Морфемные характеристики китайских медицинских терминов

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
CC BY f
82-90
13
3
Поделиться
Султанова, Л. (2020). Морфемные характеристики китайских медицинских терминов. Восточный факел, 4(4), 82–90. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/eastern-torch/article/view/14966
Лола Султанова, Ташкентский государственный институт востоковедения

Старший преподаватель

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Постоянное  развитие  медицины,  являющейся  неотъемлемой  частью  жизни человека, позволяет постоянно пополнять терминологический пласт лексики за счет введения новых названий и развития устойчивых. Тот факт, что терминология в различных дисциплинах превышает количество  общеупотребительных  слов,  требует  изучения  специальной  лексики.  В  частности, тяжелый острый респираторный синдром, вызванный 2 (SARC- CoV-2), обнаруженным в Китае 17 ноября  2019  года,  новым  инфекционным  заболеванием  COVID  -  19,  коронавирусной  инфекцией,  в настоящее время привел к пандемической ситуации во всем мире. Это еще раз подтверждает, что углубленное  изучение  медицинской  терминологии  -  одна  из  самых  актуальных  проблем.  В  этой статье рассмотрены особенности построения китайских медицинских терминов; мы определили суффиксы,  полу  суффиксы,  префиксы  и  полу  префиксы,  которые  наиболее  активно  участвуют  в словообразовании, способах аффиксации, терминологии. Считалось, что термины, заимствованные из  других  языков,  также  играют  важную  роль  в  китайской  медицинской  лексике.  Термины, полученные из других языков, также играют важную роль в медицинской лексике китайского языка; чистая  фонетическая  ассимиляция  часто  встречается  в  названиях  этих  веществ  夫 南 西 林 [fūnánxīlīn] «фурацилин», многие из которых имеют семантически ассимилированную альтернативу 因素林 [yīnsùlín]  и 胰岛素 [yídǎosù]  «инсулин  два»,  阿摩西林  [āmóxīlín]  и  阿莫西林  [āmòxīlín]    «амоксициллин».  Сокращенные  сложные  слова  вызывают  трудности  в  понимании  медицинских текстов, потому что они по-разному структурированы, (脱氧核糖核酸  [Tuōyǎng hétáng hésuān] «дезоксирибонуклеиновая кислота» = 脱氧核酸 [Tuōyǎng hésuān] «ДНК»), поэтому сокращения на китайском  языке  изучались  отдельно.  При  изучении  образования  медицинских  терминов  мы обнаружили,  что  большинство  терминов  и  терминологических  словосочетаний  образуются методом сложения  и аффиксации.  Их систематизация  позволяет  определить  методологическую основу перевода новых терминов на китайский язык. В статье по данной теме были изучены, и сделаны соответствующие выводы работ русских и узбекских лингвистов таких как Каримовa А.А., Гореловa В.И., Попова Д.Е., Хоречко Ю.В., Фролова О.П., Очирова О.Р., Суперанская А.В., Суперанская А.В., Каримов А.А., Носирова С.А., Хашимова С.А., Мустафаева С.

Похожие статьи


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

82

ХИТОЙЧА ТИББИЁТ ТЕРМИНЛАРИНИНГ

МОРФЕМ ХУСУСИЯТЛАРИ

СУЛТАНОВА ЛОЛА

Катта ўқитувчи, ТДШУ

Аннотация. Инсон ҳаёт фаолиятининг узвий қисми ҳисобланган тиббиёт соҳасининг узлуксиз

тараққиёти ўрганилаётган объектларнинг янги номларини киритиш ва барқарорларини
ривожлантириш орқали лексиканинг терминологик қатламини мунтазам тўлдириб бориш имконини
беради. Турли фанларда терминологиянинг умумистеъмолдаги сўзлар миқдоридан ҳам ошиб кетаёт-
гани махсус лексикани ўрганиш заруратини келтириб чиқаради. Aйниқса, 2019 йили 17 ноябрда
Хитойда аниқланган, 2(SARC-CoV-2) туфайли келиб чиққан, оғир ўткир нафас олиш синдроми, янги
юқумли касаллик COVID - 19 короновирус инфекцияси, ҳозирги кунда бутун дунёда пандемия
ҳолатининг юз беришига олиб келди. Бу эса, тиббиёт терминологиясини чуқур ўрганиш долзарб
масалаларидан бири эканлигини яна бир бор тасдиқлайди. Ушбу мақолада хитой тили тиббиёт
терминларининг ясалиш хусусиятлари; сўз қўшиш, аффиксация усуллари, терминларнинг ясалишида
фаол иштирок этадиган суффикслар, ярим суффикслар, префикслар ва ярим префиксларни
аниқладик. Хитой тилидаги тиббиётга оид лексикада бошқа тиллардан ўзлашган терминлар ҳам
салмоқли ўрин эгаллаганлиги кўриб чиқилди. Хитой тилидаги тиббиётга оид лексикада бошқа
тиллардан ўзлашган терминлар ҳам салмоқли ўрин эгаллайди; а соф фонетик ўзлаштириш аксарият
ҳолларда бу моддаларнинг номларида

夫 南 西 林

[fūnánxīlīn] «фурацилин», уларнинг кўпчилиги

семантик ўзлаштирилган муқобилига эгалиги

因素林

[yīnsùlín] и

胰岛素

[yídǎosù] «инсулин», улардан

баъзилари иккита график вариантда қўлланилиши мумкинлиги

阿 摩 西 林

[āmóxīlín] ва

阿 莫 西 林

[āmòxīlín] «амоксициллин»кўриб чиқилди. Қисқартирилган мураккаб сўзлар тиббиёт матнларини
тушунишда қийинчиликлар туғдиради, чунки улар турли йўллар билан тузилган ,шу боис хитой тилида
аббревиацияларни (

脱氧核糖核酸

[Tuōyǎng hétáng hésuān] «дезоксирибонуклеин кислотаси» =

脱氧核酸

[Tuōyǎng hésuān] «ДНК»), яъни қисқартмаларни алоҳида ўрганиб чиқилди. Тиббиётга оид терминларнинг
ясалишини тадқиқ этиш асносида аксарият терминлар ва терминологик сўз бирикмалари қўшиш ва
аффиксация усулида ҳосил қилинишини аниқладик. Буларни тизимлаштириш эса хитой тилидаги янги
терминларни таржима қилишнинг методологик асосларини аниқлашга имкон беради. Мақолада Горелов
В.И., Попова Д.Е., Хоречко У.В., Фролова О.П., . Очиров О.Р., Суперанская, А.В., Суперанская, А.В.,
.Каримов А.А., Носирова С.А.,Хашимова С.А., Мустафаева С. каби рус ва ўзбек тилшунос олимларининг
мавзуга оид ишлари ўрганилиб, тегишли хулосалар берилди.

Таянч сўз ва иборалар: тиббиёт терминлари, сўз ясалиш усуллари, терминология, ўзлашма

тиббиёт терминлари, хитой тиббиёти.

Аннотация. Постоянное развитие медицины, являющейся неотъемлемой частью жизни

человека, позволяет постоянно пополнять терминологический пласт лексики за счет введения новых
названий и развития устойчивых. Тот факт, что терминология в различных дисциплинах превышает
количество общеупотребительных слов, требует изучения специальной лексики. В частности,
тяжелый острый респираторный синдром, вызванный 2 (SARC- CoV-2), обнаруженным в Китае 17
ноября 2019 года, новым инфекционным заболеванием COVID - 19, коронавирусной инфекцией, в
настоящее время привел к пандемической ситуации во всем мире. Это еще раз подтверждает, что
углубленное изучение медицинской терминологии - одна из самых актуальных проблем. В этой
статье рассмотрены особенности построения китайских медицинских терминов; мы определили
суффиксы, полу суффиксы, префиксы и полу префиксы, которые наиболее активно участвуют в
словообразовании, способах аффиксации, терминологии. Считалось, что термины, заимствованные
из других языков, также играют важную роль в китайской медицинской лексике. Термины,
полученные из других языков, также играют важную роль в медицинской лексике китайского языка;


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

83

чистая фонетическая ассимиляция часто встречается в названиях этих веществ

夫 南 西 林

[fūnánxīlīn] «фурацилин», многие из которых имеют семантически ассимилированную альтернативу

因 素 林

[yīnsùlín] и

胰 岛 素

[yídǎosù] «инсулин два»,

阿 摩 西 林

[āmóxīlín] и

阿 莫 西 林

[āmòxīlín]

«амоксициллин». Сокращенные сложные слова вызывают трудности в понимании медицинских
текстов, потому что они по-разному структурированы, (

脱氧核糖核酸

[Tuōyǎng hétáng hésuān]

«дезоксирибонуклеиновая кислота» =

脱氧核酸

[Tuōyǎng hésuān] «ДНК»), поэтому сокращения на

китайском языке изучались отдельно. При изучении образования медицинских терминов мы
обнаружили, что большинство терминов и терминологических словосочетаний образуются
методом сложения и аффиксации. Их систематизация позволяет определить методологическую
основу перевода новых терминов на китайский язык.

В статье по данной теме были изучены, и сделаны соответствующие выводы работ русских и узбекских

лингвистов таких как Каримовa А.А., Гореловa В.И., Попова Д.Е., Хоречко Ю.В., Фролова О.П., Очирова О.Р.,
Суперанская А.В., Суперанская А.В., Каримов А.А., Носирова С.А., Хашимова С.А., Мустафаева С.

Опорные слова и выражения: медицинские термины, методы словообразования, терминология,

усвоение медицинских терминов, китайская медицина.

Abstract. The continuous development of medicine, which is an integral part of human life, allows to

constantly replenish the terminological layer of the lexicon by introducing new names and developing stable ones.
The fact that terminology in various disciplines exceeds the number of words in common use makes it necessary
to study special vocabulary. In particular, severe acute respiratory syndrome, caused by 2 (SARC-CoV-2) detected
in China on November 17, 2019, a new infectious disease COVID - 19 coronavirus infection, has now led to a
pandemic situation worldwide. This reaffirms that an in-depth study of medical terminology is one of the most
pressing issues. In this article, the features of the construction of Chinese medical terms; we have identified
suffixes, semi-suffixes, prefixes, and semi-prefixes that are most actively involved in word formation, affixation
methods, and term formation. It was considered that terms borrowed from other languages also played an
important role in the Chinese medical lexicon. Terms learned from other languages also play an important role
in the medical lexicon of Chinese; a pure phonetic assimilation is often found in the names of these substances

南西林

[fūnánxīlīn ] “furatsilin" , many of which have a semantically assimilated alternative

因素林

[yīnsùlín]

"insulin", some of them

阿摩西林

[āmóxīlín] and

阿莫西林

[āmòxīlín ] “amoxicillin” have been considered.

Abbreviated complex words make it difficult to understand medical texts because they are formed in different

ways, so abbreviations in Chinese

脱氧核糖核酸

[Tuōyǎng hétáng hésuān] "deoxyribonucleic acid" =

脱氧核

[Tuōyǎng hésuān] «DNA»), that is, the abbreviations were studied separately. During the study of the

construction of medical terms, we found that most terms and terminological phrases are formed by the method of
addition and affixation. Systematization of these allows to determine the methodological basis for the translation
of new terms in Chinese.

In the article it has been investigated and drawn relevant conclusions on the subject of the works of Russian

and Uzbek linguists such as Karimov A.A, Gorelov V.I. ,. Popova D.E., Xorechko U.V., Frolova O.P.,Ochirov
O.R, Superanskaya, AV, Superanskaya, A.V, Karimov A.A, Nosirova S.A, Hashimova S.A, Mustafaeva S.

Keywords and expressions: medical terms, word formation methods, terminology, assimilation medical

terms, Chinese medicine.

Кириш:

Жаҳон тилшунослигида, хусусан, анъанавий терминологияда термин ва унга

доир муаммолар, термин тушунчаси ва унинг хусусиятлари, лексик-семантик ва таркибий
тузилиши каби масалалар қатор тадқиқотлар объектига айланди. Ҳозирги кунга келиб,
терминологияни ўрганиш янги босқичга кўтарилган. Жумладан, термин ясаш ва танлаш
методлари, уларнинг самараси, ясалаётган терминларнинг адабий тил нормаларига мос
келиши ва уларни тилда қўллаш, терминларнинг структур қатламлари юзасидан тадқиқотлар
олиб бориш долзарблиги билан алоҳида аҳамиятлидир. Шу нуқтаи назардан замонавий


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

84

терминологиядаги асосий эътибор – бугунги кунга қадар шаклланган термин ясаш анъана ва
қолипларининг туб моҳияти ва барча тилларда термин ясаш жараёнларининг муайян
методини ўрнатишга қаратилган.

Мақсад ва вазифалар:

Мустақиллик йилларидан бошлаб терминологияни ўрганиш ва

соҳа адабиётларини ўзбек тилида нашр этиш бўйича тилшунослар олдига қатор вазифалар
юклатилди. Барча соҳалар қатори иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан аҳамияти ошиб бораётган
тиббиёт соҳаси терминларини ўрганиш кун вазифасига айланмоқда. Мазкур соҳага хос
тушунчаларни аниқ, лўнда изоҳлаш ва терминларни стандартлаштириш ўзбек ва хитой
тиббиёт ходимлари ўртасидаги мулоқотни, янги даволаш усуллари билан танишиш ва
тиббиёт соҳасида иш юритишни соддалаштиришга ёрдам беради. Бундан эса, шу соҳага оид
терминларнинг шаклланиш ҳолатини аниқлаш ва умумий қонуниятларни амалиётга тақдим
қилиш

вазифаси

келиб чиқади.

Инсон ҳаёт фаолиятининг узвий қисми ҳисобланган тиббиёт соҳасининг узлуксиз

тараққиёти ўрганилаётган объектларнинг янги номларини киритиш ва барқарорларини
ривожлантириш орқали лексиканинг терминологик қатламини мунтазам тўлдириб бориш
имконини беради.

Турли фанларда терминологиянинг умумистеъмолдаги сўзлар миқдоридан ҳам ошиб

кетаётгани махсус лексикани

ўрганиш заруратини

келтириб чиқаради.

Термин соддалик хусусиятига эга бўлиши керак, яъни термин қисқа, тушунарли ва эслаб

қолиш осон бўлиши керак. Термин номининг хусусиятларига кўра, терминнинг тузилиши
қисқа ва аниқ бўлиши лозим. Бу нафақат ўқишни тушуниш учун қулайлик келтириши, балки
илмий алоқа учун жуда кўп муаммоларни ҳам ҳал қилиши мумкин

1

.

Термин тушунчанинг моҳиятини очиб бера олади ҳамда тузилиши жиҳатидан аниқ,

ихчам, қулай ва қисқа бўлади, энг асосийси эса термин бирор-бир тизимга солинган бўлади.

Тизимлилик хусусиятини билиш учун бу термин тилнинг иерархиясида қандай ўрин

эгаллашини тушуниб олиш керак. Хитой тилида бошқа тиллар каби термин лексик бирлик
ҳисобланиб, у ҳар доим ҳам сўзга тенг келмаса ҳам тилнинг лексик тизимига киради

2

.

Хитой тиббиёти терминологияси энг аввало, хитой тилининг ўзига хос қурилиши ҳамда

хитойликларнинг инсон танасига ёндашув ва даволаш услубида ўзига хослиги билан изоҳланади

3

.

Ягона терминология базаси охиригача шаклланмаганлиги туфайли юзага келадиган

қийинчиликлар хитой тили тиббиёт терминлари таҳлили ва таржимасини амалга ошири-
лишига йўналтирилган ушбу мавзунинг

долзарблигини

яна бир карра тасдиқлайди.

Ўзбекистон ва Хитой ўртасида йўлга қўйилган мустаҳкам дўстона алоқалар бизнинг
халқимизда хитойча даволаш услубига бўлган қизиқишни йилдан-йилга ортиб боришига

1

Ochirov O.R. Terminologija sovremennogo kitajskogo jazyka [Modern Chinese language terminology] / O.R. Ochirov

// Uchenye zapiski Zabajkal’skogo gosudarstvennogo universiteta. Serija: Filologija, istorija, vostokovedenie
[Schientific notes of Transbaikal state university. Series: Philology, history, oriental studies.]. – 2009. – №3. – P. 237
[in Russian]; Superanskaja, A.V. Obshhaja terminologija: terminologicheskaja dejatel’nost’ [General terminology:
terminological activities] / A.V. Superanskaja, N.V. Podol’skaja, N.V. Vasil’eva. – 2-e izd. – [Moscow: Editorial
URSS], 2005. – 8 p. [in Russian].

2

Karimov A.A.Nekotorie teoriticheckie aspekti obrazovaniya tehminov kitayskogo yazika .// Sharqshunoslik.

Vostokovedenie. Oriental Studies. –Tashkent, 2016. №4. B. 14.

3

Popova D.E., Horechko U.V. Terminologija kitajskoj mediciny. K postanovke voprosa [Chinese medicine

terminology. To the question] / D.E. Popova, U.V. Horechko // Molodoj uchenyj [Young scientist]. – 2015. – №10. –
P. 1428. [in Russian]; Nosirova S.A. Xozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining leksik-semantik va struktur
taxlili :Filolol.fanlari nomzodi ... diss: Toshkent, 2008. – p. 203.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

85

сабаб бўлмоқда. Натижада дори дармондан фойдаланиш йўриқномаси ва хитой тиббий
терминологиясининг таржимасига эҳтиёж пайдо бўлмоқда. Aйниқса, 2019 йили 17 ноябрда
Хитойда аниқланган, 2(SARC-CoV-2) туфайли келиб чиққан, оғир ўткир нафас олиш
синдроми, янги юқумли касаллик COVID - 19 короновирус инфекцияси, ҳозирги кунда бутун
дунёда пандемия ҳолатининг юз беришига олиб келди. Бу эса, тиббиёт терминологиясини
чуқур ўрганиш долзарб масалаларидан бири эканлигини яна бир бор тасдиқлайди.

Ўрганилганлик даражаси:

Терминология соҳасида Горелов В.И. , Попова Д.Е.,

Хоречко У.В., Фролова О.П., . Очиров О.Р., Суперанская, А.В., Суперанская, А.В., .Каримов
А.А., Носирова С.А.,Хашимова С.А., Мустафаева С. каби рус ва ўзбек олимлари ўз
тадқиқотларини олиб бормоқда. Тилшунос олимларининг мавзуга оид ишларида термин-
ларни структур, яъни шаклий жиҳатдан қуйидаги гуруҳларга бўлишади: содда, ясама, қўшма,
жуфт, мураккаб, қисқартма, бирикма каби.

С.Носирова «Ҳозирги замон хитой тили дипломатик терминларнинг лексик-семантик ва

структур таҳлили» номли диссертациясида ҳозирги замон хитой тили дипломатик бир
бўғинли терминларни содда ва ясама сўзларга ажратган. Ясама сўзлар асосан сўз ясовчи
суффикслар ёрдамида ясалганини аниқлаган. С.Носирова қўшма сўзларга қуйидагича таъриф
берган: икки ва ундан ортиқ сўзлардан тузилган мураккаб бирликни ифодаловчи сўзлар
қўшма сўзлар деб аталади

1

.

С.Мустафаева ўз тадқиқотида хитой тилида тилшунослик терминларнинг структур

тузилишини содда ва мураккаб турларга ажратган. Улар ўз навбатида гуруҳларга: содда
тилшунослик терминлари туб ва ясама терминларга, мураккаб терминлар қўшма сўз ва сўз
бирикмаси шаклидаги терминлар ва қисқартмаларга бўлинади

2

. О.П. Фролова замонавий

хитой тилида термин ясалишининг учта асосий усули мавжудлигини таъкидлайди

3

.

1) Терминлаштириш (умумистеъмолдаги сўзнинг махсус маънода қўллаш учун қабул қилиш).

Масалан, умумистеъмолда бўлган

精生

[jingsheng] «рух»

сўзи тиббиёт соҳасида – «асаб»(

精生病

-

психоз);

发音

[fayin]-тилшунослик соҳада - «оҳанг», тиббиётда – «фонация, вокализация».

2) Қўшиш, аффиксация, қисқартириш, шунингдек, турғун сўз бирикмаларини шакллантириш

орқали мураккаб терминларни ҳосил қилиш. Масалан,

抗 菌

药 物

[kangjunyaowu]

«антибиотиклар»;

新冠肺炎

[xinguanfeiyan] -«ўпка касаллигининг янги тури, коронавирус

3) Бошқа тилдан сўз ўзлаштириш. Масалан, фонетик ўзлашув

补热息痛

-[burexitong]-

парацетомол;

依诺肝

-[inuogan]-энорин;

Мустақил маъноли сўзлар, биринчи навбатда, терминологиянинг катта қисмини ташкил

этувчи отлар терминлашган бўлиши мумкин. Бироқ, от-терминлар терминологик лексикани
тўлиғича қамраб ола олмайди. Модомики, термин тизими умумистеъмол тил таркибида
бўлар экан, нафақат номлаш талабларига жавоб бериши, балки турли ўзаро алоқалар ва
илмий тушунчалар ўртасидаги боғлиқликни ифодалаш имкониятига ҳам эга бўлиши керак.

1

Nosirova S.A. Xozirgi zamon xitoy tili diplomatik terminlarining leksik-semantik va struktur taxlili :Filolol.fanlari

nomzodi ... diss: Toshkent, 2008. – p. 11.

2

Mustafaeva S. Xitoy tilshunoslik terminologiyasi: Filolog. fan. Boyicha fals.dokt . ... avtoreferat. – Toshkent, 2017. – p. 12.

3

Frolova O.P. Slovoobrazovanie v terminologicheskoj leksike sovremennogo kitajskogo jazyka. Monografija [Word

formation in terminological lexicon of modern Chinese language. Monograph] / O.P. Frolova. – M.: Vostochnaja kniga
[Moscow: Eastern book], 2011. – 40 p. [in Russian].


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

86

Терминологияда аслий сифатлар, асосан, бутуннинг асосий қисми, яъни термин ёки сўз

бирикмали терминнинг бўлаги вазифасини бажаради. Масалан,

生理状

[shēnglǐ zhuàngtài]

«физиологик ҳолат»,

生理适

[shēnglǐ shìyìng] «физиологик мослашув»,

态分歧

[shēngtài

fēnqí] «экологик диверсия».

Хитой терминологиясида сонлар математик ҳисобда сон билан ифодаланган қаторлар ва

рақамли комбинацияларни, масалан,

三叉神

[sānchā shénjīng] «уч шоҳли нерв»,

头肌

[èrtóujī] «елканинг иккибошли мушаги»,

二尖瓣

[Èrjiānbàn] «қўштабақа клапан» ифодалашда

қўлланилади.

Феъл-терминлар ёрдамида ҳаракат ва жараённинг махсус тушунчалари ифодаланади. От-

терминлардан шаклланган феъллар феъл-терминларни ташкил қилади: »,

[Túbiàn]

«мутация»,

麻醉

[mázuì] «оғриқсизлантириш».

Хитой тилида сўз ясалишининг энг қадимий ва энг кенг тарқалган усулларидан бири бу

сўз қўшиш орқали янги сўз ҳосил қилишдир. Грамматик тузилишига кўра қўшма сўзнинг
таркиби субстантив (от), вербал (феъл), адъектив (сифат) бўлиши мумкин. Хитой тили лексик
комплексларининг элементлари орасида 5 турдаги грамматик алоқа мавжуд: 1.атрибутив
(биринчи элемент иккинчисини аниқлайди,

улар орасида

муносабатлар мавжуд), 2.копулятив

(элементлар тенгҳуқуқли), 3.феъл-тўлдирувчи

(биринчи элемент иккинчи от элементга

қаратилган ҳаракатни билдиради), 4.феъл-натижали (иккинчи элемент биринчи элемент
орқали ифодаланган ҳаракат натижасини номлайди)ва 5. субъектив-предикатив (биринчи
элемент субъектни, иккинчи эса – унинг ҳаракати ёки ҳолатни номлайди).[ 9,Б. 39 ].

Мураккаб терминларнинг ясалишида қуйидагилар содир бўлади:
Субстантив элементларни атрибутив боғланиш типига кўра қўшилиши:

肺炎

[fei]-ўпка=[yan] –яра =пневмония ;

肺病

[fei]-ўпка=[bing]-касаллик=туберкулёз;

口罩

-

[kou]-оғиз=[zhao]-жилт=маска;

口炎

[kou]-оғиз=[yan]-яра=стоматит;

病毒

[bing]- касаллик =[du]-

заҳар =вирус;

肾区

«[shèn]-буйрак» = «[qū]-зона» = буйрак соҳаси;

肌病

«[jī]-мушак» + «[bìng]-

касаллик» = «миопатия». Бу модел ёрдамида сўз бирикмали терминлар ҳам ясалиши мумкин:

状病毒

[guanzhuang]- корона= [bingdu]-вирус =короновирус;

经官能

«[shénjīng]-нерв тизими»

+ «[guānnéng]-функция» = «невроз»;

化学

疗法

«[huàxué]-химия» + «[liáofǎ]-даволаш усули» =

«химиотерапия». Бу хитой тилида сўз ясалишининг энг фаол моделларидан биридир

1

.

Адъектив ва субстантив элементларнинг атрибутив алоқа типига кўра бирикиши:

坏死

«[huài]-

бузилган» + «[sǐ]-ўлим» = «некроз»;

黄疸

«[huáng]-сариқ» + «[dǎn]-сариқ» = «сариқ касал»

2

.

Вербал ва субстантив элементларнинг атрибутив алоқа типига кўра бирикиши:

烧 心

«[shāo]-ёнмоқ» + «[xīn]-марказ» = «куйиш»;

Субстантив элементларнинг

копулятив

алоқа типига кўра бирикиши:

«[bāo]-катак» + «[zhì]-хусусият» = «цитоплазма»;

火眼

«[huǒ]-олов» + «[yǎn]-кўз» = «ўткир коньюктивит»,

火气

«[huǒ]-олов» + «[qì]-куч» = «ички

иссиқлик, ўт» (хит. тиб). Кўрсатилган модел ёрдамида хитой тилида анъанавий тиббиётга оид
кўплаб терминлар, шунингдек, сўз бирикмали терминлар ясалади:

«[mài]-пульс» +

1

Sultanova L. A . ”Attribution Model of Composition in Modern Chinese(On the Exampl of Medical

Terms”.International Journal of Psychosocial Rehabilitation ISSN:1475-7192 //https://www.psychosocial.com/article-
category/issue-4-volume-volume-24(3662-3669) 2020 y.

2

医学

北京。人民

生出版社。

2006

年。

1763


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

87

«[zhěn]-диагностика» = «пульс бўйича диагностика»;

穴位

«[xué] – ҳаётий нуқталар» + «[wèi]-

жойлашиш ўрни» = «акупунктур нуқталарнинг жойлашиш ўрни ».

Адъектив элементларнинг копулятив алоқа типига кўра бирикиши (антоним, синоним

ёки ассоциатив элементларнинг бирикуви):

«[hán]-совуқ» + «[rè]-иссиқ» = «безгак,

қалтираш»;

厚薄

«[hòu]-йўғон» + «[bó]-ингичка» = «қалинлиги, йўғонлиги».

Вербал элементларнинг копулятив алоқа типига кўра бирикиши:

破裂

«[pò]-кесиш» +

«[liè]-дарз кетмоқ» = «узилиш»;

抑 郁

«[yì]-сиқмоқ» + «[yù]-хафа бўлмоқ, қайғурмоқ» =

«депрессия».

Вербал ва субстантив элементларнинг феъл-тўлдирувчи алоқа типига кўра бирикиши:

«[huàn]-алмаштирмоқ» + «[yào]-дори-дармон» = «боғич»;

失血

«[shī]-йўқотмоқ» + «[xuè]-

қон» = «қон йўқотиш»,

排尿

«[pái]-қўйвормоқ» + «[niào]- сийдик» = «диурез».

Субстантив элементнинг вербал ёки адъектив элемент билан субъектив-предикатив алоқа

типига кўра бирикиши:

«[tóu]-бош» + «[yūn]-айланмоқ» = «бош айланиши»;

气喘

«[qì]-

ҳаво» + «[chuǎn]-сиқилмоқ» = «астма»,

针 灸

«[zhēn]-игна» + «[jiǔ]-куйдирмоқ» =

«игнатерапия, игна билан даволаш».

Замонавий хитой тилида термин ясалишининг иккинчи усули аффиксация бўлиб, у

аффиксларнинг мустақил морфемаларга бирикувидан ҳосил бўлади. Аффикслар терминни
маълум бир категория – ҳаракат ижрочиси, хусусият, жараён, предметлик, характер, сифатга
мансублигини белгилайди

1

.

Тадқиқот мобайнида биз тиббиёт терминларини ҳосил қилишда фаол қўлланиладиган

суффиксларни тизимга солдик: 1.

[tóu] суффикси терминни ҳосил қилишда аниқ тушунча,

инсон аъзоси қисмини ифодалайди:

[shétou] «тил»,

针头

[zhēntóu] «шприц учун игна»; 2.

[zi] суффикси отларнинг ясалишида кенг қўлланилади:

腔子

[qiāngzi] «кўкрак қафаси»; 3.

[zhě] суффикси асоси феъл бўлган отларни ҳосил қилишда иштирок этади:

带 菌 者

[dàijūnzhě] «ташувчи, инфекция ташувчи»,

痴 呆 者

[chīdāizhě] «ақли заиф»; 4.

[ér]

суффикси морфема билан уйғунлашади:

孪 生 儿

[luánshēngér] «эгизаклар»,

胎 儿

[tāir]

«ҳомила, эмбрион», 5.

[xìng] суффикси характер, табиат, хусусият англатуви отларни

ясайди ва рус тилидаги «-ость»нинг муқобили ҳисобланади:

毒 性

[dúxìng] «токсичность»

(заҳарлилик, токсинлик),

慢性

[mànxìng] «хронический” - сурункали (касаллик ҳақида)».

Ярим суффикс (ярим мустақил маъноли постпозитив морфема)ларни қўшиш орқали

терминологик номланиш масаласига келсак,

[jì] доза ёки воситани англатувчи терминни

ҳосил қилади:

防腐

[fángfǔjì] «антисептик восита»,

利尿

[lìniàojì] «сийдик ҳайдовчи

восита». Хитой тили сўз ясалиш тизимида яримаффиксация сўз қўшиш (ўзак қўшиш) ва
аффиксация оралиғидаги ҳодиса ҳисобланади. Бундай сўз ясалиш усулининг ўзига хос
жиҳати шундаки, бу жараёнда ўз мустақил маъносини (тўлиқ ёки қисман) йўқотган,
делексикализациялашган ва бунинг натижасида, маълум даражада грамматизациялашган
морфемалардан фойдаланилади

2

.

1

Horechko U.V., Goncharova A.V. K voprosu obrazovanija kitajskih medicinskih terminov [To the question of

formation of Chinese medical terms] / U.V. Horechko, A.V. Goncharova // Molodoj uchenyj [Young scientist]. – 2010.
– №12. T.1. – P. 203-205. [in Russian].

2

Gorelov V.I. Leksikologija kitajskogo jazyka [Chinese language lexicology] / V.I. Gorelov. – M.: Prosveshhenie

[Moscow: Education], 1984. – 48 p. [in Russian].


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

88

Терминларнинг миқдорий хусусият англатиши

[liàng] ва

[lǜ] ярим суффикслари

орқали ҳосил қилинади:

高流量

[gaoliuliang] –-интенсив оқим;

残气量

[cánqìliàng] «ўпканинг

катталашуви»,

出汗率

[сhūhànlǜ] «кўп терлаш»,

心率

[xīnlǜ] «юрак уриш частотаси».

[huà]

ярим суффикси кўп ҳолларда рус тилидаги «-изация» га тўғри келади:

铁矿化

[huángtiě

kuànghuà] «пиритизация»,

动脉粥样硬化

[dòngmài zhōuyàng yìnghuà] «атеросклероз».

[yán]

ярим суффикси «яллиғланиш» тарзида таржима қилиниб касалланиш ёки инфекция
билдирувчи сўзларни ҳосил қилади:

脑炎

[dànǎoyán] «энцефалит»,

扁桃体炎

[biǎntáotǐyán]

«тонзиллит»,

头炎

[hóutóuyán] «ларингит».

[zhèng] ва

[bìng] ярим суффикслари “касаллик”, «дард» маъноларини англатади:

氧 症

[quēyǎngzhèng] «гипоксия»,

肠 胃 病

[chángwèibìng] «гастроэнтерит»,

肥 胖 症

[féipàngzhèng] «адипоз».

[jī],

[yí],

[qi] ярим суффикслари ёрдамида биологик аъзолар,

механизмлар, асбоб-ускуналарни англатувчи терминлар ясалади:

电子血球计算机

[diànzi

xuèqiú jìsuànjī] «электрон гемоцитометр»,

电针仪

[diànzhēnyí] «акупунктур аппарат»,

冲洗器

[chōngxǐqì] «ювиш учун идиш».

[tǐ] ярим суффикслари тана, организм, субстанция

билдирувчи терминлар ҳосил қилинади:

晶 状 体

[jīngzhuàngtǐ] «хрустал»,

脑 垂 体

[dànǎochuítì] «гипофиз»,

病原体

[bìngyuántǐ] «патоген». Яримсуффикс

[dài] (соҳа, зона):

[qídài] «киндик»,

韧带

[rèndài] «пайлар».

Модда, элемент билдирувчи терминлар

[sù] ярим суффикси орқали ясалиб, у рус

тилидаги «-ин», «-он» қўшимчаларига мос келади:

氮霉素

[dànméisù] «азомицин»,

扰素

[gānrǎosù] «интерферон»,

赤霉素

[chìméisù] «гибереллин». Техник малакаларни билдирувчи

терминлар

[shù] ярим суффикси ёрдамида ҳосил қилинади:

剖腹

产术

[pōufù chǎnshù]

«кесарево жарроҳлиги»,

穿 刺

[chuāncìshù] «пункция»,

导 尿 术

[dǎoniàoshù]

«катетерлаштириш».

[xué] ярим суффикси алоҳида фанларнинг номларини ясашда ишлатилиб, рус тилидаги

«-логия» қўшимчасига тўғри келади:

创伤学

[chuāngshāngxué] «травматология»,

癫痫病学

[diānxiánbìngxué] «эпиллептология»,

病 毒 学

[Bìngdúxué] «вирусология».

[kē] ярим

суффикси бўлим ёки секторни билдиради:

小 儿 科

[xiǎo’érkē] «педиатрия»,

妇 科

[fùkē]

«гинекология»,

口腔科

[kǒuqiāngkē] «стоматология».

[fǎ] ярим суффикси услуб, усулни

англатади:

放射

疗法

[fàngshèliáofǎ] «радиотерапия»,

抽管法

[сhōu guǎnfǎ] «интубация».

[qī] ярим суффикси вақт оралиғини билдиради :

产褥期

[chǎnrùqī] «пуэперал (туғуқдан

кейинги давр) синдроми»,

极期

[jíqī] «кризис (касалликнинг оғир, авж босқичи)».

[mén],

[dào] ярим суффикслари аниқ фанлар терминологиясида йўл, ўтиш жойи маъноларида
қўлланилади:

内耳

[nèiěrmén] «ички эшитиш тешиклари»,

呼吸道

[hūxīdào] «нафас йўли »,

消化道

[xiāohuàdào] «ошқозон-ичак тракти».

[xuè] ярим суффикси – «қон»:

凝血

[níngxuè]

«қон ивиши »,

止血

[zhǐxuè] «гемостаз»,

贫血

[pínxuè] «анемия, камқонлик».

[jiā] ва

[shī]

ярим суффикслари касб-ҳунар отларини билдирувчи терминлар гуруҳини ташкил қилади::

剂师

[yàojìshī] «фармацевт»,

经病 学家

[shénjīngbìngxuéjiā] «невропатолог»,

眼科医

[yǎnkē yīshī] «окулист».

Хитой тилида тиббиётга оид терминларнинг ясалишида иштирок этадиган префикслар ва

ярим префикслар (ярим мустақил маъноли препозитив морфема) миқдори мавжуд


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

89

суффикслар ва ярим суффикслар миқдоридан сезиларли даражада кам

1

.

[chāo] ярим

префикси меёрдан ортиқлик маъносини англатадиган терминларни ҳосил қилишда иштирок
этади. Бу рус тилидаги: «сверх-, супер-, ультра-» префиксларига тўғри келади:

超 基 因

[chāojīyīn] «суперген»,

超 病 毒

[chàobìngdú] «ультравирус»,

超 个 体

[chāogètĭ]

«суперорганизм». Полупрефикс

[wēi] ярим префикси “кичкина”, “озгина” маъносини

билдирадиган терминларни ҳосил қилиб, рус тилидаги «микро-»га мос келади:

微 生 物

[wēishēngwù] «микроорганизм»,

微 血 管

[wēixuèguăn] «капилляр»,

微 突

[wēitūbiàn]

«микромутация».

[fǎn] ва

[kàng] яримпрефикслари қарама-қарши, зид маъносидаги

терминларни ҳосил қилади ва рус тилидаги «анти-» га тўғри келади:

抗抑郁

[kàngyìyùyào]

«антидепресант»,

反基因

[fǎnjīyīn] «антиген»,

抗胃

朊酶

[kàng] «антипепсин». Хитой тиббиёт

терминологияси учун

[fēi],

[wú],

[bù],

[wèi] инкор префикслари ҳам хос:

杂交

[fēi zájiāo] «чатишмаслик»,

无 色

[wúsè zhèng] «ахромазия»,

不 灵 敏

[bùlíngmǐn]

«тўйинмаслик»

2

.

Хитой тилидаги тиббиётга оид лексикада бошқа тиллардан ўзлашган терминлар ҳам

салмоқли ўрин эгаллайди. Тиббиётда соф фонетик ўзлаштириш аксарият ҳолларда бу
моддаларнинг номларида кузатилади:

奴佛卡因

[núfókǎyǐn] «новокаин»,

夫南西林

[fūnánxīlīn]

«фурацилин». Уларнинг кўпчилиги семантик ўзлаштирилган муқобилига эга:

盘尼西林

[pánníxīlín] и

青霉素

[qīngméisù] «пеницилин»,

因素林

[yīnsùlín] и

岛素

[yídǎosù] «инсулин».

Улардан баъзилари иккита график вариантда қўлланилиши мумкин:

阿摩西林

[āmóxīlín] ва

阿莫西林

[āmòxīlín] «амоксициллин». Яримфонетик ўзлаштириш чет тилидаги материалнинг

хитойча билан қоришиғидан ҳосил бўлади:

爱克斯光

[àikèsīguāng] «X-нурлари» (

爱克斯

[àikèsī] – инглизчадан «X» +

[guāng] «нур»),

单宁酸

[dānníngsuān] «танин кислотаси» (

单宁

[dānníng] – инлизчада «танин» +

[suān] «кислота»),

兹海默病

[āzīhǎimòbìng] «Альцгеймер

касаллиги» (

兹海默

[āzīhǎimò] «альцгеймер» +

[bìng] «касаллик»).

Семантик ўзлаштириш она тилидаги сўз ясаш воситаларини эътиборга олган ҳолда чет тилининг

структур-семантик модели намунаси асосида шакллантирилади. Бошқа тилдаги мавжуд сўз
таъсирида янги сўзнинг пайдо бўлиши, калкалашни ўзлаштиришнинг ўзига хос тури сифатида
баҳолашга имкон берувчи белгиларидан биридир. Калкалаш чет тилини ўзлаштиришнинг муҳим
усулларидан ҳисобланади. Семантик ўзлаштиришда фонетик ўзлаштиришдан фарқли ўлароқ хитой
тилида мавжуд лексик элементлардан фойдаланилади ва ўзининг товуш ва график шаклига кўра
қадимий хитой лексикасидан мутлақо фарқ қилмайди

3

.

Улардан баъзи бирлари хорижий термин структурасига тақлид қиладилар ва таржимада

қисмлар кетма-кетлигига риоя қиладилар, бошқалари хорижий термин мазмунини унинг
ички шаклини ўзлаштирмаган ҳолда берадилар::

基因

[jīyīn] «ген» (наслнинг асосий моддий

унсури),

移 植

[yízhí] «трансплантация» (тўқима кўчириш),

抗 体 素

[kàngtǐsù] «антитана»

(антигенларни юборганда ишлаб чиқиладиган модда).

1

Gorelov V.I. Leksikologija kitajskogo jazyka [Chinese language lexicology] / V.I. Gorelov. – M.: Prosveshhenie

[Moscow: Education], 1984. – 51 p. [in Russian]

2

Sultanova L.A.

汉乌

医学

典》

. Tosh DSHI, , 2012. p. 57.

3

Gorelov V.I. Leksikologija kitajskogo jazyka [Chinese language lexicology] / V.I. Gorelov. – M.: Prosveshhenie

[Moscow: Education], 1984. – 146 p. [in Russian].


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

90

Хитой тилида аббревиацияларни, яъни

қисқартмаларни алоҳида таъкидлаб ўтиш

жоиздир. Қисқартирилган мураккаб сўзлар тиббиёт матнларини тушунишда қийинчиликлар
туғдиради, чунки улар турли йўллар билан тузилган. Шунинг учун луғатларда, қоидага кўра,
терминнинг иккита: тўлиқ ва қисқартирилган вариантини учратиш мумкин. Қисқартмаларга
мисол қилиб қуйидагиларни келтириш мумкин:

脱 氧 核 糖 核 酸

[Tuōyǎng hétáng hésuān]

«дезоксирибонуклеин кислотаси» =

脱氧核酸

[Tuōyǎng hésuān] «ДНК»,

动电流图

[xīndòng

diànliú tú] «электрокардиограмма» =

电图

[xīndiàntú] «ЭКГ»,

超声回波描

记术

[chāoshēng

huíbó miáojìshù] «ультразвукли эхография» =

超声

检查

[chāoshēngjinchá] «УЗИ»,

获得性免疫

系 统 缺 损 综 合 症

[Huòdé xìng miǎnyì xìtǒng quēsǔn zònghé zhèng] «орттирилган иммун

танқислиги синдроми » =

艾滋病

[àizībìng] «ОИТС» (AIDS).

Хулоса:

Ҳозирги даврда бутун дунёда тиббиёт инсонлар соғлиги ва ҳаёти учун аҳамиятга эга

эканлиги нуқтаи назаридан фавқулодда зарур соҳалардан ҳисобланади. Мамлакатидан, ундаги
иқтисодий ва сиёсий вазиятдан қатъий назар инсон саломатлиги билан боғлиқ материаллар ўз
долзарблигини йўқотмайди. Тиббиётга оид терминларни таржима қиладиган мутахассис учун бу
соҳа билан боғлиқ сўз ясалиш хусусиятларини билиш ва эътиборга олиш жоиз бўлади. Тиббиётга
оид терминларнинг номинациялари ва таржималарининг тадқиқи адекват таржимага эришишга
йўналтирилган бўлиб, кўплаб амалий вазифаларнинг ечим топишига туртки беради. Зеро, тиббий
терминлар миқдори ўсишда давом этмоқда. Қўлланма адабиётларда хитой терминларининг рус
тилидаги муқобилини ҳар доим ҳам топиш имкони йўқ.

Тиббиётга оид терминларнинг ясалишини тадқиқ этиш асносида аксарият терминлар ва

терминологик сўз бирикмалари қўшиш ва аффиксация усулида ҳосил қилинишини аниқла-
дик. Буларни тизимлаштириш эса хитой тилидаги янги терминларни таржима қилишнинг
методологик асосларини аниқлашга имкон беради.

ХИТОЙДА ХХ АСРНИНГ БИРИНЧИ ЯРМИДА

АЁЛЛАР АДАБИЁТИ РИВОЖИ

НАЗИРОВА ШУКРИЯ

Катта ўқитувчи, ТДШУ

Аннотация. Мазкур тадқиқот хитой адабиётининг ажралмас ва муҳим қисми хисобланган аёллар

адабиётининг ХХ аср биринчи ярмидаги тараққиётига бағишланади. ХХ асрнинг бошларидаёқ Хитойда

бадиий ижод билан шуғулланувчи аёллар сонининг кескин ошгани кузатилади. Мамлакатдаги нотинч вазият,

хусусан, аср бошларида юзага келган инқилобий ҳаракатлар, хитой-япон уруши, Мао Цзэдуннинг

яккаҳокимлик бошқаруви, демократик ҳаракатларнинг таъқиб остига олиниши, зиёлиларнинг “қайта

тарбиялаш” лагерларига сургун қилиниши ва шу каби ҳолатлар аёлларнинг ижодга кириб келишига тўсқин

бўла олмади. Аксинча, ХХ асрнинг 40-50 йилларига келиб аёлларнинг мамлакат ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги

аралашуви кучайди, турли аёллар ҳаракати, аёллар журнал ва газеталари, жамиятлари ташкил этилди.

Уларнинг мамлакат ҳаётидаги ўрни сезиларли ошди. Аёллар адабиёти янада ривожланди. Бин Син, Лин

Шухуа, Лу Ин, Дин Лин, Сяо Хун, Ши Пинмэй, Цао Мин, Лу Биченг, Чжан Айлин каби ўнлаб адибалар

ўзларининг ижоди билан мамлакат ижтимоий-сиёсий ва маънавий-маданий ҳаётида муҳим ўрин

эгалладилар. Бу адибаларнинг аксарияти ҳам адабий жараёнларда, ҳам жамоатчилик ишларида фаол

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов