S H A R Q M A S H ’ A L I
63
бир
инсондан
ихлос
,
чин
эътиқод
,
аҳдга
садо
-
қат
,
имонда
барқарорлик
,
ёвузлик
,
разолат
,
қабоҳатга
қарши
жанговарлик
каби
хислат
-
ларни
талаб
этган
.
2.
Зардуштийликнинг
илоҳиёт
тизимида
икки
муҳим
ва
ҳал
қилувчи
қатламни
фарқлаш
лозим
.
Биринчи
қатлам
Аҳура
Мазданинг
як
-
ка
-
ёлғизлиги
ва
вазифадор
сифатлари
,
намоён
бўлиш
шаклларининг
ягона
бирлик
эканини
тан
олиш
орқалигина
тушунилиши
мумкин
.
Яъни
Аҳура
Мазда
мантиқан
“
Олам
Шаҳри
-
ёри
”, “
Ҳақиқат
”, “
Комил
ақл
”, “
Эзгу
ният
”,
“
Абадият
”, “
Олам
парвардигори
”, “
Олам
руҳи
”
ва
бошқа
номлар
остида
ягона
моҳия
-
тидан
ажралмаган
ҳолда
амал
қилади
.
3. “
Кенжа
Авеста
”
маъбудлар
тизими
зар
-
душтийликнинг
амалиёти
доирасини
пайғам
-
барликдан
аввалги
ибтидоий
культлар
ҳисоби
-
га
бойитиш
,
артабонларнинг
диний
амалиёт
-
лари
доирасини
кенгайтириш
,
кундалик
эҳти
-
ёжлари
ва
армонларини
рўёбга
чиқариш
воситаси
даражасигача
туширишга
олиб
келди
.
4.
Авестада
малоикалар
,
маъбуд
ва
маъбу
-
далар
,
фравашийлар
мураккаб
тизимни
таш
-
кил
этади
.
Бироқ
,
ибтидоий
тафаккур
босқич
-
ларида
уларга
турли
сифатлар
,
вазифалар
тақсимланган
.
Бу
эса
,
илоҳиёт
тизими
одам
-
ларнинг
реал
дунёда
кўриб
турган
ижтимоий
муносабатларини
мавҳум
осмоний
тизимга
айлантиришлари
орқали
асотирдан
дин
томон
силжиш
даврларига
тўғри
келади
.
Мураккаб
мифологик
қатлам
бу
китоб
ҳали
оғзаки
ан
-
ъана
асосида
авлоддан
-
авлодга
ўтиб
келган
даврлардан
Авестагача
етиб
келган
.
Бу
қатлам
тарихий
воқеликлар
ёки
ривоятларнинг
,
ҳикоя
ва
достонларнинг
қолдиқларидан
иборат
.
Улар
орасида
халқ
оғзаки
ижодиётининг
турли
та
-
раққиёт
босқичларига
хос
қизиқарли
лавҳалар
,
баъзан
катта
-
катта
қадимий
достонларнинг
парчалари
ҳам
учрайди
.
ҲИНДИСТОНДА
ДАЛИТЛАР
МАСАЛАСИ
ВА
УНИНГ
АДАБИЙ
ЖАРАЁНГА
КИРИБ
КЕЛИШИ
СОЛИҲОВА
ДИЛРАБО
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
ҳинд
халқининг
турли
табақаларга
бўлиниши
улар
орасида
иқтисодий
ва
иж
-
тимоий
тенгсизликнинг
кучайишига
сабаб
бўлганлиги
таъкидланади
.
Инсон
қадрияти
ҳудуд
,
мамлакат
ёки
жамият
танламаслиги
,
бу
муаммо
бутун
умуминсоният
муаммоси
эканлиги
ёзилади
.
Бу
муаммонинг
келиб
чиқиш
тарихи
,
сабаблари
,
оқибатлари
ва
уни
бартараф
қилиш
йўллари
ҳақида
фикр
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
каста
,
жамият
,
варна
,
чандаллар
,
табақа
,
ижтимоий
,
брахманлар
,
кшатрийлар
,
вайшъялар
,
шудралар
.
Аннотация
.
В
статье
отражено
,
что
деление
на
разные
касты
приводит
к
усилению
эконо
-
мического
и
социального
неравенства
между
людьми
.
Человеческая
гордость
не
выбирает
место
,
страну
или
общество
,
это
проблема
общечеловеческая
.
В
статье
рассмотрена
история
возник
-
новения
проблемы
,
ее
причины
,
последствия
и
пути
его
решения
.
Опорные
слова
и
выражения
:
каста
,
общество
,
варна
,
вандалы
,
каста
,
социальный
,
брахманы
,
кшатрии
,
вайшьи
,
шудры
.
Abstract.
The division into different castes leads to the strengthening of economic and social inequality
between people is reflected in the article. Human pride does not choose a place, a country or a society, this
is a universal problem. The given article considers the history of the problem, its causes, consequences and
ways of its solution.
Keywords and expressions:
caste, society, Varna’s, vandal’s, social, Brahmans, Kshatriyas, Vayshi, Shudras.
S H A R Q M A S H ’ A L I
64
Қадимий
ҳинд
адабий
мероси
бўлмиш
“
Ригведа
” (
э
.
а
1700–1100
йиллар
)
да
брахман
-
лар
,
кшатрийлар
,
вайшийлар
ва
шудралар
-
нинг
келиб
чиқиши
илк
бора
тилга
олин
-
ганда
“
тегилмайдиганлар
” (
неприкасаемый
)
га
тирикликнинг
ушбу
оламида
бирор
жой
борлиги
кўрсатилмаган
ҳам
1
.
Тарихчилар
-
нинг
айтишларича
“
тегилмайдиганлар
”
Ҳин
-
дистонда
арийлар
босқинидан
аввалроқ
яшаган
қабилаларнинг
авлодларидир
.
Ҳин
-
дистонда
табақаларга
бўлинишнинг
узил
-
кесил
шакилланиши
эрамиздан
аввалги
VII
ва
эрамизнинг
II
асрларига
тўғри
келади
.
Табақаланиш
–
бу
шундай
табақаланиш
-
ки
,
ер
юзининг
бошқа
бирор
бир
гўшасида
,
ҳеч
бир
бошқа
мамлакатда
,
бирор
бир
бошқа
жамиятда
бу
қадар
мураккаб
тартибдаги
табақаланиш
мавжуд
эмас
.
Бу
табақаланиш
шу
қадар
улкан
муаммоларни
келтириб
чи
-
қарган
табақаланиш
-
ки
,
Ҳиндистон
жамияти
бу
муаммолар
ичида
буткул
ўзлигини
йўқо
-
тиб
,
чалкашиб
кетган
.
Айнан
ана
шу
табақа
-
ланиш
сабабли
Ҳиндистон
ва
ҳинд
халқи
асрлар
мобайнида
ўта
оғир
ҳаёт
тарзини
кечиришга
маҳкум
бўлиб
келмоқдалар
.
Ав
-
вало
“
тегилмайдиганлар
” –
бугунги
кунда
далитлар
деб
аталувчи
табақа
вакиллари
кимлар
,
деган
савол
туғилади
.
Аслида
турли
табақаларга
бўлиниш
фақат
ҳинд
халқига
-
гина
мансуб
эмас
.
Қадим
-
қадим
замонлардан
жамиятда
одамлар
турли
табақаларга
бўлин
-
ганлар
.
Ҳар
доим
ҳам
юқори
ва
паст
табақа
-
лари
мавжуд
бўлган
.
Одамларнинг
деҳқон
-
ларга
,
савдогарларга
,
ҳарбийларга
,
руҳоний
-
ларга
бўлиниши
оддий
ҳол
бўлган
.
Бундай
табақавий
бўлиниш
ва
табақа
вакиллари
ўртасидаги
ўзаро
муносабатлар
,
бу
муноса
-
батларнинг
қонун
-
қоидалари
муқаддас
ки
-
тобларда
аниқ
ва
тушунарли
қилиб
ёзиб
қўйилган
.
Чунки
олис
даврларда
меҳнат
ва
гражданлик
кодекслари
мавжуд
бўлмаган
.
Шу
сабабли
барча
қонун
-
қоидалар
худонинг
буюргани
деб
қаралган
ва
унга
итоат
этил
-
ган
.
Яъни
,
масалан
: “
Деҳқон
экади
,
руҳоний
1
www.dalitsahitya.com
ибодат
қилади
,
ҳарбийлар
жанг
қилади
,
ҳу
-
кумдорлар
ҳокимиятга
эга
бўладилар
,
худо
барчани
бошқаради
”.
Таъкидлашларича
,
Ҳиндистондаги
таба
-
қаланишнинг
боши
“
Ману
Қоидалари
”
билан
боғлиқ
.
Тарихчиларнинг
қайд
қилишларига
кўра
Ману
қонунларининг
пайдо
бўлиши
э
.
а
.
I–II
асрларга
тўғри
келади
.
Ману
қонунла
-
рида
инсон
ҳаётининг
энг
майда
икр
-
чикрла
-
ригача
эътибор
қаратилган
.
Айнан
мана
шу
Ману
қонунларига
асосланган
ҳолда
ҳинд
дунёси
асрлар
мобайнида
табақаланишнинг
оғир
йўлини
босиб
келмоқда
.
Ману
қонун
-
ларига
асосланган
ҳолда
тўрт
табақага
бў
-
линган
ҳинд
халқининг
(
брахманлар
,
кшат
-
рийлар
,
вайшийлар
,
шудралар
)
бирортасига
ҳам
кирмаган
чандаллар
табақасига
мансуб
бўлган
ҳиндларнинг
асрлар
давомида
кечир
-
ган
ва
кечириб
келаётган
ҳаёти
ҳар
доим
инсониятни
ўйлантирган
.
Чандалларнинг
–
далитларнинг
(
синдирилганлар
)
ҳаётига
оид
мақолалар
,
очерклар
,
ҳикоялар
,
романларда
бу
табақа
вакилларининг
оғир
турмуш
тарзи
очиб
беришга
ҳаракат
қилинади
.
Бадиий
ва
ҳужжатли
фильмлар
суратга
олинади
.
Бироқ
,
бундай
ҳаётни
ўз
танасида
,
туйғуларида
,
оғриқларида
ҳис
қилиш
,
бир
умр
ана
шу
оғир
юк
билан
яшаб
ўтиш
–
маънавий
синиқ
-
ликда
озорланишни
ўз
бошидан
кечирмаган
одам
бу
оғриқларни
дил
-
дилидан
ҳис
қила
олмайди
,
албатта
.
Аммо
,
шундай
бўлсада
,
бу
табақа
вакилларига
ачинадилар
,
ҳайриҳоҳлик
билдирадилар
,
уларнинг
ҳаётига
енгиллик
-
лар
киритишга
ҳаракат
қиладилар
. XVIII
аср
охирларида
Ҳинд
ерларига
кириб
келган
ев
-
ропаликлар
бу
мамлакатни
романтикага
бой
эртаклар
дунёсига
ўхшатадилар
.
Бироқ
,
қан
-
чалар
яқин
ва
ичкари
кирилгани
сари
унинг
камчиликлари
кўзга
ташланиб
боради
. 1780–
1850
йиллар
орасида
Ҳиндистон
ҳаёт
тарзи
ҳақида
юздан
ортиқ
романлар
,
поэмалар
,
ҳи
-
коялар
ёзилди
.
Инсоният
муаммоларига
баҳо
бериш
ун
-
чалик
ҳам
қийин
иш
эмас
,
аммо
бу
муаммо
-
ларнинг
ечимини
топиш
ҳар
доим
ҳам
осон
кечмаган
.
Бу
борада
файласуфлар
,
сиёсат
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
65
чилар
,
ижодкорлар
,
журналистлар
бош
қоти
-
радилар
.
Бироқ
,
кўпчиликнинг
муаммосини
озчилик
ҳал
этиши
ўта
мушкул
иш
.
Ҳиндис
-
тондаги
далитлар
аҳволи
эса
ҳақиқатда
ўта
оғир
,
таҳқирли
.
Уларнинг
оғирини
енгилла
-
тишга
кўплаб
илғор
кишилар
қўл
урганлар
.
Маҳатма
Гандидан
бошлаб
,
то
Бхимрао
Рамджи
Амбеткаргача
далитлар
ҳақ
-
ҳуқуқ
-
лари
учун
курашганлар
.
Оғир
қисматни
кўтариб
ўтиш
гарданига
юклатилган
ҳинд
халқи
далитларининг
оғир
кечмиши
ҳар
доим
ечим
ахтарган
.
XX
асрга
келиб
тегилмайдиганларнинг
ҳақ
-
ҳуқуқлари
учун
кураш
бошланди
.
Бу
ку
-
рашнинг
йўлбошчиларидан
бири
Ганди
эди
.
Ганди
тегилмайдиганларни
харижанлар
(
ху
-
донинг
одамлари
)
деб
атади
. (
Улар
Ҳиндис
-
тон
халқининг
16–17%
ташкил
қиладилар
).
Тегилмайдиганлар
ҳақ
-
ҳуқуқлари
учун
олиб
борилган
курашлар
учун
жон
куйдирган
инсонлардан
яна
бири
Бхимрао
Рамджи
Амбедкар
эди
.
Амбедкарнинг
ўзи
далитлар
табақасидан
эди
. XX
асрга
келиб
у
инглизлар
қистови
билан
мактабда
ўқиш
ҳуқуқига
эга
бўлган
биринчи
далит
боласи
бўлди
.
Тўғри
,
мактабда
у
алоҳида
ажратилган
жойда
ўти
-
рар
,
ичимлик
сувини
эса
ўзи
билан
олиб
ке
-
лишга
мажбур
эди
.
Чунки
мактаб
водопро
-
води
жўмрагига
оғзини
қўйиб
,
сувни
ифлос
қилишга
унинг
ҳаққи
йўқ
эди
.
Мактаб
ҳожатхонаси
эшиги
ҳам
унинг
учун
ёпиқ
эди
.
Кейинроқ
Амбедкар
Америкага
кетиб
ўша
ерда
олий
маълумотга
эга
бўлди
.
Ва
ўз
халқини
озод
этиш
учун
қайтиб
келди
.
У
1930–1940
йилларда
олиб
борилган
кураш
-
ларга
бошчилик
қилди
.
Амбедкар
тегилмай
-
диганларни
далитлар
(
хўрланганлар
)
деб
атади
.
У
ўз
сай
-
ҳаракатлари
билан
Ҳиндис
-
тон
қонунлар
мажмуасига
,
мустақил
Ҳин
-
дистон
конституциясига
далитлар
ҳақ
-
ҳуқу
-
қи
борасидаги
қатор
бўлимларни
киритишга
муваффақ
бўлди
.
Ҳозирги
кунда
далитлар
ҳаётида
қатор
енгилликлар
мавжуд
,
улар
учун
квоталар
ажратилган
.
Далитлар
ўқиш
,
олий
маълумот
олиш
,
ҳоҳлаган
касбининг
эгаси
бўлиш
каби
ҳуқуқларга
эга
.
Бироқ
,
маълум
бир
енгилликлар
киритиш
йўли
би
-
лан
жамият
кўксида
чипқон
бўлиб
ётган
неча
минг
йиллик
муаммони
хал
қилиб
бўлмайди
.
Бу
чипқонни
йўқотиш
фақат
табақавий
бўли
-
нишни
бутунлай
йўқотилиши
билангина
ҳал
қилинади
.
Бу
муаммо
Ҳиндистонда
яшаб
ке
-
лаётган
халқларнинг
онги
,
савияси
буткул
ўзгариб
,
ўзларига
ва
бошқаларга
табақаларга
бўлиб
қарашдан
воз
кечишга
тайёр
бўлган
кундагина
ўз
ечимини
топади
.
Ҳиндистон
-
нинг
илғор
кишилари
ҳинд
халқининг
онги
-
га
,
шуурига
,
қалбига
ана
шу
тушунчани
етка
-
зиш
йўлида
тинимсиз
кураш
олиб
борадилар
.
Ана
шундай
курашнинг
энг
тўғри
ва
сама
-
рали
йўли
илм
орқали
,
адабиёт
орқали
одамларнинг
онгига
таъсир
қилиш
,
уларни
қайта
тарбиялашдан
иборатдир
.
Ҳиндистонда
жамиятнинг
табақаларга
ажратилиши
азалдан
мавжуд
ходиса
эканли
-
гига
қарамасдан
,
ўрганилиш
жиҳатидан
да
-
литлар
масаласи
анчайин
янги
масала
.
Айтиб
ўтганимиздек
,
паст
табақа
масаласи
Ҳиндис
-
тонда
азалдан
мавжуд
,
лекин
ижимоий
-
сиё
-
сий
тусга
кириб
,
адабий
жараёнларда
кўпги
-
на
ёзувчи
,
шоир
ва
умуман
,
қалам
соҳибла
-
рининг
етакчи
муаммосига
айланиши
ХХ
аср
90-
йилларидан
бошланди
.
Бунга
эса
далит
-
нинг
барча
қатори
инсон
эканлигини
намоён
эта
бошлаши
сабаб
бўлди
.
Мазкур
муаммо
ўзининг
долзарблиги
би
-
лан
нафақат
жамоат
арбоблари
,
сиёсат
ва
-
киллари
,
ёзувчи
ёки
шоирларни
балки
шу
даврнинг
адабиётшунос
олимлари
,
публи
-
цист
ва
журналистларини
ҳам
қизиқтира
бошлайди
.
У
жамиятнинг
жуда
кенг
қамров
-
ли
қисмини
ўзига
жалб
этгани
боис
замона
-
вий
адабиётшунос
олимлардан
Девендр
Чау
-
бей
шу
мавзуни
ҳар
томонлама
ўрганишга
киришиб
,
махсус
тадқиқот
ишларини
ҳам
олиб
боради
ва
2009
йилда
ўзининг
“
Замона
-
вий
адабиётда
далитлар
масаласи
”
номли
каттагина
тадқиқотини
нашр
эттиради
.
Унда
муаллиф
далитлар
масаласини
ҳар
бир
со
-
ҳада
алоҳида
-
алоҳида
ўрганиб
9
бобдан
ибо
-
рат
талдқиқотни
яратади
.
Бобларга
анъана
-
лар
,
тақлид
,
ҳикоя
,
шеър
,
танқид
,
журналис
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
66
тика
каби
номлар
бериб
ҳар
бир
соҳада
далитлар
масаласи
қай
тарзда
акс
этганли
-
гини
ўрганиб
чиқади
.
Девендр
Чаубей
ҳам
мазкур
масалани
ХХ
асрнинг
90-
йилларидан
адабиётга
кириб
кел
-
ди
деб
таъкидлайди
.
Унинг
ёзишича
,
Х
I
Х
аср
-
нинг
ўраларида
ижтимоий
муаммоларга
қар
-
шилик
овози
билан
махарташтрлик
аёл
Жоти
-
ба
Пхуле
ҳамда
ХХ
асрнинг
30-
йилларида
Амбедкар
томонидан
далитлар
масаласи
кўта
-
рилганида
ҳам
бу
масала
жамоат
ва
адабиёт
оламига
унчалик
таъсир
кўрсата
олмаган
эди
.
Бу
бир
оқим
сифатида
мавжуд
эди
,
лекин
ХХ
асрнинг
охирига
келиб
далитларнинг
ўзи
ижтимоий
қаршилик
курашини
бошлаганидан
кейин
бу
масала
ҳар
соҳага
кириб
борди
,
шу
жумладан
адабиётга
ҳам
.
Бу
даврда
адабиётда
асосий
икки
муаммо
долзарб
муаммо
бўлди
,
булар
аёллар
ва
да
-
литлар
масаласи
.
Хусусан
,
далитлар
масала
-
сида
Дхарамвир
,
Омпракаш
Вальмики
,
Чанд
-
рика
Прасад
,
Тулси
Рам
,
аёллар
мавзусида
Кришна
Соби
,
Манну
Бхандари
,
Мридула
Гарг
,
Насира
Шарма
,
Читра
Мридгал
,
Мейтрейи
Пушпа
,
Гитанжали
Шри
,
Анамика
ва
Катйайанилар
унумли
ижод
қилган
адиблар
сифтида
тилга
олинади
.
“
Далитлар
масаласини
қайси
нуқтаи
назар
-
дан
ўрганиш
лозим
?”
деган
саволга
муаллиф
Ҳиндистон
конститутцияси
матни
асосчиси
бўлган
Амбедкар
сўзлари
билан
жавоб
беради
:
“
Жиска
жанам
жис
тал
,
жати
ме
хота
хе
вох
уси
тал
ме
марта
хе
”
1
Яъни
,
“
Ким
қайси
қатламда
,
қайси
кастада
туғил
-
ган
бўлса
,
у
ўша
қатламда
дунёдан
ўтмоқда
”.
Яъни
,
тегсизлик
масаласи
иқтисодий
эмас
,
ижтимоийдир
.
У
авлоддан
авлодга
ўт
-
моқда
.
Ота
рўшнолик
кўрмаган
оилада
фар
-
занд
ҳам
рўшнолик
кўрмайди
.
Ота
-
онасига
нораво
бўлган
нарсаларнинг
барчаси
фарзан
-
дига
ҳам
нораво
.
Бу
қандай
ҳуқуқсизлик
.
1
Девендр
Чаубей
.
Адхуник
сахитйа
ме
далит
вимарш
.
–
Дехли
, 2009.
–
Б
. 5 (
Баба
сахеб
Амбедкар
.
Бхашан
аор
лекхан
.
Кханд
панч
. 376
б
.)
Брахман
ҳам
одам
,
шудра
ҳам
одам
.
Ҳар
икковига
баҳо
унинг
қилган
амалига
қараб
берилади
.
Ҳаётдан
оладиган
неъмати
ҳам
қилган
ишига
қараб
тақсимланади
.
Девендр
Чаубей
ана
шундай
ўйлайди
ва
буддизм
асосчиси
Сиддхарта
Гаотамнинг
кастага
оид
мисрасини
келтиради
:
“
на
учча
васлўхўти
,
на
жачча
хўти
брахманон
каммна
васлўхўти
,
каммна
хўти
брахманон
”
2
яъни
,
туғилишдан
инсон
на
шудра
ва
на
брахман
.
қилган
ишига
қараб
шудра
ёки
брахман
бўлади
.
Ёки
ўрта
аср
бхакт
шоирларидан
Редас
-
нинг
мисраларида
ҳам
худди
шу
масала
янграганини
кузатиш
мумкин
:
Редас
жанам
ке
карне
,
хот
на
кои
нич
.
Туғилганда
ҳеч
ким
бўлмайди
паст
,
дейди
Редас
.
Демак
,
жамиятдаги
тенгсизлик
,
паст
таба
-
қа
вакиллари
масаласи
Ҳиндистонда
азалдан
мавжуд
бўлган
,
бу
масалага
буддизмда
ҳам
алоҳида
муносабат
билдирилган
ва
масала
-
нинг
илдизи
жамиятнинг
ўзида
,
табақа
ту
-
шунчасини
нотўғри
талқин
қилишдадир
деган
ғоялар
илгари
ҳам
айтиб
ўтилгани
VI
асрларда
яшаган
Будда
,
ўрта
асрлардаги
кастачиликка
қарши
шаклланган
ва
тенглик
ғоялари
билан
чиққан
бхакти
ҳаракати
ҳамда
ва
ХХ
асрда
яшаган
Амбеткарлар
фикри
билан
асосланилади
.
Ҳикоя
жанрида
далитлар
масаласида
кўп
-
гина
адиблар
қалам
тебратганлар
,
лекин
Омпракаш
Вальмикининг
“
Салом
”
тўплами
алоҳида
диққатга
сазовор
,
шу
ҳикояларнинг
хаётий
ҳақиқатга
жуда
яқин
ҳикоялар
экан
-
лигини
таъкидлаб
ўтиш
жоиз
.
Девендр
Чаубей
роман
жанрида
ҳам
да
-
лит
масалалари
кўтарилганлигини
айтиб
,
улар
орасида
Жайпракаш
Кардам
қаламига
мансуб
“
Чхаппар
”
романини
тилга
олади
.
Романнинг
ўзига
хослиги
ва
қиммати
унинг
далитлар
масаласининг
энг
нозик
хусусият
-
2
Ўша
манба
.
–
Б
. 6.
S H A R Q M A S H ’ A L I
67
ларидан
бири
шаҳар
ва
қишлоқ
далитлари
масаласини
аниқ
очиб
беришда
намоён
бўлади
деб
асардан
парча
келтиради
:
“
Ту
тхик
кехта
хе
Рамийа
!
Хам
билкул
акеле
хенг
яхан
,
аор
яхи
хамари
саб
се
бари
самасйа
.
Ганв
ме
пури
бирадари
ме
чахе
кои
китна
бхи
мажбур
аор
парешан
раха
хо
,
лекин
бхукх
се
марте
нахи
декха
кабхи
киси
ко
.
Ганв
ме
то
бина
манге
хи
мадад
карте
хенг
лог
эк
дусре
ки
”
1
Таржимаси
:
“
Тўғри
айтасан
Рамийа
!
Биз
бу
ерда
жуда
ёлғизмиз
ва
айнан
шу
бизнинг
энг
катта
муаммойимиз
.
Қишлоқда
биродарлик
-
да
қийналиб
ёки
паришон
бўлиб
яшаш
мум
-
кин
,
лекин
очликдан
бирон
кишининг
ўлга
-
нини
билмайман
.
Қишлоқда
сўрамасингдан
ёрдам
қўлини
чўзадилар
”.
Ёзувчининг
фикрича
далитлар
ери
бўлма
-
ганлиги
учун
қашшоқ
бўлиб
,
бошқалар
бер
-
ган
ишга
қарам
бўлиб
яшайдилар
,
агар
уларнинг
ҳам
ери
бўлса
,
шу
ер
уларга
озиқ
-
овқат
беради
,
сув
беради
,
уй
жойлик
бўла
-
дилар
ва
улар
ҳам
қарамликдан
қутулиб
,
ўз
мустақил
хаёти
билан
яшайдилар
,
деб
ҳисоб
-
лайди
асар
муаллифи
.
“
Бу
қишлоқнинг
одамлари
шунчалар
юпун
,
шунчалар
қашшоқ
...
Мана
бу
бостир
-
ма
остида
яшайдиган
аёлнинг
юзи
умрида
ойна
жамолини
кўрмаган
.
Қулоқлари
жез
сирғани
орзулаб
ўтган
.
Қўлларининг
дағал
-
лиги
,
ёриқлари
орасидан
сизиб
чиқиб
қотиб
қолган
қон
излари
,
балки
унинг
чиройидир
...
унинг
бахти
ҳам
,
бахтсизлиги
ҳам
далитли
-
ги
.
У
бундан
бошқача
ҳаёт
борлигини
бил
-
майди
,
тасаввур
ҳам
қилолмайди
.
Фақат
баъ
-
зан
орзу
қилади
.
Ювиниб
,
озода
кўйлак
кийиб
,
юмшоқ
ўриндиқда
бир
мириқиб
ух
-
лашни
орзу
қилади
. “
Қандай
бўларкин
?
Зўр
бўлса
керак
!”
У
бошқа
нарсаларни
ҳам
орзу
қилса
бўлишини
билмайди
.
Чунки
аслида
,
ҳаётда
орзу
қилиш
мумкин
бўлган
яна
қандай
ажойиб
нарсалар
борлигни
билмайди
.
1
Девендр
Чаубей
.
Адхуник
сахитйа
ме
далит
вимарш
.
–
Дехли
, 2009.
–
Б
. 173.
Аммо
,
ҳамсоясига
ёрдам
қўлини
чўзишни
жуда
яхши
билади
.
Меҳр
беришни
билади
.
Меҳр
кўрмаган
бўлса
ҳам
...”
Кусум
Вийогининг
“
Жас
тас
бхаи
сабер
”
романи
ҳақида
гапириб
.
Девендр
Чаубей
ро
-
ман
муаллифининг
далилар
масаласининг
илдизини
саводсизликда
кўришини
айтади
.
Илм
олиш
анъанасидан
маҳрум
далитлар
саводи
бўлмагани
учун
турли
судхўр
,
пулдор
ва
бойларнинг
айёрликлари
қурбонига
айла
-
ниб
қоладилар
,
деб
ҳисоблайди
Вийоги
.
Далит
масаласини
шеъриятда
ўрганиб
,
Девенра
Чаубей
уч
даврга
мансуб
шоирлар
-
нинг
-
ўрта
асрлар
шоири
Редас
,
ундан
ке
-
йинги
даврда
яшаган
Ачхутананд
ва
Омпра
-
каш
Вальмики
қаламига
мансуб
шеърларни
қиёсий
тахлил
қилиб
,
уларнинг
уччови
ҳам
далитлар
хаётини
акс
эттирган
шеърлардир
деган
хулосага
келади
.
Шу
билан
бир
қаторда
Жайпракаш
Кардам
,
Канвал
Бхарати
,
Шйораж
Синх
ва
бошқаларнинг
далит
масаласига
ба
-
ғишланган
шеърларини
тахлилга
тортади
.
Журналистикада
далитлар
масаласи
илк
бор
1905
йилда
Ачхутананд
томонидан
“
Ачхут
”
ва
“
Ади
хинду
”
номли
далитлар
жур
-
налига
асос
солниши
билан
бошланган
.
Лекин
,
охирги
уч
ўн
йилликдан
бери
далитлар
маса
-
ласи
журналистикада
анчагина
фаоллашгани
-
ни
кузатиш
мумкин
.
Бу
борада
Шейораж
Синхнинг
“
Ҳиндидаги
далит
журналисикаси
-
га
Амбедкарнинг
таъсири
”
номли
мақоласи
далитлар
масаласига
танқидий
муносабат
бил
-
дирилган
мақоладир
.
Бундан
ташқари
,
Махат
-
ма
Гандининг
Харижан
,
Амбедкарнинг
Мук
-
найак
,
Бахишкрит
Бхарат
,
Самта
,
Жанта
каби
журналларида
ҳам
далитлар
масаласи
ҳақидаги
мулохазалар
чоп
этиб
турилган
,
деб
ёзади
Девендр
Чаубей
.
Далит
масаласини
адабий
танқидчиликдаги
илдизларини
ўрганиб
Девендр
Чаубей
Ашваг
-
хош
даврига
,
яъни
мелоднинг
III
асрига
боради
ва
унинг
олий
табақа
вакиллари
томонидан
пок
-
лик
ва
буюклик
йўлида
билдирган
“
халққа
қар
-
ши
”
илк
фикрларининг
шаклланишида
кўради
.
Девендра
Чаубей
замонавий
адабий
тан
-
қидчиликда
далитлар
масаласига
танқидий
S H A R Q M A S H ’ A L I
68
ёндошилган
бир
неча
тадқиқотларни
тилга
олади
,
улар
Дхарамвирнинг
“
Кабирнинг
тан
-
қидчиси
”(1997),
Теж
Синхнинг
“
Далит
маса
-
ласи
бугун
” (2000)
Омпракаш
Вальмикининг
“
Далит
адабиётида
гўзаллик
санъати
” (2001)
ҳамда
Канвал
Бхаратининг
“
Далит
масаласи
-
нинг
аҳамияти
” (2002)
номли
китоблар
.
Маз
-
кур
китоблар
қаторига
2009
йили
Девендра
Чаубейнинг
“
Замонавий
адабиётда
далитлар
масаласи
”
номли
тадқиқоти
қўшилган
.
Далитлар
масаласи
ҳақида
ҳинд
ижодкор
-
лари
асарларидан
кўплаб
мисоллар
келтири
-
шимиз
мумкин
.
Бироқ
,
далитлар
ҳаёти
фақат
ҳинд
ижодкорларинигина
қизиқтириб
келган
,
десак
ҳато
қиламиз
.
Чунки
ҳинд
далитлари
ҳаёти
дунё
жамиятини
ҳеч
қачон
бефарқ
қолдирмаган
.
Масалан
,
Кетрин
Бунинг
“
В
тени
вечной
кросаты
”
1
романида
ҳозирги
за
-
мон
Ҳиндистонининг
икки
қирраси
,
икки
дунёси
очиб
берилади
.
Чет
эллик
туристларни
ўзининг
ҳашамати
,
слобати
,
фусункорлиги
билан
,
беш
юлдузли
жимжимадор
меҳмонхо
-
налари
,
мегаполислари
,
осмонўпар
банклари
билан
,
устига
зарҳал
ёпинчиқ
ёпилган
баҳай
-
бат
филлари
,
тилларанг
сарига
ўранган
хурли
-
қо
раққосалари
билан
ўзига
ром
этган
бу
сирли
дунёнинг
ўша
осмонўпар
бинолари
ортида
,
ўша
фусункорлик
ва
ҳашаматнинг
соясида
асрлар
мобайнида
хорланиб
,
топталиб
келаётган
иккинчи
бир
дунёнинг
аянчли
аҳволи
ниҳоятда
рангли
бўёқларда
кўрсатиб
берилади
.
Дунё
мўжизаларининг
энг
таҳсинга
сазовори
бўлган
Бомбей
ажойиботларининг
этагида
ана
шу
ажойиботлардан
лаззатланиб
яшаш
бахтидан
бебаҳра
далитларнинг
қоғоз
ва
картонлардан
,
хас
-
хашакдан
ясалган
омонат
ва
исқирт
уйларда
яшовчи
асар
қаҳрамонлари
–
гўзаллиги
,
савияси
,
ички
дунёсининг
бадавлат
-
лиги
билан
ўз
қавми
орасида
ўз
ўрнини
,
ўзига
лойиқ
бир
инсонни
тополмай
яшаётган
Ман
-
жи
;
ногиронлиги
,
бахтсизлиги
аламини
ҳам
-
қишлоқларидан
олишга
жазм
этиб
,
ўзи
қазиган
чоҳга
ўзи
тушиб
,
аянчли
ўлим
топган
Фатма
;
1
Кетрин
Бу
.
В
тени
вечной
красоты
.
Жизнь
,
смерть
и
любовь
в
трущобах
Мумбая
. –
Эксмо
, 2017.
далитлиги
сабаб
бошқа
табақа
вакиллари
қаҳ
-
рига
учраб
,
ўзи
тенги
болаларнинг
калтаги
остида
бу
дунёни
тарк
этган
Рави
;
дунё
тенг
-
сизликлари
билан
келишолмаган
,
хас
-
хашак
уйига
ҳам
сиғмаган
,
бир
рўшнолик
топмаган
,
изсиз
кетган
дўстлари
қайғусида
унсиз
-
унсиз
аза
очган
Абдул
образлари
миллионлаб
далит
-
ларнинг
прототипидир
.
Ўзбек
ижодкори
Нигора
Усмонова
ўзининг
“
Рахшона
”
2
номли
тарихий
романида
эрамиздан
аввалги
IV–III
асрларда
Ҳиндистон
мамлакати
,
ҳинд
халқи
ҳаёти
,
динлари
,
урф
-
одатлари
ҳақида
ҳинд
қабилалари
билан
олиб
борилган
жанглар
силсиласида
турли
табақага
мансуб
кишилар
образлари
орқали
маълумот
бераркан
,
ҳинд
далитлари
ҳаётини
ҳам
анча
кенг
ёритиб
берган
.
“...
Не
кўз
билан
кўрсинки
,
Таксил
қўл
ости
-
даги
сарбозлардан
бир
нечтаси
бир
қизни
ўраб
олиб
,
қўлларидаги
қамчи
билан
чунонам
сава
-
лар
эдиларки
,
бечоранинг
қимирлашга
ҳам
ҳо
-
ли
келмай
,
юзтубан
йиқилганча
чўзилиб
қолган
эди
.
Қизнинг
елкаси
узра
келиб
тушаётган
қамчи
зарбидан
кўйлаги
увада
бўлган
,
мўма
-
талоқ
баданидан
силқиллаб
қон
оқарди
.
–
Бас
! –
қичқирди
Рахшона
. –
Қиз
бечора
-
нинг
гуноҳи
нима
?
–
Бу
зоти
паст
чандал
сизга
арзу
дод
қилишга
журъат
этмишдир
,
маликам
...”
Буни
қарангки
,
ўз
қавмдошларига
бир
оз
енгилликлар
сўраб
келган
қизнинг
чандалларга
мансублигининг
ўзиёқ
уни
ҳар
қандай
ҳақ
-
ҳуқуқлардан
мосуво
этади
.
Яна
шу
асар
давомида
:
–
Наҳотки
,
бу
ҳақсизликка
қарши
чиқади
-
ган
бирор
мард
бўлмаса
бу
юртда
? –
сўради
Рахшона
бир
ҳолатда
.
–
Шундай
кишилар
бор
ва
улар
ҳамиша
тенгсизликка
қарши
чиқадилар
.
Инсонларни
турли
табақаларга
бўлиш
адолатсизлик
эка
-
нини
тушунадилар
.
Бироқ
бундайлар
озчилик
-
ни
ташкил
қилади
...”
Келиб
чиқиши
ҳинд
миллатига
мансуб
бўл
-
ган
Британиялик
журналист
Рамита
Наваи
ўзи
мансуб
бўлган
халқнинг
табақавий
бўлиниши
2
Усмонова
Н
.
Рахшона
.
–
Т
.:
Абу
матбуот
-
консалт
, 2014.
S H A R Q M A S H ’ A L I
69
оқибатлари
,
айниқса
,
далитлар
ҳаётининг
очилмаган
қирраларининг
қўрқинчли
ҳақиқати
ҳақида
исёнкорона
фильм
яратмоқчи
бўлди
.
Бу
фильмни
олиш
жараёнида
далитлар
билан
бирга
уларнинг
ҳаёти
ичра
яшаб
кўришга
аҳд
қилди
.
У
далит
болалар
билан
бирга
ертўла
-
ларда
бўлиб
,
уларнинг
каламушларни
тутиб
,
қовириб
еганларини
,
далит
қизчаларнинг
ўйинчоқ
ўрнига
ўлган
итни
тортқилаб
ўйна
-
ганларини
,
далит
аёлнинг
қотиб
кетган
чўчқа
терисидан
ўзига
безак
ясаб
олганини
,
яна
далит
аёлларининг
ҳеч
қандай
қўлқопсиз
,
совунсиз
,
кир
кетказувчи
ювиш
воситаларисиз
ҳожатхоналарни
ювганларини
ўз
кўзлари
билан
кўрди
.
Унинг
кўз
олдида
сувсизликдан
чанқаб
хушини
ёқотган
далит
болага
кўчада
оқиб
ётган
сувни
раво
кўрмадилар
.
Тоза
кўчаларда
юришга
ҳаққи
бўлмаган
далитчалар
ўнқир
-
чўнқир
,
ифлос
,
аҳлатхоналардан
юриш
-
га
мажбур
эканликларининг
шоҳиди
бўлди
.
Дўконга
киришга
ҳақсиз
далит
эшик
тагига
пул
қўйиб
ўзи
анча
наридан
туриб
ўзига
нима
кераклигини
айтар
экан
.
Дўкондор
эса
бечора
далитнинг
нарсасини
олиб
чиқиб
отиб
юборар
экан
.
Далит
бечора
сочилиб
кетган
нарсасини
ердан
териб
оларкан
,
шунисига
ҳам
шукур
қилади
.
Далитни
қўлига
нарса
тутқазишдан
жирканган
дўкондор
унинг
ерга
ташлаб
етган
пулини
олишдан
жирканмайди
-
ку
...
Камера
қаршисида
туриб
,
қавмдошларининг
бундай
ҳаёт
тарзига
изоҳ
бераётган
журналист
қиз
кўзларидан
оқаётган
ёшларини
тия
олмас
эди
.
“
Нима
учун
бу
одамлар
шундай
яшайди
-
лар
?” –
камерага
қараб
савол
берди
Рамита
На
-
ваи
ҳужжатли
фильмнинг
сўнгги
дақиқаларида
.
Бу
саволни
у
нафақат
ҳинд
жамиятига
,
ҳинд
сиёсатчиларига
,
ёки
ҳинд
ҳалқининг
ўзига
,
балки
бутун
инсониятга
қарата
берган
эди
.
Бир
вақтлар
бобомиз
Бобур
Мирзо
: “
Ўз
ерни
қўйиб
ҳинд
сори
юзландим
,
ё
раб
не
юз
қаролиғ
бўлди
”,
деб
ёзганида
,
балки
Ҳиндис
-
тон
ва
ҳинд
халқининг
ана
шу
табақавий
тенг
-
сизликларини
кўриб
,
бир
ечим
ахтариб
,
куюн
-
ганидан
ушбу
сатрлар
кўксидан
отилиб
чиққан
бўлса
,
ажабмас
.
Ҳинд
ҳалқи
ҳаёти
,
табақавийлик
,
айниқса
далитлар
ҳаёти
,
инсон
қисмати
,
қадр
-
қиймати
дунё
одамларининг
ҳеч
бирини
бефарқ
қол
-
дирмайди
.
Шунинг
учун
ҳам
бу
масала
долзарб
.
Биз
шундай
даврга
етиб
келдикки
,
фақат
ўз
уйимиз
тинчлигини
ўйлаб
ўтирол
-
маймиз
.
Чунки
,
инсониятнинг
тинчлиги
,
ер
куррамизнинг
–
она
сайёрамизнинг
умрбоқий
-
лиги
ўз
мамлакатимизга
,
ёки
ўз
қитъамиз
-
гагина
боғлиқ
эмас
.
Умуминсоният
тинчлиги
умуминсоний
қадриятларнинг
издан
чиқмас
-
лигини
тақазо
этади
.
Бир
мамлакат
ичидаги
ёт
унсур
бошқа
мамлакат
,
ё
қитъани
заҳарла
-
маслигига
ҳеч
ким
кафолат
бермайди
.
Бугун
қайсидир
давлатнинг
,
қайсидир
мамлакатнинг
ютуғи
,
ёки
муаммоси
,
камчилиги
деган
сўз
бизга
бегона
.
Биз
учун
бир
бутун
инсоният
ютуғи
,
инсоният
муаммоси
,
инсоният
бахт
-
саодати
бор
.
Мақсадимиз
ҳам
олиб
борадиган
ишимизга
монанд
.
Умуминсоний
муаммо
-
ларни
тезроқ
ва
бутунича
бартараф
қилиш
.
Инсонларга
бахт
улашиш
.
Инсоният
келажаги
йўлида
яхши
амалларни
бажариш
.
Айнан
шу
нуқтаи
назардан
биз
Ҳиндистон
жамиятида
мавжуд
бўлган
,
асрлар
мобайнида
яшаб
келаётган
табақавийлик
,
жумладан
да
-
литлар
масаласини
ўта
долзарб
муаммо
экан
-
лигини
англаган
ҳолда
,
бу
муаммонинг
келиб
чиқиши
тарихи
,
туб
негизлари
,
ривожланиши
,
унинг
шу
қадар
узоқ
вақт
оралиғида
ўз
моҳия
-
тини
йўқотмай
келаётганига
сабаб
бўлган
омиллар
устида
тўхталиш
,
талқин
қилиш
,
бар
-
тараф
этиш
йўлларини
ахтариш
,
ҳинд
далит
-
ларининг
ҳаёт
тарзи
паст
-
баландликларини
баҳолаш
,
уни
бошқа
табақалар
билан
солишти
-
риш
ва
ниҳоят
инсон
ҳуқуқларини
поймол
қилувчи
ҳар
қандай
табақаланишга
қарши
чора
-
тадбирлар
кўриш
,
шу
йўл
билан
инсон
қадриятларини
,
ҳақ
-
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишни
ўз
олдимизга
мақсад
қилиб
олганмиз
.
