S H A R Q M A S H ’ A L I
66
УРДУ ТИЛИДАГИ ИНГЛИЗЧА ҲАРБИЙ ТЕРМИНЛАР
ВА УЛАРНИ СЕМАНТИК ГУРУҲЛАРГА АЖРАТИШ ТАЖРИБАСИДАН
НИШАНОВА ЛОЛА
тадқиқотчи
Аннотация. Ушбу мақолада замонавий урду тилида ҳарбий терминология соҳасига тегишли
инглизчадан ўзлашган сўзларнинг ишлатилиши кўриб чиқилади. Мақола Покистонда нашр этила-
диган Daily Pakistan, Daily Jang газеталари ва Покистон Мудофаа вазирлигининг расмий “Hilal”
журналидан тўпланган ашёвий материалларга асосланган. Инглизча ўзлашмаларни тавсифлаш
асосини дефиниция тушунчаси ташкил қилади.
Бу ишда замонавий урду тилида ҳарбий терминологиянинг асосий хусусиятларини ўрганишга
ҳаракат қилинди. Тўпланган ашёвий материаллар ҳарбий лавозимларни билдирувчи, ҳарбий
ташкилотларни билдирувчи атамалар, ҳарбий соҳага оид қисқартмалар, ҳарбий қурол-аслаҳалар,
ҳарбий кийимлар, ҳарбий ҳаракатларга оид сўзлар ва ҳарбий техника-жиҳозлар каби семантик
гуруҳларга ажратиб таҳлил қилинди. Инглизчадан ўзлашган ҳарбий атамаларга оид сўзлар нафақат
ҳарбий соҳада, балки адабий тилда ҳам қўлланилади. Бундай сўзлар ҳарбий соҳада қўлланилганида
алоҳида мазмунга эга бўлади. Семантик гуруҳлардаги инглизча ўзлашма сўзларни таҳлил қилиш
натижасида аён бўлдики, Покистоннинг ҳарбий соҳасига инглиз тилидан ҳарбий лавозимларни
билдирувчи атамалар, ҳарбий ташкилотларнинг номлари ва у билан боғлиқ қисқартмалар гуруҳига
жуда кўп сўзлар ўзлашган. Ҳарбий ҳаракатларга оид ва ҳарбий кийимларга оид инглизча ўзлашмалар
семантик гуруҳига нисбатан камроқ сўзлар кириб келганини сезиш мумкин. Покистон ҳарбий
соҳасида қўлланиладиган инглизча ўзлашмалар ҳам фонетик, ҳам график жиҳатдан урду тилига
мослаштирилгани алоҳида аҳамият касб этади. Бир қарашда, бундай инглизча сўзларни урдуча сўз
деб ўйлаш ҳам мумкин. Демак, инглизча ўзлашмалар Покистоннинг ҳарбий соҳасида маҳаллийлашиш
жараёнини юқори даражада амалга оширмоқда дейиш муболаға бўлмайди.
Aшёвий материалнинг ҳар бир таҳлили урду тилида нашр этиладиган замонавий матбуотдан
олинган мисоллар билан тасдиқланган. Таҳлилларга асосланиб, инглиз тилидан ўзлашган сўзлар матбуот-
да кенг қўлланилиши тасодифий ҳодиса эмас деган хулосага келинди. Мисолларда учраган инглиз ўзлаш-
малари бир тилли ва икки тилли луғатларда мавжуд бўлиб, уларнинг урду тилидаги эквиваленти йўқ.
Таянч сўз ва иборалар: Термин, ҳарбий терминология, инглиз ўзлашма, ашёвий (аутентик)
материал, аналитик тил, грамматик хусусият, тавсифий усул, аниқ от, мавҳум от.
Аннотация. Настоящая статья рассматривает употребление английских заимствований относя-
щиеся к сфере военной терминологии в современном языке урду. Статья построена на собранном
аутентическом материале из газет Daily Pakistan, Daily Jang издаваемых в Пакистане и официального
журнала Министерства обороны Пакистана Hilal. В основу описания английских заимствований
берется определение дефиниция.
В настоящей статье предпринимается попытка изучения основных особенностей военной термино-
логии современного языка урду. Собранные аутентические материалы были разделены на следующие
семантические группы: термины, обозначающие военные должности, термины, обозначающие военные
организации, аббревиатуры, относящиеся к военной сфере, оружия, одежда, слова, выражающие военные
действия и военную технику. Слова, относящиеся к военным терминам, заимствованные из английского
языка, используются не только в специальной военной сфере, но и в общеупотребительном литературном
языке. Такие слова имеют особое значение при использовании в военной сфере. Анализ английских слов в
семантических группах показал, что в пакистанскую военную сферу заимствовано очень много слов из
английского для обозначения военных должностей, названий военных организаций и аббревиатур,
связанных с указанной сферой. Примечательно, что меньше заимствований встречаются в семантической
группе, относящихся к военным действиям и специальной одежде. Актуальность этой статьи
обусловлена, прежде всего, необходимостью изучения и описания военной терминологической системы
S H A R Q M A S H ’ A L I
67
общеупотребительного литературного языка урду. Особое значение имеет тот факт, что английские
заимствования, используемые в языке урду, настолько фонетически и графически приспособлены, что их
на первый взгляд можно рассмотреть как слова языка урду.
Каждое положение анализа фактического материала подтверждается примерами из современной прессы
на урду. На основе анализа заключается, что эти заимствования употребляются в прессе не случайно. Они
содержатся в двуязычных и одноязычных словарях и практически не имеют эквивалентов собственно урду.
Опорные слова и выражения: Термин, военная терминология, английские заимствования,
аутентичный материал, аналитический язык, грамматическая особенность, описательный метод,
конкретное существительное, абстрактное существительное.
Abstract. The present article considers of current military vocabulary borrowed from English to Urdu. The data
for the research were collected from authentic materials of popular newspapers such as Daily Pakistan, Daily Jang
and the official magazine of Pakistan Armed Forces Hilal. The newspapers and magazine were chosen as a source
because its language considered simple communication language of society. As English and Urdu languages have
been in close contact during the British colonization of the sub-continent, the present study also outlines factors
involved in borrowing from English to Urdu and shows the influence of English on Urdu.
This article attempts to study the main features of the military terminology of Urdu language. The collected
authentic materials were divided into the following semantic groups: terms for military positions, terms for military
organizations, abbreviations related to the military sphere, weapons, clothing, words expressing military action and
equipment. English loanwords of military terms are used not only in the military, but also in common literary language.
Such words have special meaning when they are used in the military. Analysis of English loanwords in semantic groups
showed that a lot of words were borrowed in military positions, names of military organizations and abbreviations. We
can see that military operations and uniforms semantic group use less English loanwords than other groups.
Based on analysis, we can predict with a high degree of certainty that it is no coincidence that these borrowings
are used in the press. They are available in both bilingual and monolingual dictionaries.
Keywords and expressions: Term, military terminology, English loanword, authentic material, analytical
language, grammatical feature, descriptive method, concrete noun, abstract noun.
Тарихий тараққиёт йўлидан маълумки, инглиз тили ўз вақтида асосий соҳаларда етакчи
мавқени эгаллаб олган. Деярли икки аср давомида инглиз тили ҳинд субконтинентидаги
барча мамлакатларда ҳукмронлик қилиб келди. Ушбу устунлик барча мустақил давлат-
ларнинг, жумладан Покистоннинг ҳам ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳаётидаги жабҳалари-
га катта таъсир ўтказди. Ҳинд субконтинентида Британия ҳукмронлиги давридан буён
инглиз-тили расмий, сиёсий ва ижтимоий мавқега эга бўлишда ва вақт ўтган сайин ўзининг
аҳамиятини янада кенгайтиришда давом этиб келмоқда. Бу жараён инглиз тилининг халқаро
майдондаги мавқейи мустаҳкамланиб бораётгани билан ҳам боғлиқ.
Покистонда инглиз тили мамлакат Конституцияси томонидан тан олинган икки расмий
тилдан бири ҳисобланади. Покистон давлати ташкил топгач, мамлакатнинг миллий тили
урду-тили бўлишига қарамай, инглиз-тили Покистоннинг расмий, иқтисодий ва илм-фан
соҳаларида етакчи ўринни сақлаб қолмоқда. Quacquarelli Symonds World University Rankings
(дунё олий ўқув юртларини таҳлил қилишга ихтисослашган Британия компанияси) тадқиқот-
лари натижасига кўра, Покистонда жами 174 та хусусий ва давлат университети фаолият
юритади. Энг эътиборли жиҳати шундан иборатки, бу таълим даргоҳларида таҳсил олиш
учун урду тилини билишнинг ҳожати йўқ, чунки Покистондаги барча университетларда
инглиз тилида таълим бериш йўлга қўйилган.
Покистон халқининг инглиз-тилига эътибори алоҳида эканлигини, мамлакатда нашр этила-
диган газеталарда инглиз тилининг аҳамияти билан ҳам изоҳлаш мумкин. Покистон статистика
бюросининг 2019 йилги маълумотларига кўра, мамлакатда нашр этиладиган газеталарнинг
S H A R Q M A S H ’ A L I
68
умумий сони 707 тани ташкил қилади. Булардан 72 таси фақат инглиз тилида чоп этилади, яъни бу
умумий газеталарнинг 10.2 фоизи демакдир. The Pakistan Observer, Business Recorder ва Dawn
Покистонда инглиз тилида чоп этиладиган энг машҳур газеталар қаторига киради. 577 та урду
тилида нашр этиладиган газеталарнинг инглиз тилидаги талқини ҳам учрайди. Жумладан, The Daily
Pakistan, Pakistan Times, Daily Qudrat, Daily Global News ва ҳоказо. AҚШнинг дунё аҳолисини
рўйхатга олиш бюроси (World Population Review) нинг 2021 йилги маълумотларига биноан,
Покистон – аҳолисининг сонига кўра, Ҳиндистон ва AҚШдан кейин III ўринда турадиган инглиз
тилида сўзлашувчи мамлакат ҳисобланади. Покистон аҳолиси айни пайтда 225,087,321 нафарни
ташкил қилса, бу кўрсаткичдан деярли 49 фоизи, яъни 110,292, 787 нафари инглиз тилида сўзлашади.
Покистонда инглиз тили муҳим рол ўйнаётган вазиятда мамлакатдаги барча маҳаллий тиллар, яъни
расмий ва норасмий тиллар инглиз тили билан узлуксиз алоқада бўлади. Aйнан мана шу жараён
инглизча лексиканинг турли маҳаллий (расмий ва норасмий) тилларга ўзлашишига сабаб бўлади.
Инглиз-тилининг Покистоннинг маҳаллий тиллари билан узлуксиз давом этиб келаётган алоқасини
тадқиқ қилиш, урду тилини ўрганиш ва ўқитиш жиҳатидан ҳам назарий, ҳам амалий аҳамиятга эга.
Инглиз тили билан доимий алоқада бўла туриб, Покистондаги маҳаллий тиллар, шу
жумладан урду тили кўплаб инглизча сўз ва ибораларни ўзлаштириб олган. Бу жараён ҳали ҳам
фаоллик билан ривожланишда давом этиб келмоқда. Сўнгги йилларда Жанубий Осиё
субконтинентидаги тил вазияти дунё тилшуносларининг эътибор марказига айланди. Мазкур
масалага лексик материал сифатида кўплаб тадқиқотчилар эътиборларини қаратишган. Улар
ўзларининг тадқиқот ишларида инглиз тилининг урду тилига таъсири ва аҳамияти жиҳатидан
кўплаб фикр-мулоҳазаларни билдириб ўтишган. Тадқиқотчилар инглиз тилидан ўзлашган
лексика мавзусига кўп тўхталиб ўтишади, бу мавзу муҳокамаси юзасидан бир нечта мақолалар
ҳам чоп этилганининг гувоҳи бўламиз.
1
Лаҳорда Aisha Aslam томонидан чоп этилган Semantic
Change in Words Borrowed From English to Urdu (Инглиз тилидан урду тилига ўзлашган
сўзлардаги семантик ўзгариш) номли мақола, Саудия Aрабистонида чоп этилган Сипра
Муҳаммад муаллифлиги остида ёзилган “A Linguistic Study of Borrowings from English to Urdu”
(Инглиз тилидан урду тилига ўзлашган сўзларнинг лингвистик тадқиқи) мақоласи юқорида
айтилган фикрларга мисол бўла олади. Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, бу каби
мақолаларнинг кўпчилигининг ўқиш учун версияси мавжуд эмас. Бундан ташқари, урду тилига
инглиз тилидан ўзлашган сўзлар мавзуси уйғун ва тизимли тарзда, алоҳида тадқиқот шаклида
ўрганилмаган. Ҳиндий тили билан солиштирилганида, урду тилининг инглиз тилидан
ўзлашмалар қабул қилишига эркинроқ муносабатини пайқаш қийин эмас. Бу ҳақида урду
лексикологияси бўйича махсус курсларда ва ўқув қўлланмаларида ҳам таъкидлаб ўтилган
.2 3 4
Турли мамлакат тилшунослари ва ҳиндшунослари урду тилига инглизчадан кириб келган
сўзлар бўйича умумий тадқиқотлар олиб боришган, аммо айнан ҳарбий соҳага оид лексика
ўзлашмалари бўйича алоҳида тадқиқотга қўл урилмаган. Ҳарбий терминологияни ўрганиш
жараёнида тадқиқот ишида инглиз тилидан ҳиндий тилига ўзлашган лексика ҳақида изоҳ
1
Halmurzayev T. [Vysshee obshestvo po turetskoy kul'ture, yazyku i istorii imeni Atatyurka. Mezhdunarodnyh kongress
po izucheniyu Azii i Severnoy Afriki]. “Vliyanie angliyskogo na urdu v sisteme yazykovoy globalizatsii”. [Influence of
English on Urdu in the system of linguistic globalization], Ankara, 2011, no. 1, p. 742. (In Russian).
2
Gorodnikova S.K., Kibirkshtis L.B. Uchebnik yazyka urdu. Chast-1 (Urdu language textbook. Part 1) Moscow.
“Nauka” Publ., 1969.
3
Dymshits Z.M. Yazyk urdu (Urdu language) Moscow. “Vostochnaya literatura” Publ., 1962.
4
Klyuev B. Prakticheskiy uchebnik yazyka urdu. (Practical Urdu Language Textbook) Moscow, “Izdatel'stvo literatury
na inostrannyh jazykah” Publ., 1962.
S H A R Q M A S H ’ A L I
69
бериб ўтилган. Рус тадқиқотчиси Подрезов A.A.нинг “Лексико-грамматические особенности
военной терминологии современного литературного языка хинди” тадқиқот иши ҳиндий
тилига ўзлашган инглизча ҳарбий атамалар бўйича ишланган, аммо бу ишдан ҳам маълумот-
лар учун фойдаланиш имкони буткул чекланган. Инглиз тилидан ўзлашган ҳарбий лексика
бўйича айнан урду тилида тадқиқот олиб борилмагани мазкур ишнинг назарий ва амалий
аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади.
Тадқиқот ишини ёзишда бир-нечта аутентик (яъни ашёвий) материалдан фойдаланиш
самарали натижа берди. Мисоллар келтириш учун асосий манба сифатида Daily Pakistan,
Daily Jang gazetalari ва Hilal журнали хизмат қилди. Aшёвий материал сифатида газета ва
журналларга эътибор қаратилганлигининг сабабини оммавий ахборот воситаларида аниқ,
оммабоп, расмий маълумотлар ёритилиши ва уларнинг ҳар бир сони ўз даврида замон билан
ҳамнафаслиги билан изоҳлаш мумкин.
Daily Pakistan (DP)
1
1997 йилдан буён ҳам урду, ҳам инглиз тилида нашр этиладиган
Покистон газетаси ҳисобланади. Daily Pakistan Лаҳор, Карачи, Исломобод, Мултан ва Пешовар
каби Покистоннинг йирик шаҳарларида нашр этиладиган машҳур газета ҳисобланади. Мазкур
газетанинг бугунги кундаги тиражи 500,000 нусхадан ортиқни ташкил этмоқда.
Daily Jang (DJ)
2
- Покистоннинг энг қадимий кундалик газеталаридан бири бўлиб, 1939 йилда
ташкил топганидан буён узлуксиз равишда нашр этиб келинмоқда. Фақат урду тилида чоп
этиладиган мазкур газетанинг бугунги кундаги тиражи 850,000 нусхадан ортиқни ташкил этмоқда.
Покистон Қуролли кучларининг “Hilal” (H)
3
номли расмий ойлик журнали 1948 йилнинг
июль ойидан бошлаб Покистон қуролли кучларининг жамоатчилик билан алоқалар қаноти
Inter-Services Public Relations томонидан нашр қилинади. Мазкур журналда Покистоннинг
ҳарбий алоқалари, Қуролли кучларининг фаолияти, сиёсий-иқтисодий, халқаро алоқалар ва
мамлакат армияси томонидан қилинаётган ишлар кенг ёритиб борилади. Ҳозирда мазкур
журнал икки тилда (урду ва инглиз тилларида) онлайн шаклда ҳам нашр этилади.
“Ҳарбий” сўзи арабча ҳарби: сўзидан олинган бўлиб, “урушга, қўшин, армияга оид” деган
маънони англатади. Дефиниция сўзи лотинча “definitio” (таъриф) сўзидан олинган бўлиб,
муайян тушунчанинг энг муҳим хусусиятларини ўз ичига олган қисқа мантиқий мазмунни
англатади. Изоҳли луғатларда келтирилишича, дефиниция тушунчаси “Ҳарбий атама” га
нисбатан қўлланилганида қуйидаги маъноларни ўзида акс эттиради: армияга, ҳарбий
хизматга оид; армиядаги, ҳарбий ишдаги киши, ҳарбий хизматчи; ҳарбий хизмат, армия
4
.
Булардан ташқари ҳарбий қурол-аслаҳалар, ҳарбий қисмларнинг номлари, ҳарбий кийимлар
ва ҳарбий лавозимлар ҳам ҳарбий атама дефинициясининг таркибий қисмига киради.
Ҳарбий атамалар қамраб олинган мана шу дефиниция асосида ашёвий материал тўпланди ва инглиз
тилидан ўзлашган атамаларнинг урду тилидаги хусусиятларини ёритиб беришга ҳаракат қилинди.
Ҳарбий терминология турли тематик гуруҳлардан ташкил топган. “Тематик-гуруҳ (lexical set)
– асосий (туб) семантик мазмуни бўйича, яъни бир хил семантик майдонга мансублиги жиҳатидан
бир-бирига бирмунча мос келадиган сўзлар ”.
5
Мана шу таърифга асосланган ҳолда, ҳарбий
терминологияни турли тематик гуруҳлардан ташкил топган терминология деб тушуниш мумкин.
1
https://dailypakistan.com.pk/
2
https://jang.com.pk/
3
https://www.hilal.gov.pk/hilal-urdu
4
O’zbek tilining izohli lug’ati (Annotated dictionary of the Uzbek language) Tashkent. 2006-2008. (online). – B.508.
5
Akhmanova O.S. Slovar’ lingvisticheskih terminov (Dictionary of linguistic terms) Moscow, "Sovetskaya
entsiklopediya" Publ., 1996. – S.113.
S H A R Q M A S H ’ A L I
70
Мазкур мақолани шакллантириш жараёнида тавсифий усулдан фойдаланилди. Таҳлил
синхрон нуқтаи-назардан амалга оширилди. Лингвистик тавсиф усули – тил бирликларининг
мунтазам инвентаризацияси, уларнинг тузилиши ва амалда қўлланилиши хусусиятларини
тушунтиришдан иборат бўлган тилшуносликнинг асосий усули.
1
Ҳарбий лавозимларни билдирувчи атамалар:
Chairman Joint Chiefs of Staff Committee <
اجو مینچیئر
کمیٹی فسٹا فٓا چیفس ئنٹ
فٓا چیفس ئنٹاجو مینچیئر
ر یمند لجنر کمیٹی فسٹا
۔کیا ئنہمعا کا ںمشقو ئیفضا کہمشتر نے ضا
[DP, 19.12.2020] “Штаб бошлиқлари бирлашган қўмитаси раҳбари генерал Надим Разо
қўшма ҳаво кучлари машқларини кўздан кечирди”.
Commander of Army's Air Defence Lieutenant <
یفنسڈ یئرا میرآ رڈ
نکما
ن نل
۔کیا لستقباا کا ںنومہما نے نخا نمالزادحمو لجنر ن نل یفنسڈ یئرا میرآ رڈ
نکما
[DP, 16.12.2020] “Ҳаво мудофаа кучларининг бош қўмондони генерал-лейтенант Ҳамуд
Уз Замон меҳмонларни кутиб олди”.
Pilot officer
<
فیسرآ ئلٹا پ
, Captain colonel <
کیپٹ
کر
نل
, major <
میجر
, Captain <
کیپٹ
شبیر میجر ،شہید سمنہا شدار فیسرآ ئلٹا پ ،شہید مکرا محمد میجر ،شہید بھٹی ز
نیعز جہار میجر ،شہید محمد طفیل میجر ،شہید روسر محمد کیپٹ
شہید حسین محمد راسو ناجو ،شہید یفشر
،
،شہید نخا شیر نلکر کیپٹ ،شہید ظمحفو محمد ئیکا پ نسلا
کی یردبہا و تعشجا نے ںودنمراجو جیسےشہید نجا لکلا رالداحو
۔سکا ہر نہ بغیر
ے
نید داد بھی شمند کہ کیں قمر نیںستااد یسیا
[H, 04.2014] Капитан Муҳаммад Сарвар, майёр Туфаил Муҳаммад, майёр Ража Aзиз
Бҳатт, майёр Муҳаммад Aкрам, учувчи офицер Рашид Минҳас, майёр Шабир Шариф, аскар
Савар Муҳаммад Ҳуссайн, ланс наик
2
Муҳаммад Маҳфуз, капитан полковник Шерхон,
ҳавилдар
3
Лалак Жан каби шаҳид кетган жангчилар шундай жасоратли ҳикояларини ёзиб
қолдиришганки, ҳатто душман ҳам олқишламай иложи қолмаган.
Ҳарбий ташкилотларни билдирувчи атамалар:
Indian Military Academy <
میکیڈا یملٹر ینڈ
ڈںا
روا کھیر یرجا بھی تعلیم نے ںنہوا نارود سا
1932
۔گیا مل خلہاد میں میکیڈا یملٹر ینڈ
ڈںا نہیںا میں
[DP, 24.10.2018] “Шу вақт ичида у ўқишни ҳам давом эттирди ва 1932 йилда у Ҳиндистон
ҳарбий академиясига қабул қилинди”.
Army Medical Corps <
رکو یکلمیڈ میرآ
طبی ممکن ز ہ کو ینز جمہا دجووا پ کے کمی کی عملے کے سنگنر روا ںوکٹراڈ فتہانپ بیتز
ت
ی میں رکو یکلمیڈ میرآ
۔کیا با پسد کا ضامرا ئیا پو سے ںکیمپو ز جمہا روا دامدا
[H, 08.2014] “Aрмия тиббиёт корпусида тажрибали шифокорлар ва ҳамширалар
етишмовчилигига қарамай, қочқинларга ҳар қандай тиббий ёрдам кўрсатилди ва қочоқлар
лагерида юқумли касалликларнинг олди олинди”.
Security forces <
سزرفو ٹیر ونیکنیس
کے جس ید کر
نز
ے
یفا نے ںودگر ہشتد ہی پہنچتے کے سزرفو ٹیر ونیکنیس
۔گیاہو شہید حسین کتاز
ی ے
یا پ ناجو نیا میں نتیجے
1
Akhmanova O.S. Slovar’ lingvisticheskih terminov (Dictionary of linguistic terms) Moscow, "Sovetskaya
entsiklopediya" Publ., 1996. – S.225.
2
Ланс наик - Ҳиндистон, Покистон ва Бангладешда кичик капрал (гуруҳ сардори) унвонига тенглаштирилган унвондир
3
Сержантга тенглаштириладиган Ҳиндистон, Покистон ва Непалдаги ҳарбий унвон
S H A R Q M A S H ’ A L I
71
[DP, 20.06.2021] “Хавфсизлик кучлари етиб келиши биланоқ террорчилар ўқ узиб, аскар
Наик Назакат Ҳусайнни ўлдирдилар”.
Ҳарбий соҳага оид қисқартмалар:
DG ISI (Director-General of Inter-Services Intelligence) <
ئیآ یسا ئیآ جی یڈ
' میں ںتوقاملا نا روا کیں تیںقاملا سے ئیآ یسا ئیآ جی یڈ روا چیف میرآ ،سیعبا نقاخاہدا
ش عظماز نیزو میں نکستاا پ نے عفادز نیزو یکیمرا
''رمووڈ'
۔گا ہو اہو روضر لبہمطا کا
[H, 01.2018] “AҚШ Мудофаа вазири Покистонда Бош вазир Шаҳид Хақан Aббаси, Aрмия
бошлиғи ва Хизматлараро разведка бошқармаси бошлиғи билан учрашди ва бу учрашувларда
"Do more" (яна кўпроқ) га талаб бўлган бўлиши керак”.
R&AW, RAW (Research and Analysis Wing) <
ار
کے ںیجنٹوا ‘ار’
50
۔گیا لانکا یعےرذ کے سرفوئیرا ینڈ
نا کو ستےد کنیر
[J, 12. 07.2021 191- сон Карачи] “50 кишидан иборат RAW (Тадқиқот ва таҳлил бўлими)
агентлари Ҳиндистон ҳаво кучлари ёрдамида чиқариб юборилди”.
ISPR (Inter-Services Public Relations) <
رآ پی یسا ئیآ
یکٹرز
ے
یاڈ کے )رآ پی یسا ئیآ( مہعا تتعلقا شعبہ کے جفو نیکستاا پ
جافوا نے چین کہ ہے کہنا کا رفتخاا ز یا پ لجنر میجر لجنر
۔ہے انپد عطیہ کا یکسینو کی سز
ے
یاو ا پورکو لیے کے نکستاا پ
[J, 08. 02.2021] “Покистон қуролли кучлари жамоатчилик билан алоқалар бўйича идораси
(ISPR) раҳбари генерал-майор Бабар Ифтихар Хитой Покистон Қуролли кучларига
коронавирусга қарши ваксина хайрия қилганини маълум қилди.
Ҳарбий қурол-аслаҳалар:
Warheads <
زہیڈراو
سے فضا روا فضا سے فضا
ہو نیساآ میں نےکر زاوپر تھسا کے زہیڈراو ت
ی رود ز
نمکلوراز ہ نچا پ کوےرطیا یتھر کبلا لےاولینے نہا ن تسرد کا فاہدا نمیز
۔گی
DP, 01.10.2018] “Ҳавода ва ҳаводан-ерга мўлжалланган нишонларни аниқ мўлжалга оладиган
3-блок самолётлари 5000 километр узоқликкача жанговар каллаклар билан учиши осон бўлади”.
Cluster bomb <
ب زر
ٹسلک
نے سزرفو تیربھا
30
روا
31
ئیلاجو
2019
نیلم یداو کو
سے ںبمو زر
ٹسلک ،ئےساز ی ب زر ٹسلک نہپخاتو یعہرڈ ن میں
4
سمیت بچے لہسا
2
جبکہ شہید یشہر
11
۔ئےہو خمیز ڈ ننشد
[DP, 24.09.2020] “Ҳиндистон Қуролли кучлари 2019 йилнинг 30 ва 31 июль кунлари
Нилум водийсига артиллерия билан кластерли бомба ташлади, кластерли бомба оқибатида 4
ёшли бола билан икки фуқаро ҳалок бўлди ва 11 киши оғир жароҳат олди”.
Anti-tank mines <
ئینزما ٹینک ینٹیا
کے ئیاوررکا
ہیں گئی لی کر مدآ ز ی بھی ئینزما ٹینک ینٹیا سد نارود
۔
[DP, 01.07.2014] “Тадбир давомида 10 та танкка қарши мина ҳам қўлга киритилди”.
Ҳарбий кийимлар:
Uniform <
مرنیفایو
تمڈ
ج روا ظتحفا کی مقو و ملک کھےر پر ہتھیلی نجا تحت کے بےڈ
ج سیا توہو میں مرنیفایو ہو
ہے یتاد منجاا یضہز
ف کا
[H, 05.2017] “У расмий кийимда бўлганида ўз ҳаётини хавф остига қўйиб, мамлакат ва
миллатини ҳимоя қилиш ва улар учун хизмат қилиш буржини адо этади”.
Helmet <
ٹنیملنی ہ
کو ئلٹا پ سے جہو کی سسٹم لنگوکنٹر ڈ ننڈ ج میں ٹنیملنی ہ کے ئلٹا پ جبکہ
۔گیئےجاہو ہماز
ف بھی تلسہو ڈ ننز
م میں
نفیئر گرا پ
S H A R Q M A S H ’ A L I
72
[DP, 01.10.2018] “Учувчининг дубулғаси (яъни шлеми)даги замонавий назорат тизими
нишонга ўқ узишда учувчига қўшимча қулайликлар келтиради”.
Bulletproof jacket <
جیکٹ فوپر بلٹ
نہیں جیکٹ فوپر بلٹ میں گلے کے سا
۔تھی تیکر اہو
[H, 06.2014] “Унинг эгнида ўқ ўтказмайдиган нимча бўлмас эди”.
Ҳарбий ҳаракатларга оид сўзлар:
Operations <
یشنپرآ
ا
ختتا
۔کیا ہز ہمظا کا یشنپرآ یدزرگ
تی ش ہد دانسدا روا ںحیتوصلا پنیا نے ںستود کے لکمما ںنوود میں نیتقر می
[DP, 19.10.2020] “Ёпилиш маросимида ҳар икки мамлакат қўшинлари аксилтеррор
операцияларда ўзларининг имконият ва тақиқларини намойиш этдилар”.
Front line <
ز
ف
ی
ئنلا
روا کی تقاملا سے ںنواجو روا ںوفسرا جیفو لےاو نےلڑ پر ئنلا
یز
ف نے یفشر حیلار لجنر
۔ہے کیا پیش تحسین جاز
ج کو ںنواجو لےاو نےہو خمیز روا شہید نارود کے یشنپرآ
[DP, 07.07.2014] “Генерал Роҳил Шариф фронт чизиғида жанг олиб бораётган армия
офицерлари ва аскарлар билан учрашди ва ҳарбий ҳаракат давомида ҳалок бўлган ва
яраланган аскарларнинг ҳақига ҳурмат бажо келтирди”.
Search operation <
یشنپرآ چسر
۔ہے انپد کر عوشر یشنپرآ چسرکیلئے شتلا کی ںودزرگ
تی ش ہد میں قےعلا نے سزرفو ٹیر ونیکنیس بعد کے کےھماد
[DP, 02.06.2021] “Портлашдан кейин хавфсизлик кучлари ҳудудда террорчиларни
қидириш операциясини бошлаб юборишди”.
Ҳарбий техника ва жиҳозлар:
Gunship helicopter <
پٹکا ہیلی
س گن
گئے ےرما دگر ہشتد دمتعد سے گ
یلنی س کی ںوپٹکا ہیلی س گن میں ہا ش نامیر قےعلا کے نستازنیزو لیشما
۔
[DP, 20.06.2014] “Шимолий Вазиристоннинг Мироншоҳ шаҳрида жанговар
вертолётларнинг ўққа тутилиши натижасида бир қанча террорчи ҳалок бўлди”.
Jet aircraft <
ںورطیا ن
ج
گئی کی یربمبا سے ںورطیا ن
ج نارود کے ئیاوررکا ئیفضا کہ ہے کہنا کا رآ پی یسا ئیآ نجماز
ت
ی
۔
[DP, 15.12.2015] ISPR вакилининг хабарига кўра, фазодаги ҳарбий ҳаракат пайтида
реактив самолётлар бомбардимон қилинган.
Radar <
راڈ ننر
عتباا کے جیلوٹکنا روا ہے بھی اسستا میں بلےمقا کے کسبلا ںنوود پہلے ہرطیا لااونےجا کیا رتیا سے کاشترا کے چین روا نکستاا پ
۔ہے ا
ت
کھر ت نجصلا کی ینےد کاھود کو راڈ ننر سےر
[DP, 01.10.2018] Покистон ва Хитой ҳамкорлигида ишлаб чиқарилган самолёт дастлабки
икки блокка қараганда ҳам арзон ва технология жиҳатидан радарни чалғитиш хусусиятига эга.
Бу тематик гуруҳлардан ташқари, ҳарбий атамашуносликка оид баъзи сўзларни ҳам
келтириб ўтамиз. Бундай инглизча ҳарбий ўзлашмалар луғатларда ҳам келтирилган:
Curfew <
فیکر
карфю:
м
комендант соати;
ا پلگا
فیکر
карфю: лага:на:
– комендант соатини
жорий қилмоқ;
ا پہٹا
فیکر
карфю: ҳаТа:на:
– комендант соатини тугатмоқ.
Marshal < لشرام
ма:ршал
1. Ҳарбий; 2.
м
маршал (унвон).
لا
شلرما
ма:ршал ла:
м
ҳарбий
ҳолат;
ا پکر
یرجا
لا
شلرما
ма:ршал ла: жа:ри: карна:
ҳарбий ҳолатни жорий этмоқ.
S H A R Q M A S H ’ A L I
73
Юқорида келтирилган мисолларни топиш ва таҳлил қилиш жараёнидан кўриниб туриб-
дики, Покистон Мудофаа вазирлигининг расмий журналидан кўра, Daily Pakistan газетасида
инглиз тилидан ўзлашган сўзлардан кўпроқ фойдаланилган. Сабабига тўхталадиган бўлсак,
бир томондан мазкур газеталар оммабоп нашриёт ҳисобланса, иккинчи томондан, газета
ихлосмандларининг кўлами кенгроқлиги бўлгани учун ҳам, газета тилининг ҳамма учун
баравар тушунарли бўлишига биринчи ўринда аҳамият берилади. Покистон Мудофаа
вазирлигининг Hilal расмий журнали махсус нашриёт бўлгани учун у ерда мамлакатнинг
ҳарбий соҳасига боғлиқ бўлган фикрлар ёритилади ва асосан миллий тилга алоҳида эътибор
берилганини сезиш мумкин. Балки шу сабабдан ҳам бу расмий журналда лексик қонун-
қоидаларга алоҳида эътибор берилган. Яъни мазкур журналда инглиз ўзлашмаларидан
мумкин қадар камроқ фойдаланишга ҳаракат қилинган бўлса керак. Бундан келиб чиққан
ҳолда таъкидлаш мумкинки, мамлакат ҳудудидаги нашриётларнинг инглиз тилидан ўзлашган
сўзларга муносабати бир-биридан фарқ қилади.
Урду тилининг ёзма нутқида инглизчадан ўзлашган сўзлар ва сўз бирикмаларидан
мунтазам равишда фойдаланилиши кузатилади. Бундай сўзларнинг аксарияти машҳур икки
тиллик луғатлардан жой олган (Ҳолмирзаев Т.нинг “Урдуча-ўзбекча” луғати ва Зое Aнсари-
нинг “Урду-русча” луғати). Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, юқорида таҳлил қилинган барча
инглиз ўзлашмалари турғун ёзувга асосланган бўлиб, уларнинг ёзилиши урду ёзувига
мослаштирилган. Инглиз ўзлашмаларининг турғун ёзувга асосланганлиги, бу ўзлашмалар
анча вақтдан буён адабий тилда ишлатилиб келингани ва урду тилида ўзининг мустаҳкам
ўрнини эгаллаб олишга улгурганлигидан далолат беради.
Урду тилида инглизча ўзлашмаларнинг кўпчилиги от сўз туркумига мансуб эканлигининг
гувоҳи бўлдик. От сўз туркуми аниқ (конкрет) ва мавҳум (абстракт) отларга ажратилади.
Юқорида ўрганилган мисоллар орасидаги инглиз ўзлашмаларида аниқ отлар кўпроқ
қўлланилган. Бу ўзлашма сўзлар маъно жиҳатидан манба тилининг маъносига мос тушади.
Инглизчадан ўзлашган сифатларга тўхталадиган бўлсак, мустақил тарзда қўлланилган
сифатлар учрамади. Мисоллар ичида сифатлар инглизча сўз бирикмалари таркибида
аниқловчи вазифасида иштирок этганининг гувоҳи бўлдик. Мисол тариқасида қуйидаги сўз
бирикмаларини келтириш мумкин: Front line <
ئنلا
یز
ف
“ фронт чизиғи ”, Bulletproof jacket <
جیکٹ فوپر بلٹ
“ўқ ўтказмайдиган нимча”, Medical Corps <
رکو یکلمیڈ
“тиббий корпус”.
Жамланган ашёвий далил орасида инглизчадан ўзлашган тартиб рақамлари аниқловчи
вазифасида келган бир нечта мисоллар ҳам учради:
Second lieutenant <
لیفٹیننٹ سیکنڈ
)شہید( نخاشدار لیفٹیننٹ سیکنڈ
1971
کشمیر میں
۔تھے رموما پر ذمحا کے
[H, 03.2015] “Иккинчи лейтенант Рашид Хон (вафот этган) 1971 йилда Кашмир фронтига
тайинланган”.
Лингвистик омиллар урду тилига инглиз ўзлашмаларининг кириб келишида катта
аҳамиятга эга, чунки иккала тил бир тил оиласига мансуб бўлишидан ташқари, улар
типологик нуқтаи-назардан аналитик тиллардир. Aналитик тилларнинг ҳар бири ўзига хос
хусусиятга эга бўлади. Масалан, инглиз тилида грамматик жинс категорияси мавжуд эмас,
урду тилида эса грамматик жинс категорияси мавжуд. Қуйида келтирилган жумлада инглиз
ўзлашмасининг жинс категориясига эга бўлганлигини кузатиш мумкин:
S H A R Q M A S H ’ A L I
74
تسار ہز ی با تربھا روا نکستاا پ
۔گے ئیںبنا نہیں نہا
ن کو ںسٹوپو ن
چ کی ےسرود نیا
[DP, 25.02.2021] “Покистон ва Ҳиндистон энди бир-бирларининг назорат пунктларини
тўғридан-тўғри нишонга олмайди”.
Check posts <
کو ںسٹوپو ن
چ کی
мс
Ки: послелоги ундан кейин келаётган инглиз тилидан ўзлашган
сўз муаннас жинсга мансуб эканлигини кўрсатмоқда.
Инглиз тилида келишик категорияси ўзига хос хусусиятга эга. Урду тилида эса келишик
категорияси послелог орқали ифодаланади. Икки тилда мана шунга ўхшаш ўзига хосликлар
талайгина, аммо бундай грамматик ҳодисалар урду тилида инглизча сўзларнинг кенг
қўлланилишига асло тўсқинлик қилмайди. Умуман олганда, шуни таъкидлаш лозимки,
таҳлил қилинаётган инглиз ўзлашмалари инглиз тилидан ажратилмаган ҳолда ишлатилади.
Бу ҳам маъно, ҳам ишлатилиши жиҳатидан деярли бир хил.
Илмий-техника ривожланиб бораётган замонда янги механизмлар, ускуна-жиҳозлар ўз
номига эга бўлишга эҳтиёж сезади. Буларнинг номланиши кўпинча инглиз тили билан боғлиқ
бўлади. Ваҳоланки лингвистик нуқтаи назардан, улар соф инглиз тилига хос сўзлар эмас,
балки уларнинг асосини юнон-лотин сўзлари ташкил қилади. Шундай экан, урду тилидаги
ҳарбий соҳага оид сўзларнинг ҳам асосини мана шундай инглизча ўзлашмалар ташкил
қилади ва шу соҳага доимий равишда янги ўзлашмалар кириб келишда давом этмоқда.
Покистон Мудофаа вазирлигининг расмий “Hilal” журнали бўйича тўпланган мисолларда
инглизча ўзлашмалардан газеталарга қараганда камроқ фойдаланилганининг гувоҳи бўла-
миз. Мазкур расмий журналда тилнинг лексик қонуниятларига қисман амал қилинганини
кўриш мумкин. Шундай бўлса-да, Покистон ҳарбий соҳасининг лексикаси ҳамиша янги
инглиз ўзлашмаларини қабул қилишга очиқ муносабатда бўлишда давом этмоқда.
Покистоннинг ҳар бир соҳасида инглиз тили маҳаллийлашиш жараёнини, яъни урду
тилига мослашишни бошдан кечиришда давом этмоқда, аммо бу маҳаллийлашиш жараёни
ҳар бир соҳада алоҳида ва ўзига хос ҳолда амалга ошмоқда. Ҳарбий соҳага ўзлашган инглизча
сўзлар ҳам ўзига хос тарзда ҳам фонетик, ҳам график жиҳатдан урду тилига мослашти-
рилгани алоҳида эътиборга лойиқ. Ҳарбий соҳадаги инглизча ўзлашмаларда график ва
фонетик дублетлик ҳодисаси кузатилмади. Ҳарбий соҳадаги баъзи инглизча ўзлашмалар
талаффуз қилиниши жиҳатидан инглизча сўз эканлиги сезилмайди, кўпчилиги эса инглиз
тилидан ўзлашган сўз эканлиги яққол сезилиб туради.
Инглиз тилидан ўзлашган сўзлар ва уларнинг ишлатилишига бўлган очиқ муносабатни
инглиз тилининг халқаро майдондаги аҳамияти билан ҳам ифодалаш мумкин. XX аср
бошларида инглиз тилининг халқаро майдонда мустаҳкам ўринга эга бўлгани, унинг дунё
тилларига, жумладан урду тилига ҳам жуда катта таъсир ўтказгани яққол кўриниб турибди.
Урду тили инглизча ўзлашмаларга нисбатан ҳиндий тилига қараганда очиқроқ муносабатда
эканлигини пайқаш қийин эмас. Юқоридаги келтирилган инглиз ўзлашмаларини ўз ичига олган
мисоллардан кўриниб турибдики, урду тилига инглиз тилидан сўзлар ўзлашишига ҳеч қандай
қатъий тўсиқ ёки қаршиликлар мавжуд эмас. Бу вазиятни инглиз тилининг Покистондаги мавқеи
қанчалик юқори эканлиги, олий ўқув юртларида таълим бериш тили сифатида кенг
қўлланилиши, инглиз тилида сўзлашиладиган таълим муассасаларининг кўплиги ва бошқа бир
нечта экстралингвистик ва лингвистик омиллар билан изоҳлаш муболаға бўлмайди.
