S H A R Q M A S H ’ A L I
110
ТАРИХШУНОСЛИК
ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЕНГИЛ ВА ОЗИҚ-ОВҚАТ
САНОАТИ ТАРИХИГА ДОИР (1950-1970 йй)
ҲАЙДАРОВ ИЗЗАТИЛЛА
Тарих фанлари доктори, доцент, ТДШУ
Аннотация. Мазкур мақолада совет ҳокимияти йилларида Ўзбекистон халқини енгил ва озиқ-
овқат саноати маҳсулотлари билан саноатнинг қайта ишлаш соҳаларини эса, хом ашё билан
таъминлаш масалалари ёритилган. Унда Ўзбекистон аҳолисини енгил ва озиқ-овқат саноати
маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини қондириш учун зарур бўлган маҳсулотларни бошқа
республикалардан ташиб келтириш ҳамда иттифоқнинг бошқа минтақаларини, хусусан енгил
саноатнинг қайта ишлаш корхоналарини республикада тайёрланган хом ашё билан таъминлаш
ортиб борганлиги бирламчи манбалар асосида таҳлил қилинган.
Таянч сўз ва иборалар: совет ҳокимияти, енгил ва озиқ-овқат саноати, Ўзбекистон аҳолиси,
бюджет, хом ашё, энергетика
Аннотация. В статье рассматриваются вопросы обеспечения населения Узбекистана сырьем
для легкой, пищевой и перерабатывающей промышленности в советское время. Проведен анализ на
основе первичных источников увеличения импорта продукции из других республик для удовлетворения
потребностей населения Узбекистана в легкой и пищевой промышленности, а также поставок
других регионов Союза, особенно предприятий легкой промышленности перерабатывающей
промышленности. с отечественным сырьем.
Опорные слова и выражения: Советская власть, легкая и пищевая промышленность, население
Узбекистана, бюджет, сырье, энергия.
Abstract. This article covers the issues of providing the people of Uzbekistan with raw materials for the
light and food industries and the processing industry during the Soviet era. It analyzes on the basis of primary
sources the increase in the import of products from other republics to meet the needs of the population of
Uzbekistan in light and food industries, as well as the supply of other regions of the Union, in particular,
light industry processing enterprises.
Keywords and expressions: Soviet power, light and food industry, population of Uzbekistan, budget, raw
materials, energy
Совет ҳокимияти йилларида Ўзбекистон халқини енгил ва озиқ-овқат саноати маҳсулот-
лари билан, саноатнинг қайта ишлаш соҳасини эса хом ашё билан таъминлаш масаласини ҳал
қилиш узоқ йиллар мавҳумлигича қолаверди. Ўзбекистон аҳолисини енгил ва озиқ-овқат
саноати маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини қондириш учун зарур бўлган маҳсулотларни бош-
қа республикалардан ташиб келтириш миқдори камайтирилгани ҳолда, иттифоқнинг бошқа
минтақаларини, хусусан енгил саноатнинг қайта ишлаш корхоналарини республикада тайёр-
ланган хом ашё билан таъминлаш ҳажми ортиб борди.
Ўзбекистонда озиқ-овқат саноатини ривожлантиришга тўсқинлик қилиб келган асосий
сабаблар шу эдики, бу саноатнинг бир қатор тармоқларида (консерва, гўшт, сут ва бошқа
тармоқларида) хом ашё етишмас, бутунлай ёки қисман четдан келтириладиган хом ашёда
S H A R Q M A S H ’ A L I
111
ишлайдиган бошқа тармоқларда эса) ишлаб чиқариш қувватлари жуда суст ўстириб
борилди
1
.
Ўзбекистон аҳолисини енгил ва озиқ-овқат саноати маҳсулотлари билан таъминлаш, уларни
ишлаб чиқариш республика халқ хўжалигининг беш йиллик режаларида асосий ўринларда
турсада, бу режа ва бошқа тадбирлар ўз вақтида бажарилмас, ёки бажарилиши якунига етмай
ярим йўлда қолиб кетарди. Маъмурий буйруқбозлик тизимини кучайиши, марказдан туриб
режалаштириш, пахта яккаҳокимлигининг амалга оширилиши, саноат корхоналарини асосан
хом ашёни қайта ишлашнинг дастлабки босқичларга мослашиши жамиятни “эркин” ҳолда
олдинга қараб ривожланишига салбий таъсир кўрсатди. Ишлаб чиқаришда чиқимлар фойдадан
ошиб кетиб, уларнинг ўртасидаги фарқ иттифоқ бюджети ҳисобидан қопланар эди. Саноат
ишлаб чиқаришида маҳсулот сифатига эмас, балки унинг миқдорига катта эътибор берилди.
Мисол учун, 1950-1954 йилларда район-шаҳар саноати корхоналари томонидан ишлаб чиқарил-
ган маҳсулотлардан 1,422 минг сўмлик маҳсулот сифатсиз ёки умуман истеъмолга яроқсиз деб
топилган эди
2
. Бу ҳол кейинчалик ҳам давом этиб борди. 1959 йилда давлат инспекцияси озиқ-
овқат саноати томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотларини яроқсиз деб топиб, 1958
йилдагидан кўп миқдордаги маҳсулотлар сифатини тушириб ташлаган эди. Хусусан макарон
маҳсулотларининг 41,5%и (1958 йилдагидан 0,8%га кўп), гўшт маҳсулотларининг 8,4%и (1958
йилдагига нисбатан 5,3%га кўп), вино 15,1% (1958 йилдагидан 7%га кўп), сут маҳсулотларининг
20,3%и (8,5%), тикувчилик молларининг 35,4%и, трикотаж маҳсулотларининг 18,8%и, чармдан
қилинган оёқ кийимларининг 18,8%и яроқсизга чиқарилган эди
3
.
Шу ва бошқа сабабларга кўра республика саноат ишлаб чиқаришнинг ўсиш ҳажми
йилдан-йилга камайиб бораверди. Тўртинчи беш йилликда (1945 йилдан % 1950 йилгача) –
11,4%, бешинчи беш йилликда (1955 йилдан % 1955 йилгача) – 10,4%, олтинчи беш йиллик-
нинг уч йилда (1958 йилдан % 1955 йилгача) – 5,9%. Етти йилликда (1955 йилдан % 1968
йилгача) 8,7%, шу билан бирга кейинги беш йилда (1960 йилдан % 1965 йилгача) 8,4%
4
.
Бундай аҳвол кейинги йилларда ҳам давом этди.
Шулар билан бирга айни муаммолардан яна бири маҳсулот сифати масаласи бўлиб, 1963
йилда “Фарғона” пайабзал фирмаси томонида ишлаб чиқилган турли артикулдаги 53953
жуфт оёқ кийимидан 17533 жуфти ёки 32,7%и савдо муассасалари томонидан қайта ишлашга
корхонага қайтариб юборилган. Будай сифатсиз маҳсулот тайёрлаш оқибатида корхона 53,8
минг сўм (ундан 12,0 минг сўми савдо массаларига жарима сифатида тўланган) зиён кўрган
эди
5
. Кейинги йилда аҳвол ундан ҳам ёмон бўлди, 1964 йилда савдо ташкилотлари фирмада
ишлаб чиқарилган 60 минг жуфт (ёки 37,8%) оёқ кийими қайта ишлашга қайтариб бориши
оқибатида тўланган жарима 85,5 минг сўмни ташкил этган эди. Бундай аҳвол бошқа жой-
ларда ҳам кўзга ташланарди. Хусусан 1964 йилда Марғилон ипак фабрикасига ишлаб
чиқарилган 21,5% маҳсулот яроқсиз бўлган (344 минг сўмлик) бўлса, Самарқанд тикувчилик
фабрикасининг 21,1% маҳсулоти, Наманган тикувчилик №2 фабрикасининг 21% маҳсулоти
яроқсизга чиқарилиб фабрикага қайта ишлашга қайтариб юборилган эди
6
.
1
Цунц З. Ўзбекистон озиқ-овқат саноатини ривожлантиришнинг етилган масалалари // Ўзбекистон
коммунисти. № 12. 1971. 31-бет.
2
Ўзбекистон РПДА. 58-фонд, 1-рўйхат, 10-иш, 275-варақ.
3
Ўзбекистон МДА. 2384-фонд, 17-рўйхат, 799-иш, 162-варақ.
4
Народное хозяйство Узбекиской ССР за 50 лет. Сборник статических материалов. – Т.: Узбекистан, 1967. стр. 44.
5
Ўзбекистон МДА. 2384-фонд, 5-рўйхат, 576-иш, 183-варақ.
6
Ўзбекистон МДА. 2384-фонд, 5-рўйхат, 587-иш, 3-варақ.
S H A R Q M A S H ’ A L I
112
Бу каби мисолларни Бухоро вилояти мисолида кўриб чиқиладиган бўлса шу ҳолат маълум
буладики, хусусан 1967 йилда вилоят оёқ кийим фабрикаси ишлаб чиқарилган сифатсиз
маҳсулотлар учун 55 та эътирознома олган бўлиб, улар учун 35 минг сўм жарима тўланган
бўлса, трикотаж фабрикаси эса 15 та эътирознома олган бўлиб, унинг 1800 та маҳсулоти
яроқсизга чиқарилган. Шу билан бирга “ВЛКСМнинг 20 йиллиги” фабрикаси ишлаб чиқар-
ган сифатсиз маҳсулоти учун 32 та эътирознома олган бўлиб, ундан 4571 сўм зиён кўрган
бўлса, “Партиянинг XVI съезди” фабрикаси ишлаб чиқарган сифатсиз маҳсулоти учун 19 та
эътирознома олган бўлиб, у учун 2117 сўм жарима тўлаган
1
.
Ўзбекистон пахта етиштириш борасида СССР биринчи, дунё миқёсида етакчи учликдан
бирини эгаллаган бўлсада, пахта етиштирилмайдиган давлатлардан ҳам аҳоли жон бошига
пахта газламаларини ишлаб чиқаришда анча орқада эди. Бунинг камига республикадаги
мавжуд корхоналарида техник ва технологик жараёнларни тўғри ташкил этилмаган, тўқув
машиналари эса замон талабларига жавоб бермас эди. Масалан, 1957 йил 1 январигача бўлган
маълумотларга қараганда республика енгил саноат корхоналаридаги 914 та янги тўқув
машиналари чет эл фирмалари томонидан 1890-1910 йилларда чиқарилган бўлиб, улар
жисмоний ва маънавий эскирган эди. Шунингдек республика тўқимачилик корхоналарида
пайпоқ тўқийдиган автомат дастгоҳлар мавжуд дастгоҳлар-нинг 22%ни ташкил этган бўлса,
бу кўрсаткич эса РСФСРда – 33%, АҚШда – 80%га тенг бўлган. Бу эса ўз навбатида
республика аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг кам бўлишига олиб келган.
Республика енгил саноати хом ашё, энергетика меҳнат захираларини кўп бўлишига
қарамасдан аҳолининг ўсиб бораётган эҳтиёжларини қондиришдан орқада қолаётган эди.
Айниқса енгил саноат саноатнинг бошқа тармоқларига қараганда анча орқада эди. Ишлаб
чиқариш бешинчи беш йилликда оғир саноат тармоқларида енгил саноат тармоқларига
қараганда 1,5 марта ошган бўлса, олтинчи беш йилликда оғир саноатда ишлаб чиқариш 2,1
марта кўпайиб енгил саноатда бу атиги 20%ни ташкил этган эди
2
.
Хусусан, республика енгил саноати хом ашё, энергетика ва меҳнат захираларининг
кўплигига қарамай, аҳолининг ўсиб бораётган эҳтиёжларини қондиришдан орқада қолаётган
эди. Айниқса, енгил саноат саноатнинг бошқа тармоқларига қараганда жуда орқада эди. Ма-
салан, бешинчи беш йилликда ишлаб чиқариш оғир саноат тармоқларида енгил саноат
тармоқларига қараганда 1,5 марта ортган бўлса, олтинчи беш йилликда оғир саноатда ишлаб
чиқариш 2,1 марта кўпайиб, енгил саноатда бу кўрсаткич атиги 20 %ни ташкил этган эди
3
.
Ўзбекистон саноатининг қатор йиллар давомидаги тармоқ тузилмасининг тадқиқи шуни
кўрсатадики, кўриб чиқилаётган даврда ишлаб чиқариш тузилмаси сон ва сифат жиҳатдан
ўзгарди. Бунда асосан оғир саноат индустриясига катта эътибор қаратилдики, у бутун саноат
ялпи маҳсулотининг ярмидан кўпини берарди. Айни пайтда оғир саноат салмоғи тез
суръатлар билан ошиб боргани ҳолда, енгил ва озиқ-овқат саноати тармоқларининг салмоғи
эса мунтазам суратда пасайиб бораверди.
Саккизинчи беш йилликка келибгина оғир саноат тармоқлари билан бир қаторда истеъмол
буюмлари ишлаб чиқарувчи тармоқлар ҳам сезиларли ривожлантирилди. Енгил саноатга
ажратилган капитал маблағлар беш йил ичида 1,4 баравар кўпайди. Буни қуйидаги жадвал
орқали кўриш мумкин.
1
Ўзбекистон РПДАнинг Бухоро вилояти бўлими. 1-фонд, 31-рўйхат, 21-иш, 74-варақ.
2
Нишонов Н. Эффективность развития легкой промышленность в Узбекистане. – Т., 1973. – С. 13.
3
Нишонов Н. Эффективность развития легкой промышленности в Узбекистане. – Т., 1973. – С. 13.
S H A R Q M A S H ’ A L I
113
1-жадвал.
Иттифоқ ягона халқ хўжалиги комплексида Ўзбекистон ССР салмоғи (айрим
саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш бўйича, 1966 йил)
1
Пахта териш машиналари
1
Ипак матолари
3
Трактор сеялкалари
1
Ўсимлик ёғи
3
Кўрак чувиш машиналари
1
Минерал ўғит
4
Пахта тозалаш ускуналари
1
Электр энергияси
4
Пахта толаси
1
Кўмир
4
Ипак хом ашёси
1
Цемент
4
Пахта хом ашёси
1
Шифер
4
Луб маҳсулотлари
1
Мева ва резаворлар
5
Ипак қурти
1
Тери пойабзал
5
Қоракўл
1
Узум
5
Пахта матолари
2
Консервалар
5
Гуруч
3
Нефть
6
Газ
3
Сабзавотлар
6
Бу жадвалдан кўриниб турибдики, Ўзбекистоннинг енгил саноати умумиттифоқ меҳнат
тақсимотида тобора муҳим ўрин тута бошлаган. Шунга кўра, Ўзбекистон пахта етиштириш
бўйича мамлакатда биринчи ўринни, ип-газлама ишлаб чиқариш бўйича иккинчи ўринни,
ипак газлама ишлаб чиқариш бўйича учинчи ўринни эгаллаб турарди. Ўзбекистон енгил
саноати маҳсулотлари нафақат Иттифоқ аҳамиятига, балки хорижда ҳам ўз ўрнига эга бўлиб,
айни даврда 30 дан ортиқ дунё мамлакатларига (Болгария, Венгрия, Польша, Чехословакия
ва бошқа Европадаги давлатларга) унинг маҳсулотлари экспортга чиқариларди
2
. 1966 йилда
республикада 182,1 миллион квадрат метр ип газлама, 38,9 миллион квадрат метр ипак
газлама ишлаб чиқарилган эди. Бироқ ип газлама ишлаб чиқаришнинг ўша даврдаги бу
миқдори республиканинг ички эҳтиёжини қоплай олмади
3
. Айни даврда тўқимачилик
корхоналари республикада қайта ишлаб чиқарилаётган пахта толасининг атиги 3,1 %ини
газламага айлантирган бўлса, Иттифоқда ишлаб чиқарилган ипак газламаларнинг 4,2 %и
Ўзбекистонга тўғри келар эди.
Кейинги йилларда енгил саноат 150 дан ортиқ йирик корхоналарга эга бўлган ва респуб-
ликани индустрлаштиришда муҳим ўрин эгалловчи кўп тармоқли комплексга айланганди.
Сўнгги йилларнинг ўзидагина бу тармоқнинг Наманганда ипак ва костюмбоп газламалар
комбинати, Андижонда трикотаж фабрикаси, “Ўзбекистон” номли чарм ишлаб чиқарувчи
Тошкент уюшмаси, Чирчиқда тикув фабрикаси, Самарқандда плаш ишлаб чиқарувчи фабри-
ка ва қатор пахта заводлари каби йирик корхоналар қурилиб, фойдаланишга топширилди.
Буларга қўшимча тўқилмайдиган материаллар, сунъий чарм ва пленка материаллари ишлаб
чиқариш ўзлаштирилди.
Ўша йиллари саноат маҳсулоти умумий салмоғининг 18%га яқинини озиқ-овқат саноати
маҳсулотлари ташкил этарди. Мазкур тармоқ 20 дан ортиқ кичик тармоқлар ва корхоналарга
эга эди. Ёғ, консерва, гўшт-сут, виночилик тармоқлари уларнинг энг катталари ҳисобланарди.
1
Народное хозяйство Узбекской ССР за 50 лет. Сборник статистических материалов. – Т.: Узбекистан. – С. 33.
2
Зиядуллаев С.К. Легкая индустрия Узбекистана. – Т.: Узбекистан, 1970. – С. 4.
3
Акрамов З.М. Ўзбекистон ишлаб чиқариш комплекслари ва уларни ривожлантириш соҳасидаги асосий
вазифалар. – Т.: Ўзбекистон КП МКнинг Бирлашган нашриёти
,
1967. – Б. 16.
S H A R Q M A S H ’ A L I
114
Умуман айтганда, енгил саноат маҳсулотларининг кўпгина турларини аҳоли жон бошига
ишлаб чиқариш бўйича Ўзбекистон иттифоқдош республикалар орасида энг кейинги ўрин-
лардан бирини эгалларди. Чунончи, 1970 йилда иттифоқда аҳоли жон бошига ўрта ҳисобда
25,5 квадрат метрдан ип-газлама ишлаб чиқарилгани ҳолда, Ўзбекистонда атиги 14,4 квадрат
метрдан ишлаб чиқарилган, 1971 йилда эса иттифоқ бўйича 25,8 ва Ўзбекистонда 13,4 квад-
рат метр ип-газлама чиқарилиб, ўртадаги фарқ янада катта бўлган эди.
ҲОФИЗ ТАНИШ АЛ-БУХОРИЙНИНГ “АБДУЛЛАНОМА”
АСАРИДА МОВАРОУННАҲР ТАВСИФИ
АЛИМОВА РАХИМА
Тарих фанлари номзоди, доцент, ТДШУ
Аннотация. Мазкур мақола XVI асрда яшаб фаолият юритган тарихчи Ҳофиз Таниш ал-
Бухорийнинг Марказий Осиё ва Хуросоннинг сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётига оид
маълумотларга бой бўлган “Абдулланома” (“Шарафномайи шоҳий”) асарида Мовароуннаҳр
тавсифига оид маълумотлар таҳлилига бағишланган. Мовароуннаҳрнинг тарихий географик жойла-
шиши, унинг машҳур шаҳарлари, Абдуллахон томонидан Мовароуннаҳрда қурдирилган кўплаб
масжид, мадраса, хонақоҳ ва бошқа қурилишлар тўғрисидаги маълумотлар ўрганилади.
Таянч сўз ва иборалар: Мовароуннаҳр, Бухоро, Самарқанд, Балх, иқлим, Абу Бакр Саъд, Сумитон,
вақф, мадраса, масжид, хонақоҳ, зироатчилик, маош.
Аннотация. Данная статья посвящена анализу описания Моваруннахра в произведении «Абдулла-
нома» («Царь чести») историка XVI века Хафиза Таниша аль-Бухари, богатом сведениями о полити-
ческой, социально-экономической и культурная жизнь Средней Азии и Хорасана. Будут изучены сведения
об историко-географическом положении Мовароуннахра, его знаменитых городах, множестве мечетей,
медресе, ханаках и других постройках, построенных Абдуллой в Мовароуннахре.
Опорные слова и выражения: Мовароуннахр, Бухара, Самарканд, Балх, климат, Абу Бакр Саад, Сумитон,
основание, медресе, мечеть, ханака, сельское хозяйство, зарплата.
Abstract. This article is devoted to the analysis of the description of Movarounnahr in the work
"Abdullanoma" ("King of Honor") by the 16th century historian Hafiz Tanish al-Bukhari, which is rich in
information about the political, socio-economic and cultural life of Central Asia and Khorasan. Information about
the historical and geographical location of Movarounnahr, its famous cities, many mosques, madrasas, khanakahs
and other buildings built by Abdullah in Movarounnahr will be studied.
Keywords and expressions: Movarounnahr, Bukhara, Samarkand, Balkh, climate, Abu Bakr Sa'd,
Sumiton, foundation, madrasa, mosque, khanaqah, agriculture, salary.
Ўрта Осиёда XVI аср охирларида яратилган муҳим тарихий географик асарлардан бири
Ҳофиз Таниш Бухорийнинг “Абдулланома” (“Шарафномайи шоҳий”) асаридир. Бу асар
Бухоро хони Абдуллахон II нинг тарихи бўлганлигидан “Абдулланома” номи билан ҳам
машҳурдир. Уни бухоролик шоир, тарихчи ва ўлкашунос Ҳофиз Таниш Бухорий 1584-1591
йиллар оралиғида ёзган
1
. Ҳофиз Таниш Бухорийнинг “Абдулланома” (“Шарафномайи
1
Ҳ.Ҳасанов. Сайёҳ олимлар. – Тошкент. Ўзбекистон. 1981. – Б. 210-212. [H.Hasanov. Sayyoh olimlar. Toshkent.
O‘zbekiston. 1981. – B. 210-212].[ H.Hasanov. Tourist scientists. – Tashkent. Uzbekistan. 1981. - P. 210-212]
