا
1
.
Niruh
ā
-ye hav
ā
yi dar jaray
ā
ne s
ā
l 28877 parv
ā
z-e hem
ā
yavi va ekm
ā
l
ā
tir
ā
dar sar
ā
sar-e
ke
š
var ejr
ā
namuda ast.
“
Ҳарбий
ҳаво
кучлари
жорий
йилда
мамлакат
бўйлаб
28877
та
мудофаа
ва
таъминот
парвозларини
амалга
оширган
”.
Дарий
тилида
ўзак
олдига
қўшилувчи
перефикслар
ҳам
учрайди
.
Префиксация
–
ўзак
олдига
қўшилиб
,
ҳар
хил
маъноларни
ифодалашга
хизмат
қилади
.
Қ
уйида
баъзи
префикслар
иштирокида
ясалган
ҳарбий
терминларни
мисол
келтирамиз
.
Масалан
:
1
ﻢھ
[ham]
“
ҳам
”, “
бирга
”
ر
ا
ﻮ
ﺠ
ﻤھ
[hamjav
ā
r]
қўшни
2
ﺶ
ﯿﭘ
[p
е
š
]
“
олд
”, “
олди
”
ر
اﺪﺸﯿﭘ
[pi
š
d
ā
r]
авангард
3
دﻮ
ﺧ
[xod]
“
ўз
”, “
ўзи
”
رﺎ
ﮐ
دﻮ
ﺧ
[xodk
ā
r]
автомат
4
ﺎﺑ
[b
ā
]
“
билан
”, “
бирга
”
ﻦﻣا
ﺎﺑ
[b
ā
amn]
хавфсиз
5
ﺮ
ﺑ
[bar]
“
га
”, “
да
”
هﺪﮭﻋﺮ
ﺑ
[barohd
а
]
зиммасида
6
ﯽﺑ
[b
е
]
“...
сиз
”
ﺪﮕﻠﺴﭘ
ﯽﺑ
[bipaslagad]
тепкисиз
7
ﺎ
ﻧ
[n
ā
]
“...
сиз
”
ﯽ
ﻨﻣا
ﺎ
ﻧ
[n
ā
amni]
ишончсизлик
8
ﺮﯾ
ز
[z
е
r]
“
ости
”, “
таги
”
ﺖ
ﺳد
ﺮﯾ
ز
[z
е
rdast]
бўйсунувчи
9
ﮫ
ﺑ
[b
а
]
“...
га
”
ﻢﮑﺣ
ﮫ
ﺑ
[b
а
hokme]
буйруғига
биноан
10
ﺮﭘ
[por]
“
тўла
”
ﺐ
ﯿﺷﺮﭘ
[por
š
ib]
тик
қиялик
11
ﯽ
ﭘ
[p
а
y]
“
из
”
ﯽ
ﯾ
ﻮ
ﺟ
ﯽ
ﭘ
[p
а
yjuyi]
қидирув
12
ﺮ
ﺳ
[sar]
“
бош
”
رﺎ
ﻄ
ﻗﺮ
ﺳ
[sarqat
ā
r]
колонна
боши
13
ﺮﯿﻏ
[
γ
а
yr]
“
бошқа
”
رﻮﺘ
ﺴﻣﺮﯿﻏ
[
γ
а
yremastur]
очиқ
(
нишон
),
маскировкасиз
14
ﻢﯿﻧ
[nim]
“
ярим
”
رﻮﺘﺳ
ﻢﯿﻧ
[nimemastur]
ярим
ёпиқ
Л
.
Н
.
К
иселеванинг
юқорида
зикр
этилган
ишида
67
та
сўз
ясовчи
суффикслар
борлиги
қайд
этилган
,
лекин
уларнинг
кўпи
каммаҳсулдир
.
Ҳарбий
терминларнинг
ясалишида
асо
-
сан
сермаҳсул
суффикслар
ва
яримаффикслар
иштирок
этади
. “
Сўз
ясовчи
(
дериватив
)
суффикслар
эроний
(
форс
,
тожик
ва
дарий
)
тилларининг
бойлиги
ҳисобланади
2
.
Изланишимиз
давомида
шуни
аниқладикки
,
дарий
тилидаги
аффиксларнинг
сўз
ясаш
даражаси
бир
хил
эмас
.
Баъзи
аффикслар
жуда
кўп
миқдорда
,
баъзилари
эса
жуда
кам
миқдорда
ҳарбий
терминлар
ясайди
.
Шунингдек
,
айрим
аффикслар
ҳозирги
кунда
кўплаб
янги
сўзлар
ясашда
фаол
қўлланса
,
айримларининг
эса
сўз
ясаш
функцияси
жуда
чекланган
бўлади
.
Ҳарбий
терминларни
ясалишида
иштирок
этадиган
аффиксларни
шахс
оти
ясовчи
,
ўрин
-
жой
оти
ясовчи
,
нарса
-
буюм
оти
ясовчи
ва
абстракт
от
ясовчи
аффикслар
турларига
бўлиб
ўрганиш
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
1
.
ص
.
5
..
1395
ت
ﻮ
ﺣ
ﯽ
ﻠﻣ
ع
ﺎﻓد
ت
ر
ا
زو
ﮫﻧﻻ
ﺎﺳ
ﺮ
ﺼ
ﺘ
ﺨ
ﻣ
.
ﺦ
ﯾ
رﺎﺗ
:
29
ش
ر
اﺰﮔ
2
К
иселева
Л
.
Н
.
Яз
ы
к
дари
Афганистана
.
Москва
.,
Наука
, 1985-125
б
.
