S H A R Q M A S H ’ A L I
115
“БОБУРНОМА”НИНГ УРДУЧА ТАРЖИМАЛАРИДА
“ФИЛ” ТАЪРИФИ
(Кўрагоний ва Жаъфарий таржималарининг
қиёсий таҳлили мисолида)
ШАРАХМЕТОВА МУХЛИСА
Ўқитувчи, ТДШУ
Аннотация. Ушбу мақолада улуғ ватандошимиз Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг адабий мероси,
шоҳ асари «Бобурнома»нинг урду тилига қилинган таржималари ҳақида маълумот келтирилган,
шунингдек, Мирзо Насируддин Ҳайдар Кўрагоний ҳамда Юнус Жаъфарий таржималари мисолида
Ҳиндистон ҳайвонот оламидан (фил) таърифи аслият матни билан қиёсий жиҳатдан таҳлил этилган.
Қиёсий таҳлиллар жараёнида муаллиф услуби масаласига эътибор қаратилган.
«Бобурнома» дунёнинг кўплаб тилларига таржима қилинган. Айрим тилларга бир неча марта ўгирил-
ган. Инглиз, форс, урду тиллари шулар жумласидандир. Урдуда ҳам тўртта таржима мавжуд. Биринчи
таржимани аслият, яъни туркий-чиғатойдан Мирзо Насируддин Ҳайдар Кўрагоний таржима қилган.
Мазкур таржима аввал 1898, 1926 ва 1962 йилларда чоп этилган. Китобнинг номи «Бобурнома» деб
номланган. Китоб жами 426 саҳифадан иборат.
«Бобурнома»нинг урду тилига иккинчи таржимасини Муҳаммад Қосим Сиддиқий амалга оширган. Бу
таржима 1983, 2010 йилларда нашр этилган. Сарварақда китобнинг номи «Бобурнома» деб, унинг
тагида эса «Тузуки Бобурий» деб келтирилган, китоб жами 101 саҳифадан иборат.
Учинчи таржимани форс тилидан Рашид Ахтар Надавий амалга оширган. Бу таржима 1991 йил
Лаҳор (Покистон) шаҳрида чоп этилган. «Бобурнома»нинг ушбу нашри “Тузуке Бобурий” деб номланган.
Китоб жами 287 бетдан иборат.
Тўртинчи таржимани ҳиндистонлик профессор Юнус Жаъфарий таржима қилган. Ушбу таржима
Абдураҳим Хони Хононнинг форсча таржимасидан ўгирилган. Мазкур таржима 2007 йил Англияда чоп
этилди. Китоб «Vaqayi Babur» деб номланган бўлиб, жами 396 саҳифадан иборат.
Таянч сўз ва иборалар: «Бобурнома» асари, урдуча таржималар, сарварақ, аслият, изоҳ,
сўзбоши, қўлёзма, таъриф, қиёсий таҳлил.
Аннотация. В данной статье представлена информация о литературном наследии нашего великого
соотечественника Захириддина Муҳаммада Бабура переводах шедевра «Бабур-наме» на урду, а также
проведён сравнительный анализ индийской фауны определения слона с текстом оригинала на примере
Мирзы Насириддина Хайдара Курагани и Юнуса Джафари. В процессе сравнительного анализа особое
внимание уделяется проблеме авторского стиля.
«Бабур-наме» переведено на многие языки мира. На некоторые языки переведено несколько раз. Среди
них английский, персидский, урду. Существует также четыре перевода на урду. Первый перевод был
переведён Мирзо Насириддином Хайдаром Курагани с оригинала то есть, с тюркско-чигатайского языка.
Этот перевод был впервые был опубликован в 1898, затем в 1926 и 1962 годах. Название книги
«Бабурнама». Книга состоит из 426 страниц.
Второй перевод «Бабур-наме» на урду был сделан Муҳаммадом Касимом Сиддики. Этот перевод был
опубликован в 1983 и 2010 годах. Книга называется «Бабурнама» и состоит из 101 страниц.
Третий перевод с персидского языка осуществил Рашид Ахтар Надави. Этот перевод был
опубликован в 1991 году в Лахоре (Пакистан). Это издание «Бабур-наме» называется «Tuzuke
Baburi» и состоит из 287 страниц.
Четвёртый перевод перевёл профессор из Индии Юнус Джафари. Этот перевод был переведён из
персидского перевода Абдурахим Хани Ханана и был опубликован в 2007 году в Англии. Книга называется
«Vaqayi Babur» и состоит из 396 страниц..
S H A R Q M A S H ’ A L I
116
Опорные слова и выражения: «Бабур-наме», переводы на урду, название, текст-оригинал,
комментарий, предисловие, рукопись, определение, сравнительный анализ.
Abstract. This article provides information about the literary heritage of our great compatriot
Zahiriddin Muhammad Babur, translations of the masterpiece "Babur-nama" into Urdu, and also provides
a comparative analysis of the Indian fauna of the definition of an elephant with the text of the original on
the example of Mirza Nasiriddin Haydar Kuragani and Yunus Jafari. The comparative analysis focuses on
the problem of the author's style.
"Baburnama" has been translated into many languages of the world. Translated into some languages
several times. Among them are English, Persian, Urdu. There are also four translations in Urdu. The first
translation was translated by Mirzo Nasiriddin Haydar Kuragani from the original, that is, from the
Turkic-Chigatai language. This translation was first published in 1898, then in 1926 and 1962. The title of
the book is "Baburnama". The book consists of 426 pages.
The second translation of Babur-name in Urdu was made by Muhammad Qasim Siddiqiu. This
translation was published in 1983 and 2010. The book is called “Baburnama” and is 101 pages long.
The third translation from Persian was made by Rashid Akhtar Nadavi. This translation was published in
1991 in Lahore (Pakistan). This edition of “Babur-nama” is called “Tuzuke Baburi” and consists of 287 pages.
The fourth translation was translated by the professor from India Yunus Jafari. This translation is
translated from the Persian translation of Abdurahim Khan Khanan and was published in 2007 in England.
The book is called “Vaqayi Babur” and is 396 pages long.
Keywords and expressions: "Babur-name", translations into Urdu, title, original text, commentary,
preface, manuscript, definition, comparative analysis.
Кириш.
Дунё халқларининг ўзаро маданий-адабий алоқалари мустаҳкамланишида
таржима асарларининг алоҳида ўрни бор. Бадиий асарлар таржимаси икки халқни ўзаро
яқинлаштиради, маданий-адабий алоқаларни тараққий эттиришда мислсиз аҳамият касб
этади. Ана шундай асарлардан бири буюк ватандошимиз, бобурийлар салтанати асосчиси,
ҳукмдор ва шоир, адиб ва тарихчи Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) қаламига
мансуб «Бобурнома»дир. XVI асрда яратилган ушбу асар том маънода туркий маданият,
хусусан, ўзбек халқи маънавий қадриятларининг юксак намунаси Шарқ ва Ғарб олимлари
орасида катта қизиқиш уйғотиб, изчил ўрганилаётган асарлардан биридир. «Бобурнома»
моҳиятига кўра воқеий-илмий-саргузашт асардир.
Тарихни холисона ўрганиш, тарихий шахсларга тўғри баҳо бериш, буюк шахслар
фаолиятига янгича ёндашиш имконияти ҳозирги кунда янада ортиб бормоқда. Муҳтарам
юртбошимиз Шавкат Миромонович Мирзиёев сайловолди учрашувларда Бобур мирзо
фаолиятига юқори баҳо бериб, “Мирзо Бобур бизнинг бобомиз, бизнинг қонимиз, бизнинг
болаларимизга ғурур билан айтадиган буюк аждодимиздир”, деган сўзлари Бобур
сиймосига бўлган эътиборни янада ортиб бораётганлигидан далолатдир.
Мақсад ва вазифалар: «Бобурнома»нинг урду тилидаги таржималари аслият билан ўзаро
қиёслаб ўрганилмаган ушбу асарининг ўзбек тилидан урду тилига таржимасига доир изланиш-
лар таржимашуносликдаги кемтикликни тўлдириш, ўзбек тилидан урду тилига ўгирилган
таржималарнинг муаллиф матнига монандлиги, уларда муаллиф услубининг сақланганлиги ва
бошқа масалалардаги назарий ва амалий хулосалар таржимашуносликдаги бўшлиқни тўлди-
риш нуқтаи назаридан ниҳоятда муҳимдир. Шуни назарда тутган ҳолда «Бобурнома»нинг
Мирзо Насируддин Ҳайдар Кўрагоний ҳамда Юнус Жаъфарий томонидан урду тилига
қилинган таржималарда муаллиф услубининг ўзига хосликлари очиб берилади.
Усуллар: илмий мақолани ёзишда тавсифлаш, таснифлаш, қиёслаш каби таҳлил
усулларидан фойдаланилди.
S H A R Q M A S H ’ A L I
117
Натижалар ва мулоҳаза:
Бадиий таржима орқали бир халқ бошқа халқнинг ментали-
тети, урф-одатлари тўғрисида кенгроқ ва чуқурроқ маълумотга эга бўлади. Бу эса халқларни
яқинлаштиришга хизмат қилади. “Бобурнома” аслият матни ва урдуча таржималарнинг
қиёсий таҳлили асосида (Ҳиндистон ҳайвонот оламидан фил таърифи мисолида) муаллиф
услуби масалаларига эътибор қаратилади.
Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг шоҳ асарини жаҳонга машҳур қилган, бошқа
халқларни ҳам баҳраманд этган нарса унинг таржималаридир. Бугунги кунда «Бобурнома»
дунёнинг турли тилларига жумладан, рус, инглиз, немис, голланд, француз, испан, япон,
форсий, турк, араб, ҳиндий ва бошқа тилларга таржима қилинган, ҳамда қайта-қайта нашр
этилмоқда. Охирги маълумотларга қараганда, «Бобурнома» ҳозиргача йигирмага яқин тилга
таржима қилинган.
«Бобурнома» ни урду тилига биринчи марта аслият, яъни туркий тилидан темурийлар
авлодига мансуб Мирзо Насируддин Ҳайдар Кўрагоний таржима қилган. Маълумотларга
қараганда, мазкур таржима 1898 йилда амалга оширилган, бироқ таржимани муаллифнинг
ҳаётлик чоғида нашр этишнинг имкони бўлмаган. Кейинчалик уни 1926 йилда Кўрагонийнинг
фарзандлари Деҳлида чоп эттирганлар. Қўлимиздаги мазкур таржима 1962 йилда Карачи
шаҳрида «Бук-Ленд» нашриётида қайта чоп этилган. Сарварақда китобнинг номи «Бобурнома»
деб, унинг тагида эса “Тузуки Бобурий” деб келтирилган. Китоб жами 426 саҳифадан иборат.
Убайдулла Қуддусий изоҳларни таҳрир қилган, тўлдирган ва сўзбоши ёзган.
«Бобурнома»нинг урду тилига иккинчи таржимасини Муҳаммад Қосим Сиддиқий амалга
оширган. Бу таржима дастлаб 1983 йилда Ҳиндистоннинг Деҳли шаҳридаги «Taraqqi Urdu
Bureau» нашриётида чоп этилган. Сарварақда китобнинг номи «Бобурнома» деб, унинг тагида
эса «Тузуки Бобурий» деб келтирилган, китоб жами 66 саҳифадан иборат. Сўзбоши муаллифи
профессор Фаҳмида Бегум. Шуни айтиш жоизки, мазкур таржима қисқа таржима ҳисобланади,
бинобарин унда изоҳ ва шарҳлар келтирилмаган, кўп ўринлар тушиб қолдирилган.
2010 йил мазкур таржиманинг иккинчи, тўлдирилган нашри ҳам Ҳиндистоннинг Деҳли
шаҳридаги «Qaumi Counsil Bara-e-Farogh-e-Urdu Zaban» нашриёти томонидан чоп этилган.
Таржима тили равон. Сўзбоши муаллифи профессор Муҳаммад Ҳамидуллоҳ Бҳат. Иккала
нашрнинг сўзбошисида таржима форсийдан амалга оширилгани қайд этилган, бироқ форсча
қўлёзма ҳақида ҳеч қандай маълумот келтирилмаган. Китоб жами 101 саҳифадан иборат.
Учинчи таржимани Рашид Ахтар Надавий амалга оширди. Бу таржима 1991 йил Лаҳўр
(Покистон) шаҳридаги «Санге мил» нашриётида чоп этилган. «Бобурнома»нинг ушбу
нашри “Тузуки Бобурий» деб номланган, жами 287 бетдан иборат. Китобда таржимон
томонидан ёзилган тўрт бетлик сўзбоши ва олти бетлик мундарижа берилган. Асар Мумбай
шаҳрида Мирзо Муҳаммад Шерозийнинг “Читра Прабҳа Пресс” нашриётида чоп этилган
форсча нашридан таржима қилинган. Бу форсча қўлёзма ўз навбатида Удайпур рожасининг
кутубхонасидан топилган. 246 саҳифадан иборат тўлиқ бўлмаган мазкур форсча қўлёзма-
нинг кўчирилган йили ҳақида ҳеч қандай маълумот келтирилмайди.
«Бобурнома»нинг тўртинчи таржимасини форсийдан ҳиндистонлик профессор Юнус
Жаъфарий амалга оширди. Китоб «Вақайэ Бабур» деб номланган бўлиб, жами 396 саҳифа-
дан иборат. Изоҳ ва шарҳлар муаллифи Ҳасан Бег. Мазкур таржима 2007 йил Англияда чоп
этилди. Нашр сўнгида бир қатор иловалар, фойдаланилган манбалар, кўрсаткичлар келти-
рилган. Иловаларда “Бобур” исмининг имлоси, муаллиф-шарҳловчининг Бобур изидан
Ўзбекистон, Афғонистон, Покистон ва Ҳиндистон бўйлаб қилган сафарлари ҳақидаги
маълумотлардан иборат.
S H A R Q M A S H ’ A L I
118
«Бобурнома»да Ҳиндистон ва Афғонистон теварак-атрофидаги биз номларини
эшитмаган ёки эшитгану кўрмаган ўнлаб ёввойи, хонаки ҳайвонлар, қушлар ва ҳатто хилма-
хил балиқлар ҳақида ўқиб, инсон ҳайратга тушади. «Бобурнома» муаллифини
Ҳиндистоннинг бой хилма-хил ва ғаройиб ҳайвонот дунёси қизиқтиради. Бобур услубидаги
таққослашда ҳайвонот ва наботот олами алоҳида ўрин тутади.
Қуйида Бобурнинг Ҳиндистонга хос бўлган ҳайвонот оламидан филга берган таърифи
аслият матни ва Мирзо Насириддин Ҳайдар Кўрагоний ҳамда Юнус Жаъфарий урдуча
таржималари мисолида киёсий таҳлил қилинади:
“Фил” таърифи
Аслиятда: “Ҳайвонотким, Ҳиндустон махсусидур, вуҳушдин бир филдурким, Ҳиндисто-
ний «ҳаатий» дерким, Калпий вилоятининг сарҳадларида бўлур. Андин юққори шарқ сари
боқа борғон сари саҳройи фил кўпрак бўлур. Ул орадин фил тутиб келтурурлар. Курара ва
Маникпурдин ўттуз-қирқ мавзиънинг иши фил тутмоқдур. Девонға фил-ўқ жавоб берурлар.
Фил азимул-жусса ва зийрак жонивордур. Ҳар не десалар билур ва ҳар не буюрсалар қилур.
Баҳоси улуқлуғига ярашадур, қарилаб сотарлар. Ҳар неча улуқроқ – баҳоси кўпрак. Андоқ
ривоят қилдиларким, баъзи жазойирда ўн қари фил бўлур эрмиш” .
Кўрагоний таржимаси:
نساوہند
کے
صمخصو
چر
ند
ںورنوجا
میں
سے
ک یا
تھیہا
ہے
۔
تھیہا
لپیکا
کی
حدسر
کے
ک
ی ر
ق
ا تہو
ہے
۔
جتنا
قمشر
کی
ک
یجا
پروا
کک
چلتے
ؤجا
ک
تنا
ہی
ملنا
گاےجا
۔
سیا
جنگل
میں
سے
تھیہا
ےپکڑ
تےجا
ہیں
۔
ہگرآ
روا
رگپوا ت
کے
قےعلا
کے
تیس
لیسچا
ںؤگا
ںلواو
کا
یہیں
مکا
ہے
۔
چہگرا
تھیہا
ےر ب
جسم
کا
نوجا
ر
ہے
مگر
کیسا
ھسد
جا
ا ت
ہے
جو
کہو
ہو
کا تکر
ہے
۔
کتھیہا
کی
قیمت
سا
کے
ٹےچھو
ےر ب
نےہو
پر
رّمقر
ہے
۔
جتنا
ار ب
گاہو
کتنا
قیمت
ہدا تز
گیہو
۔
ںیہا
تو
رچا
رگز
سے
ہدا تز
نچاوا
یکھنےد
میں
نہیں
ا تآ
ک۔
کہتے
ہیں
کہ
ںور بر ج
میں
بھی
تھیہا
ا تہو
کہے
روا
ےر ب
قد
کا
ا تہو
ہے
۔
Кўрагонийда “Ҳайвонотким, Ҳиндустон махсусидур, вуҳушдин бир филдурким,
Ҳиндистоний «ҳаатий» дерким, деган жумланинг таржимаси қуйидагича берилиб,
نستاوہند
ےک
صمخصو
ندچر
ںورنوجا
میں
سے
ک یا
تھیہا
ہے
“Ҳиндистонга хос, ўтхўр жониворлардан бири филдир” деб
таржима қилинади. Аслиятдаги Ҳиндустоний «ҳаатий» дерким жумласи ҳамда кейинги
гапдаги «саҳройи фил» ибораси урду тилида тушириб қолдирилган. “Ул орадин фил тутиб
келтурурлар” жумласи “Ўрмонлардан фил тутиб келтирадилар”
سا
جنگل
میں
سے
تھیہا
ےپکڑ
تےجا
ہیں
тарзида ўгирилган. “Ўрмон”
جنگل
[jangal] сўзини таржимон қўшган ва бундан аслиятдаги
маъно ўзгармаган. “Курара” (жой номи)нинг ўрнига
گرآ
ہ [Agra ] бўлиб кетган
کہگرآ
کروا
کر و پک
نم
ککے
قےعلا
کے
تیس
لیسچا
ںؤگا
ںلواو
کا
یہیں
مکا
ہے
۔
Аслиятдаги “Курара ва Маникпурдин ўттуз-қирқ мавзиънинг
иши фил тутмоқдур” деган гап таржимада “Агра ва Маникпур вилоятининг ўттуз-қирқ
қишлоқ яшовчиларининг бу ердаги иши ҳисобланади” дейилган. “Ҳар не десалар билур ва
ҳар не буюрсалар қилур” жумласи кейинги гапга қўшиб таржима қилинган: “Гарчи фил
баҳайбат жонивор бўлса ҳам, лекин нима десалар билади.” Шу гапнинг давомидаги
«зийрак» сўзи тушириб қолдирилган.
Аслиятда: Филнинг емак ва ичмаги тамом хартуми биладур, хартуми бўлмаса тирилмас.
Хартумининг икки ёнида юққориғи энгагида икки улуқ тиши бор, томға ва йиғочқа ушбу
тишларини қўюб, зўрлаб йиқитур. Урушмоқ ва ҳар зўр ишларким бўлса, ушбу тишлар била
қилур. Ож бу тишларни дерлар. Бу тишларнинг ҳинд элининг қошида хейли қадри бор.
Филнинг туки йўқтур. Ҳиндустон элининг қошида филнинг бисёр эътибори бор.
S H A R Q M A S H ’ A L I
119
Кўрагоний таржимаси:
قیا ت
ڈ
نسو
کے
یعےرذ
سے
کا تکھا
پیتا
ہے
۔
سا
کے
منہ
میں
پروا
کے
ک
یجا
ود
ےر ب
ک
یاد
ر ہا ت
نکلے
ئےہو
تےہو
ہیں
۔
نا
ںنتواد
سے
ہو
ںورایود
روا
ںختورد
ک
روز
کر
کے
اگر
یتاد
ہے
۔
نا
ہی
ںنتواد
سے
بحر
روا
بصر
کا
مکا
لیتا
ہے
۔
تھیہا
ک
یاد
بھی
نا
سے
ہی
دامر
ہے
۔
نیستاوہند
نا
ںنتواد
کی
بہت
رقد
تےکر
ہیں
۔
روا
ںورنوجا
کی
حطر
تھیہا
کے
جسم
پر
لا ت
روا
کپش
نہیں
تیہو
۔
نیستاوہند
کے
ک یدر
ب
تھیہا
کیر ب
تعز
کی
چیز
ہے
۔
Аслиятда келтирилган ушбу гапнинг таржимаси Кўрагонийда қуйидагича таржима
қилинган: Филнинг емак ва ичмаги тамом хартуми биладур, хартуми бўлмаса тирилмас. یقاب
ڈ
نسو
کے
یعےرذ
سے
ا تکھا
پیتا
ہے
۔
яъни “хартуми ёрдамида еб-ичади” шу гапнинг давомидаги хартуми
бўлмаса тирилмас жумласи тушиб қолдирилган, натижада аслиятдаги маъно ўқувчига тўлиқ
етказилмаган. “ Ож бу тишларни дерлар” жумласи ҳам таржимада тушиб қолдирилган.
Аслиятдаги кейинги жумла қуйидагича: “Филнинг туки йўқтур”
کجسم
کپر
کلا ت
کروا
کپش
کنہیں
کتیہو
۔
“
Танасида
сочи ва туки бўлмайди” тарзида ўгирилган. Таржимадан кўриниб турибдики, мазкур
гапда
کپش
[pаshm] “тук” сўзи орттирилган. Фикримизча, маънога у қадар путур етмаган.
Охирги жумла таржимаси аслиятга мос келади.
Жаъфарий таржимаси:
ہو
رنوجا
جو
صخا
رطو
پر
نستاوہند
میں
کا ت
ۓ
تےجا
ہیں
نا
میں
سے
ک یا
فیل
،ہے
جیسے
ںہاو
کے
گلو
تھیہا
کہتے
ہیں
۔
یہ
نوجا
ر
ک
یلاو
لپیکا
کی
سر
ںوحد
ک
ی
ا تا ت
ا تجا
ہے
۔
گرا
ںہاو
سے
قمشر
کی
ک
یجا
ارذ
گےآ
چلیں
تو
روا
بھی
ہدا تز
داتعد
میں
جنگلی
تھیہا
ےا ت
تےجا
ہیں
۔
نچہچنا
ہدا تز
کر
ب
تھیہا
سیا
جگہ
سے
پکڑ
کر
لا
ے
تےجا
ہیں
۔
ہکٹر
روا
ک
یما
کیرپو
لیسچا
ںؤگا
یسےا
ہیں
ںجہا
کے
ںگولو
کا
مکا
ہی
تھیہا
کا تپکڑ
ہے
روا
نایود
فیل
ک
یہیں
گلو
ہو
تیہو
ہیں
۔
تھیہا
عظیم
لجثہا
روا
بہت
ہی
راسمجھد
رنوجا
ہے
سا
سے
جو
کچھ
بھی
کہا
ئےجا
ہو
ک س
سمجھتا
ہے
روا
جو
بھی
حکم
سےا
ا تد
کا تجا
ہے
سا
کی
ہو
ک عطاا
کا تکر
ہے
۔
سا
کی
قیمت
سا
کی
قد
و
ک مقا
سے
ئیلگا
تیجا
ہے
۔
نچہچنا
سا
کا
جثہ
جتنا
ار ب
گاہو
قیمت
بھی
ہدا تز
گیہو
۔
کہتے
ہیں
کہ
بعض
کر بر ج
ے
یسےا
بھی
ہیں
ںجہا
تھیہا
کی
ئینچاوا
سد
رگز
تیہو
ہے
۔
لیکن
بھیا
ک
ی
تھیہایسا
یکھاد
نہیں
کج
کا
قد
رچا
نچا ت
رگز
سے
ہدا تز
ہو
۔
Жаъфарийда биринчи жумла таржимаси қуйидагича: “Ҳайвонотким, Ҳиндустон
махсусидур, вуҳушдин бир филдурким, Ҳиндистоний «ҳаатий» дерким, Колпи вилоятининг
сарҳадларида бўлур”.
ہو
رنوجا
جو
صخا
رطو
پر
نستاوہند
میں
ا ت
ۓ
تےجا
ہیں
نا
میں
سے
ک یا
فیل
،ہے
جیسے
ںہاو
کے
گلو
تھیہا
کہتے
ہیں
۔
یہ
رنوجا
ک
یلاو
لپیکا
کی
ںوحدسر
ک
ی
کا تا ت
کا تجا
ہے
ک۔
,яъни “У шундай жониворки, кўпроқ Ҳиндистонда учрайди,
улардан бири филдир, у ерликлар «ҳатҳи» дейдилар. Бу жонивор Колпи вилоятининг
сарҳадларигача учрайди” тарзида ўгирилганки, аслиятга мос келади. “Андин юққори шарқ
сари боқа борғон сари саҳройи фил кўпрак бўлур”...
کگرا
ںہاو
کسے
قمشر
ککی
ک
یجا
کارذ
کگےآ
کچلیں
کتو
کروا
کبھی
کہدا تز
کداتعد
کمیں
کجنگلی
تھیہا
کا ت
ۓ
تےجا
ہیں
۔
Мазкур жумла урдуга таржима қилинса қуйидагича бўлади: “Агар у ердан шарқ
томон бироз олдинга (юқорига) юрсангиз, янада кўп миқдорда саҳройи филлар учрайди”.
Фикримизча, мазкур жумла таржимаси ҳам дуруст чиққан. Кейинги “Ул орадин фил тутиб
келтурурлар” жумла таржимасида аслиятда йўқ, ортиқча сўз ва бирикмалар қўшилган:
نچہچنا
کہدا تز
ر
ب
تھیہا
کسیا
کجگہ
سے
کپکڑ
کر
کلا
ۓ
کتےجا
ہیں
ک۔
,
яъни “Айтгандек, кўпгина филларни айнан шу ердан тутиб олиб
кетадилар”. “Курара ва Маникпурдин ўттуз-қирқ мавзиънинг иши фил тутмоқдур”
аслиятдаги ушбу жумла таржимаси қуйидагича:
کہکٹر
کروا
ک
یما
کیرپو
کلیسچا
کںؤگا
کیسےا
کہیں
کںجہا
ککے
کںگولو
ککا
کمکا
ک
ہی
کتھیہا
کا تپکڑ
کہے
روا
نایود
فیل
ک
یہیں
گلو
ہو
کتیہو
ہیں
ک۔
Бобур таъкидлашича, Курара ва Маникпурнинг ўттиз-қирқ жойидаги
аҳоли фил овлаш билан шуғулланади. Мазкур жумла таржимасида ҳам аслиятда
S H A R Q M A S H ’ A L I
120
келтирилган Курара ва Маникпур жой номлари
کہکٹر
کروا
ک
یما
کیرپو
[KuRa aor Ma:nikpu:ri:] имловий
жиҳатдан хато битилган (аввалги иккита таржимон ишида ҳам шундай хатога йўл қўйилган).
Шунингдек, ...ўттуз-қирқ мавзиънинг иши... “...шундай қирқта қишлоқ борки...”деб ўгирилган.
Кейинги жумла Девонға фил-ўқ жавоб берурлар (Матн табдили : У ерликлар ҳукумат
маҳкамаси олдида ҳар бир фил учун жавобгардир) таржимаси мавжуд (Кўрагоний ва Надавий
таржималарида ушбу жумла таржимаси тушиб қолдирилган) ва аслиятдан бироз фарқли
равишда ўгирилган.
کنایود
کفیل
کک
کیہیں
کگلو
کہو
کتیہو
کہیں
ک۔
яъни, “Ҳукумат филига айнан шу ердагилар
жавобгардир”. Фил азимул-жусса ва зийрак жонивордур жумласи урдуда
۔
کتھیہا
کعظیم
کلجثہا
ک
روا
کبہت
ک
ہی
کراسمجھد
کرنوجا
کہے
яъни, “Фил баҳайбат ва жуда ҳам зийрак жонивордир” таржимадан кўриниб турибдики,
ушбу жумлада
تہب
یہ
[bahot hi: [“жуда, анча” равиши қўшилган ва айтиш мумкинки, маънога
путур етмаган. Аслиятда лўнда ифода этилган “Ҳар не десалар билур ва ҳар не буюрсалар
қилур” жумла таржимаси фикримизча, керагидан ортиқ чўзиб юборилган:
کسا
کسے
کجو
ککچھ
کبھی
ککہا
کئےجا
کہو
ک س
کسمجھتا
کہے
کروا
کجو
کبھی
کحکم
کسےا
ا تد
کا تجا
کہے
کسا
ککی
کہو
ک عطاا
ا تکر
کہے
ک۔
Ушбу жумла урдудан таржима қилинса, мана бундай
бўлади: “Унга нима десангиз, ҳаммасини тушунади ва нима буюрсангиз, унга итоат қилади”.
Кейинги жумлалар таржимасида аслиятдаги маъно сақланган.
Аслиятда: “Филнинг емак ва ичмаги тамом хартуми биладур, хартуми бўлмаса тирилмас.
Хартумининг икки ёнида юққориғи энгагида икки улуқ тиши бор, томға ва йиғочқа ушбу
тишларини қўюб, зўрлаб йиқитур. Урушмоқ ва ҳар зўр ишларким бўлса, ушбу тишлар била
қилур. Ож бу тишларни дерлар. Бу тишларнинг ҳинд элининг қошида хейли қадри бор.
Филнинг туки йўқтур. Ҳиндустон элининг қошида филнинг бисёр эътибори бор”.
Жаъфарий таржимаси:
تھیہا
ندسو
سے
ہی
کا تکھا
ہے
روا
سیا
سے
نیا ت
پیتا
ہے
۔
گرا
سا
کی
ڈ
نسو
نہ
ہو
تو
ہو
ہندز
نہیں
ہر
سکتا
۔
ڈ
نسو
کے
ںنوود
کفطر
پروا
کے
ےجبڑ
میں
ےر ب
ک
یاد
تےہو
ہیں
۔
کہو
ںورایود
روا
ںختورد
ک
نا
ںنتواد
سے
لگاروز
کر
نیچے
اگر
سکتا
ہے
۔
کنھیا
ںنتواد
سے
ہو
نہ
کفصر
ک
ج
بلکہ
روا
ےسرود
ہو
متما
مکا
ا تکر
ہے
ج
میں
ک
قطا
کفصر
تیہو
ہے
۔
نا
ںنتواد
جعاک
کہتے
ہیں
۔
نستاوہند
کے
گلو
نا
ںنتواد
کک
بہت
رقد
تےکر
ہیں
۔
ںیہا
کے
ےسرود
تا تاحیو
کی
حطر
تھیہا
کے
نبد
پر
لا ت
نہیں
تےہو
۔
یہ
رنوجا
ںیہا
کے
ںگولو
کے
لئے
صخا
ہمیتا
کا
ملحا
ہے
۔
Жаъфарий таржимасида аслиятдаги биринчи жумла, яъни “филнинг емак ва ичмаги тамом
хартуми биладур, хартуми бўлмаса тирилмас” қуйидагича ўгирилган:.
کتھیہا
کندسو
کسے
ک
ہی
ک
کھا
کا ت
کہے
ک
روا
کسیا
کسے
کنیا ت
کپیتا
کہے
۔
کگرا
کسا
ککی
ڈ
نسو
کنہ
کہو
کتو
کہو
کہندز
کنہیں
کہر
کسکتا
ک۔
яъни, “Фил фақат хартуми билан овқатланади ва сув ичади. Агар
унинг хартуми бўлмаса, у яшай олмайди” айтиш мумкинки, таржима тўғри бажарилган.
Иккинчи ва учинчи жумлалар таржимасида ҳам аслиятдаги маъно сақланган. Олтинчи жумла,
яъни “Филнинг туки йўқтур” таржимасида аслиятда мавжуд бўлмаган ортиқча сўз ва
бирикмаларнинг қўшилиши натижасида чўзилиб кетган.
کںیہا
ککے
کےسرود
کتا تاحیو
ککی
کحطر
کتھیہا
ککے
کنبد
کپر
کلا ت
کنہیں
کتےہو
ک۔
Ушбу жумла урдудан таржима қилинса, қуйидагича бўлади: “Бу ердаги бошқа ҳайвонлар каби
филнинг ҳам баданида туки бўлмайди”. Ушбу ўринда аслиятда қисқа ва лўнда ифодаланган
жумла чўзилиб кетган. Охирги жумла таржимаси аслиятга мос келади.
Хулоса.
Юқорида келтирилган мулоҳазалар ва қиёсий таҳлиллар асосида шуни айтиш
мумкинки, Биринчидан, «Бобурнома»да Мирзо Бобурнинг мамлакатлардан Ҳиндистонга ва
мазкур юртнинг ҳайвонот олами, жумладан, филга берган таърифни аслият ва урдуча
таржималар билан солиштириш натижасида муаллиф услуби сақланганлиги, таржималар асосан
S H A R Q M A S H ’ A L I
121
тўғри амалга оширилганини айтиш мумкин, лекин ютуқлар билан бир қаторда айрим хато ва
камчиликларга ҳам йўл қўйилган. Хусусан, Кўрагоний таржимасида айрим ўринларда жой
номларининг ўзгариб кетиши, (Агра-Курара каби), аслиятда келтирилган баъзи сўзлар ёки
жумлаларнинг тушиб қолиши, бироқ баъзи ҳолларда муаллиф услубига путур етмаган ҳолда
таржимон томонидан айрим сўзларнинг орттирилиш ҳолатларини айтиш мумкин. Жаъфарий
таржимаси форс тилидан ўгирилганлиги боис аслиятда қисқа ва лўнда берилган жумлаларнинг
таржимада чўзилиб кетиши, ортиқча ва жимжимадор жумлаларнинг қўшилиши аслиятдаги
маънони таржимада ўзгариб кетиши, айрим сўзларнинг тушиб қолдирилиши, шунингдек, жой
номларининг ёзилишида имловий-услубий хатолар кузатилди.
Иккинчидан, Мирзо Насируддин Ҳайдар Кўрагоний таржимаси бир неча жиҳати
биринчидан, Кўрагонийнинг аслиятдан, яъни туркий-чиғатойдан ўгирганлиги; иккинчидан,
урду тилидаги биринчи тўлиқ таржима эканлиги; учинчидан, таржимада муаллиф услуби
нисбатан сақланганлиги билан аҳамиятлидир.
Учинчидан, Юнус Жаъфарий таржимасининг тўлиқ ва илмий таржима эканлиги, изоҳ
ҳамда шарҳларнинг мўллиги билан аҳамиятлидир. Чунки изоҳ ва шарҳлар асарни чуқурроқ
тушуниш ҳамда ўрганишга кўмак беради, асарнинг илмийлигини оширади.
Тўртинчидан, айрим хато-камчиликларга қарамай, «Бобурнома»нинг урдуча таржималари
катта аҳамиятга эга – у урду тилида сўзлашувчи халқлар орасида ўзбек мумтоз адабиётининг
нодир намунаси бўлмиш «Бобурнома»ни оммалаштиришда, бу улуғ асардан бошқа халқларнинг
вакиллари ҳам баҳраманд бўлишга имконият яратиш билан ҳам аҳамиятлидир.
ИЖТИМОИЙ МАВҚЕ, КАСБ-ҲУНАР БИЛАН БОҒЛИҚ СЎЗЛАР
ВА УЛАРНИНГ УРДУ ТИЛИДАГИ ТАРЖИМАЛАРИ ҲАҚИДА
(П.Қодировнинг “Юлдузли тунлар” асари мисолида)
УМАРОВА МОҲИРА
Таянч докторант, ТДШУ
Аннотация. Инсонларнинг эгаллаб турган лавозими, касби, мавқейи, жамиятдаги обрў-эътибори
унинг ҳаётида, турмуш тарзида муҳим рол ўйнайди. Қандайдир маънода бу унга нисбатан одамларнинг
муносабатини ҳам белгилаб бериши ҳеч кимга сир эмас.
Бизнинг мазкур мақоламиз ҳам айнан инсонларнинг ижтимоий мавқейи, касби, жамиятдаги эгаллаб
турган ўрни билан боғлиқ сўзлар, мурожаат усуллари ҳамда уларнинг урду тилида қандай кўринишда акс
этгани, Ҳиндистон ва Покистондаги табақаланиш, ижтимоий мавқе билан боғлиқ ҳозирги кундаги ва
ўтмишдаги ҳолат, муаммолар, ҳиндлар ва покистонликлар ҳаётида табақаланишнинг аҳамияти, ҳар бир
жамият вакилига, аёл ва эркакка нисбатан қўлланиши мумкин бўлган сўзлар ва мурожаат усуллари
ҳақида ёзилган. Яна алоҳида эътибор, мазкур хос сўзларни таржимон томонидан қандай, қай усулларни
қўллаган ҳолда таржима қилинганига ҳам қаратилган ва таҳлилга тортилган.
Ушбу илмий мақола учун адабий манба сифатида атоқли ўзбек ёзувчиси Пиримқул Қодировнинг
“Юлдузли тунлар” асари ҳамда унинг урду тилига моҳир таржимон Манзар Салим томонидан
نیلداظہیر
ن
ر با ب
таржимаси танлаб олинди ва таҳлил қилинди. Таржима асаридаги барча ютуқлар келтириб ўтилди.
Таянч сўз ва иборалар: Таржима, урду тили, реалия, аслият, мурожаат,ижтимоий мавқе,
адекват таржима, ижтимоий табақа, каста.
