S H A R Q M A S H ’ A L I
40
Значит, с уверенностью можно сказать, что участники исторических событий доисламского
периода являются героями как в широком, так и в узком понимании этого слова. Они реально
существовавшие и прославленные герои поворотных событий в истории аравийских племен,
они и действующие лица – герои народной памяти, получившие свое художественное
воплощение в устных племенных преданиях, а в последующем ставшие прототипами литера-
турных героев в классических и современных художественных произведениях.
ХХ АСР АРАБ ҲИКОЯНАВИСЛИГИНИНГ
ТАРАҚҚИЁТИ
МУҲИДДИНОВА ДИЛАФРУЗ
Филология фанлари доктори, доцент, ТДШИ
Аннотация. Мазкур мақолада ХХ асрнинг иккинчи ярми Миср, Сурия, Ливан, Ироқ, Фаластин,
Иордания каби араб мамлакатлари адабиётидаги ҳикоя жанрининг эволюцияси қиёсий-типологик,
қиёсий
-
тарихий жиҳатдан таҳлил этилиб, ҳикоя жанрининг ХХ аср давомидаги тараққиёт йўли
ишлаб ёритилган. ХХ асрда ижод қилган араб ёзувчиларининг ҳикояларини таҳлил этиш асосида
жаҳон адабий жараёнидаги замонавий йўналиш ва оқимларнинг таъсири ва мослашув жараёни очиб
берилган. Замонавий араб ҳикоячилигида ўрта аср араб насрига хос поэтик анъаналарнинг янгича
ифода тарзи, қадимги Шарқ халқлари ҳамда юнон мифларига ижодий ёндашув масаласи акс этти-
рилган. Шунингдек, қадимги диний манбаларда келтирилган қиссаларнинг мавзу ва образларининг
янгича талқинда берилганлиги ёритилган. Мақолада замонавий араб ҳикоячилигида «қисқа ҳикоя»,
«узун ҳикоя», «энг қисқа ҳикоя» каби шаклларининг мавзу кўлами ва поэтикаси таҳлил қилинган.
Таянч сўз ва иборалар: ҳикоя жанри, адабий жараён, поэтик анъана, замонавий йўналиш ва
оқимлар, миф, қадимги диний манба, қисқа ҳикоя, узун ҳикоя, жуда қисқа ҳикоя.
Аннотация. Данная статья на основе сравнительно-исторического и сравнительно-типо-
логического анализа прослеживает пути развития жанра рассказа Египта, Сирии, Ирака,
Палестины, Иордании и Ливана ХХ века, раскрывает процессы взаимодействия и адаптации
современных направлений и течений в рассказах современных арабских писателей ХХ века. Автор
освещает методы использования присущих средневековой арабской прозе художественных тра-
диций в сочетании с современными средствами выражения и изображения, творческой интер-
претации мифов народов Древного Востока и Древней Греции. В статье приведены новые
интерпретации тем и образов рассказов из древних религиозных источников с целью художест-
венно-эстетического отображения современной действительности, а также анализируются
особенности тематики и поэтики современного арабского рассказа таких, как «короткий расс-
каз», «длинный рассказ», «очень короткий рассказ».
Опорные слова и выражения: жанр рассказа, литературный процесс, поэтическая традиция,
современные направления и течения, миф, древний религиозный источник, короткий рассказ, длинный
рассказ, очень короткий рассказ.
Abstract. This article traces the development of the twentieth-century short story genre based on a
comparative historical and comparative typological analysis of the short story genre of Egypt, Syria, Iraq,
Palestine, Jordan, and Lebanon, and reveals the processes of interaction and adaptation of modern trends
and directions based on the analysis of short stories by Arab writers of the twentieth century. The author
S H A R Q M A S H ’ A L I
41
highlights the methods of using the artistic traditions inherent in medieval Arabic prose in combination with
modern means of expression and image, creative interpretation of myths of the peoples of the East and Greece.
The article presents new interpretations of themes and images of short stories from ancient religious sources for
artistic and aesthetic representation of modern reality, as well as it analyzes the features of the themes and
poetics of modern Arabic short stories such as “ short story” “
ةريصق ةصق
” (kissatun kasiratun), “long short
story” “
ةليوط ةصق
” (kissatun
tavilatun), “very short story” “
ادج ةريصق ةصق
” (kissatun kasiratun jiddan).
Keywords and expressions: genre of short story, literary process, poetic tradition, modern trends and
directions, myth, ancient religious source, short story, long short story, very short story.
Кириш
. ХХ аср иккинчи ярмида Миср ва Машриқ араб мамлакатлари адабиётида, хусу-
сан, ҳикоячилигида Ғарбда шаклланган замонавий йўналиш ва оқимларнинг таъсири сезилди.
Араб ҳикоячилигида бадиий тафаккурнинг янгилик сари такомиллашуви жараёнида турли
индивидуал, тажрибавий услублар пайдо бўлди. Бадиий ижоддаги мазкур ижодий ранг-
баранглик Миср, Сурия, Ироқ, Ливан, Иордания, Фаластин каби мамлакатлар адабиётида
деярли бир вақтда шаклланиб борди. Мазкур янгиланиш жараёнларининг юзага келишига
маълум ички, яъни Шарқ халқлари адабиётининг жаҳон адабий жараёнига интеграцияси,
глобаллашув даврида ўзаро таъсир ва тажриба алмашиш тамойилларининг жадаллашиши;
ижодкорларга хос бўлган бадиий тафаккурининг янгилик сари бўлган тинимсиз ҳаракати; ХХ
аср ўрталарида Яқин Шарқ мамлакатлари, хусусан, араб дунёсида муҳим сиёсий, ижтимоий,
иқтисодий ўзгаришларнинг рўй бериши ва ташқи, яъни ХХ аср жаҳон адабий жараёнида
реализмнинг табиий ривожланиши жараёнида магик, психологик, интеллектуал реализм
оқимлари ва модернизмнинг экспрессионизм, сюрреализм, экзистенциализм, (Жеймс Жойс,
Виржиния Вульф, Франц Кафка, Марсел Пруст, Жан Пол Сартр, Албер Камю ва б.) каби
оқимларининг таъсири сабаб бўлди. Замонавий араб ҳикоячилиги жаҳон адабий жарёнидаги
мазкур замонавий йўналиш ва оқимларнинг мазмун-моҳияти ва бадиий тасвир ва ифода
воситаларини ўзлаштириш жараёнида бир вақтнинг ўзида миллийликни, миллий колоритни,
шарқона қадрият ва бой адабий мерос анъаналарини сақлаб қолишга интилиш кучайди ва
турли услубларни қўллаш йўлида тажрибалар кўпайиб борди.
Мақсад ва вазифалар.
ХХ асрнинг иккинчи ярмида Миср, Сурия, Фаластин, Иордания,
Ироқ, Ливан каби араб мамлакатлари ҳикоячилигининг шаклланиш ва ривожланиш босқич-
лари, жанр динамикаси ва унинг янги шакллари, янги поэтик ва услубий изланишларни
қиёсий-тарихий, қиёсий-типологик таҳлил қилиш асосида таклиф ва тавсиялар ишлаб чи-
қишдан иборат.
Усуллар.
Мақолада қўйилган мақсад ва вазифалардан келиб чиққан ҳолда, қиёсий-
тарихий, қиёсий-типологик таҳлил методларидан фойдаланилган.
Натижалар ва мулоҳаза.
ХХ аср иккинчи ярми Миср ҳамда Машриқ мамлакатлари
ҳикоячилигида ҳам мазмунан, ҳам шаклан ўзгаришлар рўй берди. Модернизмга мойил баъзи
араб ёзувчилари ижодида янги бадиий тасвир воситалари яққол акс этган бўлса, баъзиларида эса
уларнинг реалистик тасвир билан уйғунлашуви, яна бошқаларида реалистик тасвир устун бўлган
ҳолда фақат инсоннинг ички борлиғи, руҳий кечинмаларидан иборат сюжет тизими кузатилади.
Араб ҳикоячилигининг янгиланиш босқичида психологик реализм хусусиятлари ироқлик
Фуад ат-Текерли, мисрлик Муҳаммад Шаълон, Аҳмад Абдулла Митвалий, Муҳсин Юсуф,
Ғада ас-Самман, Валид Ихлосий ва бошқа адиблар ижодида кўзга ташланади. Фуад ат-
Текерлининг “Номаълум пичирлаш” – « مهبم سمه»
1
(“Ҳамсун мубҳим”) ҳикоясида инсон руҳий
1
archive.sakhrit.com.
S H A R Q M A S H ’ A L I
42
кечинмаларини ёритишда ички монологлар, паратекст каби ўзига хос усуллардан фойдаланган.
Аксинча, суриялик ёзувчи Закария Тамер, Муҳаммад Ҳофиз Ражаб, Жўрж Салим, Эдвар ал-
Харрот каби ёзувчилар ижодида эса инсон руҳияти, фожиавий ҳолатлар модернистик усулларда,
яъни реал ва ирреал борлиқнинг аралашуви, сюрреалистик тасвирлар, магик реализм
хусусиятлари намоён бўлади. Закария Тамернинг “Қамоқ” ва Жўрж Салимнинг “Менинг
саҳройим” ҳикояларининг сюжети Франц Кафканинг “Жараён” асарини эслатади. Араб ёзув-
чиларининг ҳикоя қаҳрамонлари ҳам “Жараён” асарининг бош қаҳрамони Йозеф К. каби
номаълум сабабларга кўра ҳибсга олинади, Закария Тамер ҳикоясидаги Мустафо ва Жўрж
Салимнинг қаҳрамони ҳам Йозеф К. каби гуноҳи нима эканлигини англаш йўлидаги изтироблари
ва натижада ҳеч қандай айбсиз ўлим ҳукмига маҳкум этилиш жиҳатлари билан ўхшашдир.
Замонавий араб ҳикоячилигининг янгиланиш босқичида экзистенциализм фалсафаси нуқ-
таи назаридан инсоннинг жамиятдан, ҳаётдан “бегоналашув”, “ёлғизланиб қолиш” ҳолатлари
ва унинг сабаб-оқибатларини акс эттириш кучайди. Замонавий араб ёзувчиларидан Жўрж
Салим, Эдвар ал-Харрат, Закария Тамер, Валид Ихлосий, Муҳаммад Ҳофиз Ражаб, Фуад ат-
Текерли, Абдураҳмон Мажид ар-Рубейъий ва бошқалар ижодида инсоннинг “бегоналашиш”,
“ёлғизланиш” ҳолатларининг бадиий тасвири рамзий, мажозий, фалсафий қарашлар билан
йўғрилган. Жумладан, Жўрж Салимнинг “Чиғаноқ” – « ةقوقلا» (“Ал-Қавқа”) ҳикоясидаги ўзига
хос бадиий талқинда “бегоналашиш”, “ёлғизланиш” ҳолатининг миллий хусусиятлари
сақланган ҳолда кенгроқ тасвирланган. Жўрж Салимнинг “Чиғаноқ” ҳикоясида қаҳрамони-
нинг ҳаёти абсурд даражасига етмаган ва тушкунлик ҳолатидан чиқиб кетиш йўли
кўрсатилган. Янгиланишлар босқичида ижтимоий муаммолар гирдобида қолган инсоннинг
тақдири ташқи муҳит билан боғланмаган ҳолда, фақат унинг ички “мен”и, инсон ички
оламида кечувчи тизгинсиз эврилишлари «онг оқими», сюрреалистик тасвирлар орқали
ифодаланмоқда. Жумладан, Закария Тамернинг “Негр одам” –
يجنزلا لجرلا
(“Ар-Ражул-уз-
занжий”) ҳикоясининг сюжети қаҳрамоннинг асосан онг оқимига қурилган. Закария Тамер
ҳикояда психоанализ асосчиси Зигмунд Фрейднинг инсон онгининг онглилик ва онгсизлик
ҳолатлари каби фикрларини акс эттиргандек гўё. Закария Тамер қаҳрамонининг руҳиятидаги
кучли ўзгаришлар онг оқими орқали унинг иккинчи қиёфаси “негр одам” образи орқали баён
этилади. “Негр одам” – бу унинг ички “мен”и ёки Зигмунд Фрейд таъбири билан айтганда,
“у”дир. Ёзувчи ҳикоясида инсоннинг мураккаб табиати, бир-бирига зид, қарама-қарши
оламини бир одамда бир вақтнинг ўзида икки хил қиёфада, яъни ташқи “мен”и онглилик
ҳолати ва ички “мен”и ёки “у” онгсизлик ҳолати орқали акс эттиради. Замонавий араб
ёзувчилари ижодида инсоннинг ички дунёси, унинг ўй-фикрлари онг оқими орқали тасвир-
ланиши билан бир қаторда уларда сюрреалистик тасвирлар ҳам яққол кўзга ташланади.
Муҳаммад Ҳофиз Ражабнинг “Тўп ва одамнинг калласи” ҳикоясида сюрреалистик тасвирлар
(қаҳрамоннинг футболчиларга тўп ўрнига ўз бошини бериши) орқали жамиятда инсонлар
маънавий савиясининг сусайиши акс этган.
Замонавий араб ҳикоячилигида экзистенциализм йўналишининг “маъноси йўқ ҳаётда
яшаётган ёлғиз инсоннинг мавжудлиги”
1
каби ғоялар “поезд” рамзий образи орқали ифода-
ланганлиги кузатилади. “Поезд” универсал рамз ҳисобланиб, ХХ аср жаҳон адабиётида
2
кўп
мурожаат қилинадиган тимсолдир. Ушбу рамз мисрлик Дийо аш-Шарқавийнинг “Кундалик
1
Teoriya literaturi. Literaturniy protsess (Theory of literature. Literary process). – T.4. – M.: Nasledie, 2001. – S.309.
2
Qarang:
B.Pasternakning “Vokzal” she’ri, Dino Bussatining “Tezyurar poezd”, o‘zbek adibasi S.Vafoning hikoyalari va b.
(B.Pasternak's poem "Railway station", Dino Bussati's "High-speed train", Uzbek writer S.Wafo's short stories and others).
S H A R Q M A S H ’ A L I
43
поездида саёҳат” – « موي لك راطق ةلحر»
1
(“Риҳлату қитар кулли йавм”), Эдвар ал-Харратнинг
“Вокзал 3” – «(3) – ةديدحلا ةكسلا ةطحم«
2
(“Маҳаттат-ус-суккат-ил-ҳадид 3”), суриялик Жўрж
Салимнинг “Поезд” – « راطقلا»
3
(“Ал-Қитар”)
4
ва бошқа адиблар ҳикояларида намоён бўлди.
Мазкур ёзувчиларнинг ҳикояларида номаълум томонга кетаётган “поезд” орқали инсон ҳаёти,
тақдири рамз сифатида акс этиб, инсон бу дунёда ёлғиз, унинг ҳар бир яшаган куни уни
ўлимга яқинлаштиради ва унинг ҳаётида масъулият фақат ўзигагина тушади, бошқа ҳеч ким
унинг ҳаёти учун масъул эмас каби экзистенциаллик ғоялари илгари сурилган. Фаластин ва
иорданиялик Исо ан-Нурий (“Қилич гапирсин”, “Жанг майдонига қайтиш”, Юсуф Дамра
“Вагонлар”, “Онамга етиб бормаган мактублар”) ҳамда Ҳусний Файриз (“Саросима
фикрлар”) каби ёзувчилар ижодида мамлакатдаги сиёсий вазиятларни рамзий ифодалаш
кузатилади. Ҳозирги кунда Тунисда истиқомат қилаётган фаластинлик адиб Тавфиқ Файад
ижодида воқеликни рамзий ифодалаш алоҳида аҳамият касб этади. Тавфиқ Файаднинг
“Яхшиликнинг онаси” –
5
»ريخلا مأ» – (“Умм-ул-хайри”) ҳикоясида аёл – она Ватан тимсоли
сифатида тасвирланган. Ҳикояда она – Фаластин, онанинг ўзини ҳам, оиласини ҳам чақиб
ўлдирган илон эса унинг Ватанини босиб олган ёвуз кучларнинг рамзи сифатида ифода-
ланган. Лекин, илон чақса ҳам, аёл атрофдагиларнинг меҳр-муҳаббатидан яна оёққа туриб
кетади. Бу орқали ёзувчи ватанни ёвуз душманлар қанчалик хароб қилмасин, бутунлай яксон
қила олмаслиги, халқининг меҳр ва садоқати туфайли гуллаб-яшнаши каби кўтаринки ғоялар-
ни илгари суради. Мана шундай кўтаринки кайфият Маҳмуд ал-Вардонийнинг “Денгиз
ёнида” – »رحبلا مامأ» (“Амама-л-баҳри”) ҳикояси учун ҳам хосдир. Ёзувчи ҳикояда ортиқча
тафсилотларсиз, фақат қаҳрамоннинг хатти-ҳаракатлари орқали унинг ҳолатини, ички кечин-
маларини очиб беради. Ушбу ҳикоя тасвирида қаҳрамоннинг хатти-ҳаракатларида бегонала-
шишдан қутулиш, яқинларга, оилавий муносабатларга ташналик руҳи сезилиб туради.
Замонавий араб ёзувчилари мумтоз адабиётдаги ибратли ҳикоя (притча) ва масал
жанрларининг рамзий-мажозий хусусиятларини сақлаган ҳолда, ўз даври учун долзарб
бўлган ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий муаммоларни бадиий ифода этишда баъзи
ёзувчилар модернистик усуллардан фойдаланиб, ўқувчиларни фикрлашга, мулоҳаза
юритишга чорлайдилар. Жумладан, Миср адиби, Нобель мукофоти совриндори Нажиб
Маҳфузнинг “Соябон остида” – « ةلظملا تحت»
6
(“Таҳта-л-мазалла”) ҳикоясида рамзий-мажозий,
ҳикматомуз мазмун, жамиятнинг ижтимоий-сиёсий муаммолари ва маънавий тубанлашуви-
нинг сюрреалистик тасвири фонида акс эттирилган. Ҳикоянинг композицияси коллаж,
фрагментарлик, кинокадр услубида бўлиб, ёзувчи воқеа-ҳодисалар тасвирини бир-бирига
боғланмаган бир неча эпизодларда баён этади. Шунингдек, Нажиб Маҳфузнинг “Норвег
1
1966 .ةرهاقلا.صصق .موي لك راطق ةلحر .يواقرشلا ءايض (Diya ash-Sharqoviy. Rihlatu qitar kulli yavmi. Qisas. Al-Qohira, 1966).
[Diya ash-Sharkavi. "Journey in the train of everyday life. Short stories. Cairo. 1966.]
2
.84-71 .ص .1983 .ةرهاقلا .صصق .حبصلا و قشعلا تاقانت خا .طارخلا راودا (Edwar al-Kharrat. Ixtinaqat-ul-ishqi va-s-subh. Qisas. –
Al-Qohira, 1983. – S. 71–84.) [Edwar al-Kharrat. To be intoxicated by the love and the morning. Short stories. – Cairo,
1983. – P. 71–84.]
3
7 .ص.1970 .قشمد .صصق .ليحرلا .ملاس جروج (Jurj Salim. Ar-rahil. Qisas. – Dimashq, 1970. – S. 7.) [George Salim.
Departure. Short stories. – Damascus, 1976. – P. 15–26].
4
Muxiddinova D.Z. Jo‘rj Salim hikoyalarida badiiy tafakkur evolyusiyasi (Evolution of artistic thinking in theshort
stories of George Salim). filol. fil. nomz. disser. – T., 2008.
5
.70-62 .ص .1968 .ص صق ةعومجم .رفصلأا عراشلا .ضايف قيفوت (Tawfiq Fayad Ash-Shari-ul-asfar. 1968. – S. 62–70). [Tawfiq
Fayad. Yellow street. 1968. – P. 62–70].
6
.1967 .ةرهاقلا .صصق . ة لظملا تحت .ظو فحم بيجن (Najib Mahfuz. Taxta al-mazalla. Qisas. – Al-Qohira, 1967)
S H A R Q M A S H ’ A L I
44
каламуши”, “Туш” ҳикоялари ҳам “ибратли ҳикоя” (притча) мазмунида бўлиб, Мисрнинг
замонавий тарихи рамзлар орқали тасвирланган.
Масал жанри хусусиятларини давом эттириш ХХ аср араб адабиётида Абдурраззоқ ал-
Ҳамуд, Адиб Аббос, Исҳоқ Мусо ал-Ҳусейний, Валид Ихлосий, Закария Тамер, Мунир
Утейба каби ёзувчилар ижодида кузатилади. Суриялик адиб Валид Ихлосийнинг “Пашша”
1
–
« ةبابذ» (“Зубаба”) ҳикоясида масал жанридаги ҳайвон, ҳашаротлар тимсолида мажозий-рамзий
маънони ифодалаш имконидан унумли фойдаланишга ҳаракат қилади. Мисрлик ёзувчи
Мунир Утейбанинг “Тун қироли” –
2
»ليللا كلم« (“Малик-ул-лайл”) ҳикоясида эса ит ва бўри
тимсолида эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги ашаддий кураш каби азалий, умумбашарий муам-
молар мажозий равишда акс эттирилган. Унда бутун башариятни қийнаб келаётган терроризм
бўри тимсолида ифода этилган. Иорданиялик замонавий ёзувчи Илёс Фаркуҳнинг “Ким
денгизни ишғол қилади?” –
3
«
؟رحبلا ثرحي نم
»
(“Ман йаҳрус-ул-бахр?”) ҳикоясида эртак
жанрига хос хусусиятлар кўзга ташланади. Ҳикоя бош қаҳрамони бўлган қизнинг йигитни
тушида кўриб севиб қолиши, ўша севгилисини ўз хаёлларига кўчириши эртакка хос мотив-
дир. Ҳикояда қизнинг хаёлий севгиси орқали тасаввуф ғоялари илгари сурилган. Эртакона
хусусиятлар Закария Тамер ижодида “Қуш”, “Кичкина қалб”, “Ранда” ва бошқа шу каби
ҳикояларида кузатилади.
Замонавий араб ҳикоячилигида “риҳла” (“саёҳатнома”) жанри, мумтоз бадиий санъатлардан
фойдаланиш ҳам кузатилади. Жумладан, ироқлик ёзувчи Абдураҳмон Мажид ар-Рубейъийнинг
“Сув сири” –
4
»ءاملا رس» (“Сирр-ул-ма’”) ҳикоясида бош қаҳрамон социологнинг Ироқнинг чекка
ҳудудларига сафари, ботқоқликда яшайдиган ироқликларнинг ҳаёти, уларнинг урф-одатлари
ҳақидаги баёнида саёҳатнома жанри, бадавий шоир “Бусайнанинг Жамили”
5
қасидасидан келти-
рилган парчада эса “ирсол ул-масал” бадиий санъати намоён бўлган.
ХХ асрнинг иккинчи ярми ва охирларида замонавий араб насрида, хусусан, ҳикоянавис-
ликда мифологик образ ва сюжетларга мурожаат этиш кучайди. Уларда мифларга эркин
ижодий ёндашув орқали кўпинча экзистенциалик ғоялар ифода этилган. Замонавий Миср ва
Машриқ араб мамлакатлари адабиётида Нажиб Маҳфуз, Юсуф Идрис, Дийа аш-Шарқовий,
Жўрж Салим, Мунир Утейба, Закария Тамер, Абдураҳмон Мажид ар-Рубейъий, Муҳаммад
Шаълон, Илёс Фаркуҳ, Валид Ихлосий, Муҳаммад Иброҳим ал-Ҳож Солиҳ ва бошқа бир
1
.95-81 .ص .1968 .بلح – .صصق ةعومجم .ر بغ لأا حبصلا يف ءامد .يصلاخا ديلو (Valid Ixlasi. Dima’I fis-subh-il-ag’bar. Majmuatu
qisas. – Halab, 1968. – S. 95–81) [Valid Ikhlasi. Blood in the morning of Dawn. Short story. – Aleppo, 1968. – P. 95–81]
2
.18-16 .ص .2002 .ةرهاقلا .صصق .ينابيبلا تاياكح .ةبيتع رينم
(Munir Utayba. Hikayat-ul-Baybani. Qisas. – Al-Qohira, 2002. – S. 16–18) [Mounir Utayba. Short stories of Baybani.
Short story. – Cairo, 2002. – P. 16–18]
3
.20-13 .ص .1986 .نامع – .صصق ؟رحبلا سرحي نم .حوكرف سايلإ (Ilyas Farkuh. Man yahrus-ul-bahr? Qisas. – ‘Amman, 1986. –
S. 13–20) [ Ilyas Farkoh. Who will occupy the sea? Short story. – Amman, 1986. – P. 13–20]
4
.126-113 .ص . 1993.سنوت – ةيصصق تاراتخم .ءاملا رس .يعيبر ل ا ديجم نامحرل ا دبع
(‘Abdurahman Majid ar-Rubi’iy. Sir-ul ma’i. Muxtaratu qisasaiya. – Tunis, 1993. – S. 113–126) [Abdul Rahman Majeed
al- Rubaie. The secret of water. Selected stories. – Tunis, 1993. – P. 113–126]
5
Buseynaning Jamili – asli ismi Jamil ibn Abdulloh ibn Maamar bo‘lib 660-701 yillarda yashagan taniqli badaviy shoir.
Jamil o‘z sevgilisi Buseynaga atab qasidalar yozadi, natijada “Jamil Buseyna”, ya’ni Buseynaning Jamili laqabini oladi.
Jamil va Buseyna orasidagi muhabbat keyinchalik arab xalqi orasida afsonaga aylangan. (Buseyn Jamili is a well-known
Bedouin poet whose original name was Jamil ibn Abdullah ibn Maamar, who lived in 660–701 years. Jamil writes
Qasidas to his lover Buseynah, as a result of which he received the nickname" Jamil Buseynah", that is, Buseynah of
Jamil. The love between Jamil and Buseyna later became a legend among the Arab people).
S H A R Q M A S H ’ A L I
45
қатор ёзувчилар мифологик сюжет ва образларга ижодий ёндашув натижасида таг
маъноларга эга мураккаб услубдаги асарларини яратдилар.
Жаҳон адабиётида грек мифологиясига мурожаат этиш (француз, араб, ўзбек ва б.) жуда
кўп кузатиладиган бадиий ҳодисадир. Айниқса, Сизиф ҳақидаги мифга кўпроқ эътибор
қаратилади. Замонавий Миср ёзувчиларидан Дийа аш-Шарқовий “Боғ”
1
– »ةقيدحلا» (“Ал-
Ҳадиқа”) ҳикоясида реал воқеликни тасвирлаб, Сизиф образини Миср деҳқони образига
кўчиради. Француз адиби Албер Камюнинг “Сизиф ҳақида миф” фалсафий рисоласидан
фарқли равишда, ёзувчи деҳқоннинг оғир меҳнати, унинг натижага бўлган тинимсиз интили-
шининг бесамар кетмаслиги, охир-оқибат унинг боғ ярата олиши қадимги Миср мифологик
образи, яратувчилик ва ҳосилдорлик маъбуди Осирисга ишора қилиш, шарқона дунёқараш
орқали акс эттиради. Суриялик ёзувчи Жўрж Салимнинг “Қалъа” – « نصحلا»
2
(“Ал-Ҳасн”)
ҳикояси сюжетида грек мифининг янгича талқинини кузатиш мумкин. Албер Камюнинг
талқинидан фарқли ўлароқ, Жўрж Салим ҳикоясида жазо ижроси шарқона ҳал этилади, яъни
бунинг учун қаҳрамон комиллика эришиши, покланиши лозимлиги таъкидланади
3
.
Замонавий араб ёзувчилари ижодида қадимий Шарқ халқлари мифологиясига мурожаат
этиш ҳам кузатилади. Миср адиби Юсуф Идриснинг “Ҳаммол”
4
ҳикояси шулар жумласи-
дандир. Юсуф Идрис мазкур ҳикояда ҳаммол образини очиш мақсадида қадимги Миср
мифологик образларидан Птах Ра
5
образидан фойдаланади. Ҳикояда миллион йиллардан бери
унга озодлик берилса-да, ҳаттоки унга ўзи кўтариб юрган тахт совға қилинса-да, тахтни ерга
қўймасдан кўтариб юрган ҳаммол образи тасвирланган. Мазкур ҳикояда муаллиф магик
реализмдан, яъни реал воқелик таркибида ғайритабиий, фантастик воқеликни акс эттириш,
тарих, ҳозир ва келажакни биргина рамзий образ – ҳаммол орқали ифода этиш усулидан
фойдаланган. Ҳикояда Библиядаги Мусо пайғамбарининг халқига аталган ерга олиб бориш
учун ўз халқини қирқ йил давомида қувғинликдан ва қулликдан озод қилиш мақсадида
чеккан азоблари сингдирилгандек гўё. Шунингдек, Мунир Утейбанинг “Кишилар онаси” –
6
ما
»لاجرلا» (“Умму-р-рижал”), “Тун қироли” – «
7
ليللا كلم« (“Малик-ул-лайл”) каби ҳикояларида
антропологик миф мавзуларидан эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги азалий кураш мистик
кўринишда акс эттирилган.
Замонавий араб ҳикоячилигида муқаддас диний китобларга, улардаги қиссалар, ривоят-
ларга янгича ижодий ёндашган ҳолда мурожаат этиш кузатилади. Замонавий араб ёзувчилари
1
.1976 .ةرهاقلا .صصق .ةقيدحلا .يواقرشلا ءايض
(Diya’ ash-Sharqaviy. Al-Hadiqa. Qisas. – Al- Qohira, 1976) [Diya ash-Sharqawi. Garden. Short story. – Cairo, 1976]
2
27-36 .ص – .1976 قشمد – .صصق .ميدقلا أمظلا ةياكح .ملاس جروج
(Jurj Salim. Hikayat-uz-zimail-qadim. Qisas. – Dimashq, 1976. – S. 15–26) [George Salim. The story of ancient thirst.
Short stories. – Damascus, 1976. – P.15–26 ]
3
Zamonaviy o‘zbek adabiyotida Sizif obraziga murojaat Ulug‘bek Hamdamning “Lola”, “Ko‘nglimdagi daryo”
hikoyalari, Xurshid Do‘stmuhammadning “Donishmand Sizif” romanlarida kuzatiladi (In modern Uzbek literature,
reference to the image of Phoenix is observed in the novels by Ulugbek Hamdam "Lola", "The River In My Heart",
"Wise Phoenix"by Khurshid Dostmuhammad).
4
Идрис Ю. Носильшик /Современный египетский рассказ (Porter /Modern Egyptian short story)/ – М.: Наука, 1988. – С. 65–69.
5
Ptax Ra – qadimgi Misr mifologiyasiga ko‘ra, Memfis shahrining Xudosi. Memfis kohinlarining fikricha, Ptax dunyoni
va undagi barcha narsani yaratgan (Ptah Ra – is the God of Memphis, according to the mythology of ancient Egypt. Due
to the priests of Memphis, Ptah created the world and everything in it).
6
.25-21 .ص .2002 .ةرهاقلا .صصق .ينابيبلا تاياكح .ةبيتع رينم
(Munir Utayba. Hikayat-ul-Baybani. Qisas. – Al-Qohira, 2002. – S. 16–18) [Mounir Utayba. Stories of Baybani. Short
story. – Cairo, 2002. – P. 16–18]
7
Ibid. – S. 16–18.
S H A R Q M A S H ’ A L I
46
пайғамбарлар (Иброҳим, Юсуф, Исо ва б.) ҳаёти билан боғлиқ воқеа-ҳодисаларни асарларида
“талмеҳ”, “ирсол-ул-масал” санъатларини қўллаган ҳолда ифодаладилар. Бу турдаги
асарларда ижодкорларнинг икки хил ёндашувларини кузатиш мумкин, бири пайғамбарлар
ҳаётидаги бирон-бир воқеани асар мазмунига сингдириб юбориш, иккинчиси, асарда архетип
образларни акс эттириш. Жумладан, Жўрж Салимнинг “Қонлар” – « ءامدلا
»
1
(“Ад-Дима’”)
ҳикоясига диний манбаларда келтирилган Иброҳим пайғамбар ва унинг ўғлининг иймонини
синаш учун ўғлини қурбон қилиши кераклиги ҳақидаги воқеа асос қилиб олинган. Ҳикоя бош
қаҳрамони Иброҳим архетип образ. Ҳикояда сирли овоз билан Иброҳим ўртасидаги диалог-
ларда диний манбалардаги Иброҳим пайғамбар ҳаёти билан боғлиқ воқеаларга ишора
қилинади. Шунингдек, Закария Тамернинг “Гўзал Юсуф” ҳикоясида пайғамбар Юсуф ҳақи-
даги қисса ҳикоя сюжетига сингдирилган, яъни, жамиятнинг камбағал қатлами болалари
ўзига тўқ оиладан чиққан бегуноҳ ўртоқларини, худди диний манбаларда келтирилган Юсуф
пайғамбар ҳаётида бўлганидек, ҳасад қилиб сувда чўктириб юборишлари тасвирланган. Бунга
ёзувчи фақат асар сарлавҳасида ишора қилади. Мисрлик ёзувчи Муҳаммад Шаълоннинг
“Чақмоқ”
2
– « ةضمولا» (“Ал-Вамда”) ҳикоясида “талмеҳ” санъати орқали (“У ўзига-ўзи бу молу
дунё, на болалар ёрдам берадиган кун деб айтади”, ибораси орқали Қуръони Каримнинг
“Наба”, “Назиат”, “Абаса”, “Таквир”, “Инфитор”, “Мутаффифун”, “Иншиқоқ”, “Буруж”, “То-
риқ” ва “Қиёмат”) суралари оятларига ишора қилади. “Чақмоқ” ҳикоясининг сюжети онг
оқимига қурилган бўлиб, туш, галлюцинация каби бадиий ифода воситалари орқали ҳикоя-
нинг мазмун-моҳияти, қаҳрамоннинг руҳий ҳолатлари очиб берилади. Ёзувчилар ижодида
муқаддас диний китобларда келтирилган жаннат васфи, жаннат боғларининг тасвирлари,
охират, бу дунёнинг ўткинчилиги тўғрисидаги хабарларга ҳам ижодий ёндашув кузатилади.
Ушбу масала бўйича араб ёзувчиси Жўрж Салимнинг бир қатор ҳикояларини мисол
келтириш мумкин. Жўрж “Фирдавс” –
3
»سودرفلا» (“Ал-Фирдавс”) ҳикоясида
4
реал, кундалик
воқелик таркибига ғайритабиий, фантастик воқеликни бириктиради. Ҳикояда ҳам реал
манзараларни васф этувчи матнга боғ тимсолида жаннат тасвири киритилиб, афсонавий
гўзаллик муҳити яратилади. Бу муҳит ҳикоя сарлавҳаси билан боғланиб, мотивацион яхлит-
лик яратади ва композицион бутунликни таъминлайди. Ёзувчи мазмуний мақсадни ном
даражасига кўтариб, инсон тақдири, умри, охирати, бу дунёнинг ўткинчилиги ҳақида диний-
фалсафий фикрларни баён этади ва инсон такомиллашувини жаннат билан боғлайди.
Замонавий араб ёзувчилари ижодида ҳикоя жанри турли шаклларда учрайди, жумладан,
“узун ҳикоя” – « ةليوط ةصق» (“қиссатун тавилатун”), “қисқа ҳикоя” – « ةريصق ةصق» (“қиссатун
1
53-58 . ص – .1976 .قشمد – .صصق .ميدقلا أمظلا ةياكح .ملاس جروج (Jurj Salim. Hikayat-uz-zimail-qadim. Qisas. – Dimashq, 1976.
– S. 53–58) [George Salim. The story of ancient thirst. Short stories. – Damascus, 1976. – P. 53–58]
2
.10-7 .ص .2002 .ةرهاقلا .ةريصق صصق .ةضمولا .نلااعش دم ح م
(Muhammad Sha’lan. Al-Wamda. Qisas qasira. – Al-Qohira, 2002. – S. 7–10) [Mokhammad Sha’lan. Lighetning. Short
stories. – Cairo, 2002. – P. 7–10]
3
.66-59 .ص .1976 . قشمد .صصق .ميدقلا أمظلا ةياكح .ملاس جروج
(Jurj Salim. Hikayat-uz-zimail-qadim. Qisas. – Dimashq, 1976. – S. 59–66) [George Salim. The story of ancient thirst.
Short stories. – Damascus, 1976. – P. 59–66]
4
Shu o‘rinda Jo‘rj Salimning “Firdavs” hikoyasi o‘zbek adibi Isojon Sultonning “Bog‘i Eram” hikoyasi bilan
hamohangdir. Har ikki adibning hikoyalari mazmun-mohiyati, ko‘tarilgan g‘oya, syujet, kompozisiya, ramziy obrazlar
tizimi jihatidan o‘xshashliklar borligi aniqlangan (The short story of George Salim "Firdavs "is in line with the short story
of the Uzbek writer Isojon Sultan" Garden of Eram". It is established that the short stories of both writers have
similarities in terms of content, raised idea, plot, composition, system of symbolic images)
S H A R Q M A S H ’ A L I
47
қасиратун”) ва “энг қисқа ҳикоя” – « ادج ةريصق ةصق» (“қиссатун қасиратун жиддан”) шакллари
1
мавжуд бўлиб, араб ёзувчилари мазкур кичик эпик жанрнинг бой имкониятларини кенг
намоён этиб бормоқдалар. »ةليوط ةصق» – “узун ҳикоя” шаклида Ғада ас-Самман, Жамол ал-
Ғитоний, Муҳсин Юсуф, Валид Ихлосий, Аҳмад Абдулла Митвалий, Абдураҳмон Мажид ар-
Рубейъий, Фуад ат-Текерли ва бошқа кўплаб ёзувчилар ижод қилиб келмоқдалар. Уларга
марказига қўйилган масалани кенгроқ ва батафсилроқ тасвирлаш, инсон руҳиятини, унинг
ички оламини, ҳаттоки ўзига ҳам маълум бўлиб-бўлмаган ўй-кечинмаларни, онг оқимини
очиш, тафтиш этиш, характернинг маълум бир воқелик тизимида турли тобланишларини акс
эттириш хосдир. Замонавий араб адабиётидаги “узун” ҳикояларнинг “повесть” жанридан
фарқи асардаги асосий қаҳрамон ҳаётида юз берган воқеанинг яхлит ҳолатда тасвирланиши,
асар персонажларининг жуда чегараланган бўлиши билан тавсифланади. Бу борада мисрлик
ёзувчи Аҳмад Абдулла Митвалийнинг “Чироқ” –
2
« جارسلا» (“Ас-Сирож”) ҳикояси диққатга
сазовордир. Ҳикоя инсон руҳиятининг кенг кўламдаги тасвирига бағишланган. Унда ўрта ҳол
кишининг вақти келиб нафақага чиқиши, бундай вазиятдаги инсоннинг руҳий ҳолати, унда
ёлғизланиб қолиш туйғуларининг шаклланиши кабилар тасвирланган. Ҳикояда онг оқими
билан бир қаторда, коллаж, кинокадр каби замонавий бадиий усуллар истифода этилган. Шу
жиҳатдан қараганда, ҳикоянинг сюжет ва композицияси ўзига хос услубда қурилган. Унда
қаҳрамоннинг бир-бирига боғланмаган хотиралари, ҳиссий кечинмалари, воқеа-ҳодисалар
кинокадрдек бирма-бир тасвирланади. Ҳар бир кадр алоҳида эпизод сифатида боғланган,
аммо уларнинг барчаси нафақага чиқиб, ҳаётда ўз мавқеини йўқотган одамлар қиссаси яхлит
тарзда очиб берилган.
Шунингдек, мисрлик адиб Жамол ал-Ғитонийнинг аксарият узун ҳикоялари тақдир ҳук-
мидан азият чекаётган қаҳрамон ҳаётини тарихий воқеалар жараёни фонида кўрсатиши билан
ажралиб туради. Унинг ижодида йигирмага яқин ҳикоялари тарихий мавзуларга бағиш-
ланган. Адибнинг “Мўғуллар” – «мўғулларнинг Марказий ояси ) ҳик”Мўғул-л“А» (
3
»لوغملا
Осиёга қилган юришига бағишланган. Ҳикоянинг услуби мураккаб, тасвир равон ва изчил
эмас. Ёзувчи онг оқими, “ҳикоя ичида ҳикоя” каби анъанавий ва янги услублардан, Қуръон
оятларига ишоралардан фойдаланиб тарихий ҳикоя яратган. Мўғулларнинг Марказий Осиёга
юриши, шу жумладан, Ўтрор билан боғлиқ тарихий воқеалар ҳақида Миркарим Осимнинг
(1907–1984) “Ўтрор”
4
номли тарихий қиссаси ҳам мавжуд.
ХХ асрнинг охирларига келиб замонавий араб адабиётида ҳикоянинг »ادج ةريصق ةصق (“қис-
сатун қасиратун жиддан”) “энг қисқа ҳикоя” шакли жаҳон адабиётидаги каби кенг оммалаш-
ди. Гарчи, бундай ҳикоя шакли ХХ аср ҳикоянависларининг (хусусан, араб адабиётида
5
)
1
Hikoya janriga berilgan mazkur atamalarni keltirishda arab adabiyotshunoslari Abdulloh Axmad, Buali Yasin, Nabil
Sulayman, Sayyid Hamid an-Nassaj, Saloh as-Sarviy, Dalal Xuseynlarning qarashlariga tayanildi (In citing these terms
given to the genre of the story, the views of Arab literary critics such as Abdullah Akhmad, Buali Yasin, Nabil Sulayman,
Sayyid Hamid an-Nassaj, Salah as-selv, Dalal Huseyn were relied on)
2
.183–160 .ص .1976 .قشمد .صصق .ميدقلا أمظلا ةياكح .ملاس جروج (Jurj Salim. Hikayat-uz-zimail-qadim. Qisas. – Dimashq,
1976. – S. 160–183) [George Salim. The story of ancient thirst. Short stories. – Damascus, 1976. – P. 160–183]
3
. 125-91 .ص .1991 .ةرهاقلا .يناثلا دلجملا .ةيصصقلا لامعلأ ا .يناطيغلا لامج
(Jamal al-G’itaniy. Al-A’mal-ul-qisasiya. Al-mujallid-us-saniy. – Al-Qohira, 1991. – S. 91–125) [Gamal al-Gitani.
Selected short stories. Second set. – Cairo, 1991. – P. 91–125]
4
Osim M. O‘tror. Tarixiy povest. – T.: O‘zdavnashr, 1947. – B. 49.
5
O‘rta asr arab adiblari Abu Usmon Amr ibn Baxr al-Johiz (jumladan,
“Ziqnalar”) (
"ءلاخبلا"
),
Abu Xayan at-Tavhidiy
(
“Masallar to‘plami”) (
"لاثملأا عمجم"
)
da va boshqa adiblarning ijodida mana shunday kichik hajmli hikoyalar
yaratilganligi kuzatiladi. Ayniqsa, mumtoz arab adabiyotida keng tarqalgan latifa xususiyatiga ega bo‘lgan eng kichik
S H A R Q M A S H ’ A L I
48
кашфиёти бўлмаса ҳам, эски анъаналар янгитдан қайта тикланди. Ҳикоянинг мазкур шаклига
муқобил термин берилиши бўйича ўзбек адабиётшунослигида аниқ тўхтамга келинмаган
бўлса-да, “энг қисқа ҳикоя”, “шингил ҳикоя”, “япроқ ҳикоя”, “фиқра”, “митти ҳикоя”, “жаж-
жи ҳикоя” каби терминлар ҳам истеъмолдалигини инкор этиб бўлмайди. Юқорида таъкид-
ланганидек, тадқиқотимизда “энг қисқа ҳикоя”
1
термини танлаб олинди.
Жаҳон адабиётида (инглиз адабиётида “very short story” (сўзма-сўз таржимаси “жуда қисқа
ҳикоя”) ёки “short short story” (“қисқагина ҳикоя”), рус адабиётида “очень короткий рассказ”
(“жуда қисқа ҳикоя”), форс адабиётида “достанак” (“ҳикояча”), япон адабиётида “кафтдек
ҳикоя”, турк адабиётида “минимал ҳикоя” (“кичик ҳикоя”) ва ҳ.к.) бу шаклдаги ҳикоянинг
кенг кўламда оммалашувига ижод эркинлиги, ёзувчиларнинг воқеа-ҳодисаларга субъектив
ёндашуви ҳамда глобаллашув жараёнида катта ҳажмли асарларга нисбатан кичик ҳажмли
асарларга бўлган талабнинг кучайиши каби омиллар сабаб бўлди.
Замонавий араб адабиётида Нажиб Маҳфуз, Мунир Утейба, Иззат ал-Қамаҳавий, Маҳмуд
ал-Вардоний (Миср), Жуброн Халил Жуброн (Ливан), Закария Тамер, Аъбир Холид Яҳё,
Ҳийма ал-Муфтий (Сурия), Бусайна ан-Носирий, Аҳмад Иброҳим (Ироқ), Фарруқ Мавосий,
Маҳмуд Шуқейр (Фаластин), Юсуф Дамра (Иордания) ва бошқа ёзувчилар ҳикоянинг мазкур
турида ижод қилмоқдалар. Ушбу шакл ҳажм жиҳатдан ўзгаришларга учраган, айрим ҳикоя-
лар бир нечта жумладан икки саҳифагача ҳажмни ташкил этса, бошқалари эса, шеърий
шаклда баён этилган.
“Энг қисқа ҳикоя”да воқеа-ҳодиса, ғоя ва фикрлар зичлашади, бундай ҳикояларга мавҳум-
лик, матн билан ўйин, тўғри маънодан қочиш, кутилмаган ечим, эртакнамолик, фалсафийлик,
рамзийлик каби хусусиятлар хос бўлиб, бадиий сўз ниҳоятда катта аҳамият касб этади. “Энг
қисқа ҳикоя”нинг мавзулар доираси кенг бўлиб, фалсафий-мажозий, маиший-ахлоқий ва
ижтимоий мазмун касб этади, шу билан бирга, ибратли ҳикоя (притча) жанрига яқин баён
хусусиятлари кузатилади. Фалсафий-мажозий мазмун суриялик Аъбир Холид Яҳёнинг
“Жамланмалар”, “Қисқарув”, “Меъёр” номли ҳикояларида, ибратли ҳикоя (притча) мазмуни-
да эса ливанлик Жуброн Халил Жуброннинг “Дур”, “Тулки”, фаластин-иорданиялик ёзувчи
Фаруқ Мавосийнинг “Фил ва Азроил”, мисрлик Иззат ал-Қамаҳавийнинг “Унинг унвони
тасвири: Мен подшоҳман” каби бир қатор ҳикояларида кузатилади.
Фалсафий-мажозий мазмундаги ҳикояларда мифларга ижодий ёндашув кузатилиб, уларда
ахлоқий-маънавий масалалар акс этган. Жумладан, мисрлик ёзувчи Мунир Утайбанинг бир
бетлик “Огоҳлантириш” – ”Вишну“) номли ҳикоясида ҳинд халқининг ”Инзар-л“А(
2
راذنلإا
маъбуди ҳақидаги мифига ижодий ёндашув кузатилади. Унинг сюжетига интертекстуаллик
хос бўлиб, ҳикоя бошида ҳинд мифологияси келтирилади, лекин ёзувчининг қаламига мансуб
“афсона” эса ҳикоя сюжетининг кейинги тизимида кўзга ташланади.
Мисрлик Нажиб Маҳфузнинг “Қирғоқда”, “Оппоқ”, “Сенда қадимий ҳикоя бор”, ироқлик
Бусайна ан-Носирийнинг “Сўз”, Аҳмад Иброҳимнинг “Битта жумла”, суриялик Ҳийма ал-
Муфтийнинг “Аниқ нусха”, “Ҳимоя”, Закария Тамернинг “Момақалдироқ”, фаластин-иорда-
hikoya bo‘lgan
“navadir”
shakl, mazmun va g‘oya jihatdan “eng qisqa hikoya”ga o‘xshashdir (It is observe that in the
works of Medieval Arabic writers as Abu Usman Amr ibn Bahr al-Jahiz ("The Misers") (" ءلاخبلا"), Abu Khayan at-Al-
Azadiyy ("Collection of parables" (" لاضملأا عمجم") and other writers such small short stories have been created. Especially
common in classical Arabic literature is the "navadir", which is the smallest story that has the characteristic of anecdote,
in terms of form, content and idea is similar to the "shortest short story")
1
Dunyo adabiyotidagi eng qisqa hikoyalar (The shortest short stories in the world literature).
2
.49 .ص .2002 .ةرهاقلا .صصق .ينابيبلا تاياكح .ةبيتع رينم [Mounir Utaiba. The tales of the babbani. Stories. – Cairo, 2002. – P. 49.]
S H A R Q M A S H ’ A L I
49
ниялик Маҳмуд Шуқейрнинг “Тегирмон”, “Автобус”, Юсуф Дамранинг “Бошлар” каби энг қисқа
жажжи ҳикоялари ижтимоий мавзуларга бағишланган бўлиб, ҳаёт ташвишларию, қувончлари
гирдобида қолган инсоннинг руҳий ҳолати, ҳис-кечинмалари, ўй-фикрлари рамзий-мажозий
услубда баён этилган. Уларнинг айримларида рамзийлик, сюрреалистик тасвир ва киноя кучли,
жумладан, иорданиялик Юсуф Дамранинг “Бошлар” –« سوؤرلا» (“Ар-Руус”) ҳикояси модернистик
услубда ёзилган энг қисқа ҳикоянинг ёрқин намунасидир
1
. Ҳикояда одам бошларининг ерда
думалаши, таналарнинг эса бошсиз юриши каби сюрреалистик тасвирлар орқали киноявий
тарзда жамиятнинг маънавий тубан инсонлари қиёфасини акс эттирган.
Маиший-ахлоқий мавзуларга бағишланган энг қисқа ҳикояларда оилавий муносабатлар,
эркак ва аёл ўртасидаги муносабатлар тасвирланиб, қисқа ва лўнда жумлалар замирида катта
маънолар мужассам этилган. Бу ҳикояларда ҳам маиший-ахлоқий мавзуларни ёритишда
тагмаънолиликдан кенг фойдаланилган. Мисрлик адиб Иззат ал-Қамаҳавийнинг тасвирлари
шулар жумласидандир.
ةيداع ةريوصت
«
.تدرف ايح ،ترسف مسبت ،ترظنف رظن
.ملاعلا يف يثنأ لمجأ تنأ :لاق
.تيأر نم مسوأ تنأ :تلاق
بلط
اه
.تقفاوف
اهيلع قدغأ ،لاحلا روسيم ناك
نع افقوت اناك طقف ،داتعملاك ريست امهتايح تناك ..لاصفنا ةأجف و .همارح نم و هللاح نم
».بذكلا
2
Оддий тасвир.
«У (эркак) назар ташлади ва у (аёл) ҳам назар ташлади. У табассум қилди ва у хурсанд
бўлди, у саломлашди ва у жавоб қайтарди.
У (эркак)айтди: Сен дунёдаги энг гўзал аёлсан.
У (аёл)деди: Сен мен кўрганларимнинг энг кўркамлисисан.
У (эркак) унинг қўлини сўради ва у (аёл) унга рози бўлди.
Омадли ҳолат бўлди. У уни ўз жуфти ҳалолига олди ва унга ўз ҳарамидан жой берди.
Кутилмаганда ажралишди. Уларнинг ҳаёти одатдагидек давом этди, фақат улар алдашдан
тўхтадилар».
Миср ёзувчиси Ал-Қамаҳавий мазкур ҳикоясида аёл ва эркак ўртасидаги муносабатларни
ҳикоя ечимидаги «фақат улар алдашдан тўхтадилар» жумласи орқали бу муносабатларнинг
носамимийлиги, ҳақиқий меҳр-муҳаббатга асосланмаганлиги, фақат инсон табиатидаги шаҳ-
воний, ўткинчи туйғуларга қурилганлигини акс эттирган.
Хулоса.
ХХ асрнинг иккинчи ярми Миср ва Машриқ мамлакатлари ҳикоячилигида
янгиланиш тамойиллари асосий икки омил асосида шаклланди. Биринчиси, ички омил, яъни
араб–исроил урушида арабларнинг мағлубияти, араб мамлакатларидаги турли низо ва
қарама-қаршиликлар, воқеликка нисабтан танқидий қарашнинг кучайиши, араб ёзувчилари
дунёқарашининг ўзгариши, бадиий тафаккур такомили, ижодда янгича, бадиий-эстетик изла-
нишларнинг юзага келишидир. Иккинчи, ташқи омил жаҳон адабиётидаги экспрессионизм,
1
Yusuf Damraning “Boshlar” nomli jajji hikoyasining mazmuni bilan qirg‘iz yozuvchisi Sulaymon Risboyevning “Nima
uchun” jajji hikoyasida o‘xshashlik kuzatiladi (A similarity is observed in the short story of the Kyrgyz writer Suleyman
Risboev "Why" with the content of the short story of Joseph Damra "Heads").
2
.77 .ص .1992 .ةرهاقلا .ةريصق صصق .نيطلا و بارتلا دلاب يف ثدح .يواحمقلا تز ع (‘Izzat al-Qamhawi. Hadasa fi biladi at-turab
wat-tiyn. Qisas qasira. – Al-Qohira, 1992. – S. 77) [Izzat al-Qamkhowi. Short stories of the soil and clay city. Short
stories. – Cairo, 1992. – P. 77]
S H A R Q M A S H ’ A L I
50
сюрреализм, экзистенциализм каби модернистик ҳамда реализмнинг магик, психологик,
интеллектуал реализм каби йўналиш ва оқимлар таъсирининг кучайиши билан изоҳланади.
Ушбу минтақада янгиланиш жараёнлари икки босқичда ривожланди. Биринчиси, ХХ аср
1950–60-йиллари адабиётидаги янгиланишлар жараёни бўлиб, Миср ҳикоячилигида “Янги
мавж”, Сурияда “Миллий экзистенциализм йўналиши”, Ироқда “Индивидуализм йўналиши”,
Иордания ва Фаластинда “Фалсафий йўналиш”, “Символизм йўналиши” каби номлар остида
танилган бўлса, иккинчиси, ХХ асрнинг 1980–90-йилларига тўғри келади. Бу давр Миср ва
Машриқ мамлакатлари адабиётида бадиий изланишларда кўп тажрибалар ўтказиш билан
боғлиқ бўлган “Янгича ҳис қилиш” номи билан танилган босқич билан ажралиб туради.
Янгиланишлар жараёнида ўрганилаётган мамлакатлар ҳикоячилигида мазмуний ўзгариш-
лар қуйидагиларда акс этди: ёзувчилар дунёқарашида субъектив муносабатлар юзага чиқди,
инсон “мен”ининг иккига бўлиниши, инсон руҳияти ва унинг туб моҳияти, инсоннинг руҳан
парчаланиши, унинг сирли дунёсини акс эттиришга интилишлар кучайди. Бу мавзуларни
ёритишда инсоннинг жамиятдан, ҳаётдан “бегоналашув”, “ёлғизланиш” ҳолати ва унинг
сабаб-оқибатлари экзистенциализм фалсафаси нуқтаи назаридан тушунтирилди. Ҳаётий ва
миллий муаммолар доирасида умумбашарий ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий масала-
лар рамзий, мажозий ҳамда сюрреалистик тасвирлар орқали тасвирланди.
Миср ва Машриқ араб мамлакатлари адабиётидаги янгиланиш босқичида услубий
ўзгаришлар ўзида қуйидагиларни мужассамлаштирди: асар қаҳрамонига реал хронотопик
характеристика бермасдан баъзан исмсиз қолдириш, воқеалар кечадиган макон ва замонни
географик жиҳатдан чексиз қилиб тасвирлаш, ҳикояларни моҳиятан серқатлам бўлиши (шу
даврда ижод қилган барча араб ёзувчилар услубига хос), замонавий ифодавий-тасвирий
воситалар “онг оқими”, фрагментарлик, кинокадр, коллаж, галлюцинация, сюрреалистик тас-
вирлар, тагмаънолилик кабиларидан кенг фойдаланилди. Тасвирда сюжетнинг реал ва нореал
каби қисмларга бўлиниши, туш ва ўнгнинг аралашиб кетиши, фантастик унсурларнинг
қўлланиши каби магик реализм унсурлари, ассоциатив тасвирлар, рамзийлик, мажозий-
ликнинг кучайиши кузатилди.
Шу босқичда адабий мерос анъаналари, яъни “мақома”, “риҳла” (сафарнома), ибратли
ҳикоя (притча), масал, эртак каби жанрлар хусусияти замонавий бадиий тасвир ва ифода
воситалари билан уйғунлаштирилган ҳолда истифода этилди. “Ирсол ул-масал”, талмеҳ каби
мумтоз бадиий санъат намуналари замонавий араб ёзувчилари ижодида эпиграф, лирик
чекиниш тарзида берилиши кузатилди.
Муқаддас диний китоблар мавзулари (охират, қиёмат, жаннат, дўзах) ва образларининг
(пайғамбарлар) ёритилиши янгича бадиий-эстетик услубларда ифодаланди. Пайғамбарлар
ҳаётига оид қиссаларга мурожаат талмеҳ санъати орқали ифодаланди. Бу турдаги асарларда
ижодкорларнинг икки хил усулда ёндашувларини кўриш мумкин: бири пайғамбарлар ҳаёти-
даги бирон-бир воқеани асар мазмунига сингдириб юбориш, иккинчиси, асарда архетип
образларни акс эттириш, яъни асар қаҳрамонини ўша пайғамбар исми билан аталиши ва
пайғамбар ҳаётидаги воқеаларни асар қаҳрамонининг ҳаётига сингдириб юборилиш каби
усуллар кузатилди.
Замонавий араб ҳикояларида асотирлаштириш ҳодисалари Миср ва Машриқ мамлакат-
лари замонавий (ва ҳозирги замон) адабиётида алоҳида бадиий-эстетик жараён сифатида
шаклланиб, “мифологик йўналиш” номини олди. Араб ҳикоянавислари ижодида жаҳон грек,
ҳинд, қадимги Шарқ халқлари кабиларнинг мифологияси алоҳида аҳамият касб этади. Араб
адиблари асарларида, бир томондан, мифларга эркин ижодий ёндашув кузатилса, иккинчи
S H A R Q M A S H ’ A L I
51
томондан, бугунги кун воқелигини (поклик, маънавий баркамоллик), инсон борлиғи, ҳаёти ва
тақдирига боғлиқ масалаларни сўз санъати талабларидан келиб чиқиб, юксак бадиият билан
акс эттириш хос.
Янгиланиш босқичида араб ҳикоячилигида ҳикоянинг янги шакллари намоён бўлди.
Замонавий араб адабиётида “қисқа ҳикоя” – « ةريصق ةصق» (“қиссатун қасиратун”) шаклидан
ташқари “узун ҳикоя” – « ةليوط ةصق» (“қиссатун тавилатун”) ва “энг қисқа ҳикоя” – « ةريصق ةصق
ادج» (“қиссатун қасиратун жиддан”) шакллари ривожланди.
“Узун ҳикоя” – « ةليوط ةصق» (“қиссатун тавилатун”) ҳажм жиҳатдан ўн беш саҳифадан
эллик саҳифага бўлган ҳикоялар бўлиб, «қисқа ҳикоя» туридан фарқли равишда марказга
қўйилган масалани кенгроқ ва батафсилроқ очиш, инсон руҳиятини, унинг ички оламини, ўй-
кечинмалари, онг оқимини очиш, тафтиш этиш, характернинг, шунингдек, тарихий воқеа-
ларнинг кенг кўламдаги тасвири хос.
“Энг қисқа ҳикоя” – « ادج ةريصق ةصق» (“қиссатун қасиратун жиддан”) хили шакл жиҳатдан
ўзгаришларга дуч келди. Биринчидан, ҳажм жиҳатдан бир неча қаторли жумлалардан икки
саҳифагача ҳажмни ташкил этса, иккинчидан, аксарият шеър шакли кўринишига эга. “Энг
қисқа ҳикоя” шаклида воқеа-ҳодисалар ғоят зичлашиб, фикр ҳам тиғизланиб, мавҳумлик,
матн билан ўйин, тагмаънолилик, рамзийлик, хотиманинг кутилмаган ечим топиши,
эртакнамолик, фалсафий мазмундорлик хос бўлиб, бадиий тил ниҳоятда катта роль ўйнайди.
Араб ҳикоячилигида мазмуний нуқтаи назардан “энг қисқа ҳикоя” шакли фалсафий-мажозий
мазмунда, ижтимоий ва маиший-ахлоқий мавзулар доирасида акс этди. “Энг қисқа ҳикоя”-
ларда адабий мерос анъаналари ҳам, замонавий бадиий тасвир ва ифода воситаларининг
уйғунлашуви ҳам кузатилади.
АРАБСКИЙ НАРОДНЫЙ РОМАН И ОБРАЗ АЙЙАРА
БУЛТАКОВ ИКРОМ
Кандидат филолгических наук, ТГИВ
Аннотация. В исследованиях новейшего времени доминирует историко-культурная пробле-
матика. В то время чисто литературоведческим вопросам уделяется недостаточное внимание.
Однако надо отметить, что до настоящего времени образ любимого народом персонажа – образ
плута - аййара не изучался совсем, также практически не изучался и мир юмора литературы
арабского средневековья в целом. Не было сделано попыток определить его национальные и
эпохальные особенности.
Одной из характерных особенностей смеха в сире является его направленность на самого
смеющегося. Он чаще всего смеется над собой, своими злоключениями и неудачами. Герои сир – эпигоны
главного персонажа – удивительным образом соединяют в себе черты обыкновенного, рядового
человека, не блещущего красотой, не образованного и идеальные, героические черты. Он смел и
отважен, верен друзьям и великодушен с врагами, находчив, умен, неутомим и благороден духом.
Характерные особенности других средневековых произведений, как плутовской роман или
плутовскую повесть – яркое изображение жизни самых разных слоев городского общества того
времени, небольшое количество фантастических элементов, которыми так богато, ироническое
