S H A R Q M A S H ’ A L I
41
АФҒОНИСТОНДАГИ
ЭТНОЛИНГВИСТИК
ВАЗИЯТ
ВА
ТИЛ
СИЁСАТИ
ИНОМХЎЖАЕВ
РАҲМОНХЎЖА
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақола
турли
этник
ареаллар
туташган
минтақада
жойлашган
кўп
тилли
мамлакат
ҳисобланган
Афғонистондаги
этнолингвистик
вазият
ва
тилларнинг
мақомини
ёритишга
бағишланган
.
Мамлакат
аҳолиси
орасида
алоқа
воситаси
сифатида
истеъмолда
бўлган
30
дан
ортиқ
тилларнинг
кўпчилиги
Ҳинд
-
Европа
тиллари
оиласига
мансуб
бўлиб
, 2004
йилда
қабул
қилинган
Конституцияга
мувофиқ
дарий
ва
пашту
тилларига
расмий
давлат
тили
мақоми
берилган
,
қолган
тиллар
ҳам
шу
тилда
сўзлашувчилар
зич
яшайдиган
минтақаларда
учинчи
расмий
тил
деб
қабул
қилинган
.
Этнолингвистик
вазият
ва
тил
сиёсати
мамлакат
аҳолисининг
бир
вақтнинг
ўзида
икки
,
уч
ва
ундан
ортиқ
тил
соҳиби
бўлишини
келтириб
чиқарди
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
э
тнолингвистик
вазият
,
тил
сиёсати
,
расмий
давлат
тили
,
икки
тиллилик
,
кўп
тиллилик
,
Ҳинд
-
Европа
тиллари
оиласи
,
коммуникатив
аҳамият
,
оз
сонли
сўзлашувчига
эга
бўлган
тиллар
.
Аннотация
.
В
статье
освещается
вопрос
об
этнолингвистической
обстановке
и
языковой
политике
в
Афганистане
,
в
многоязыковой
стране
расположенной
на
стыке
соприкосновения
различных
этнических
ареалов
.
Большинство
из
более
30
языков
,
используемых
населением
страны
как
средство
общения
,
принадлежит
к
Индо
-
Европейской
семье
языков
,
среди
которых
по
Конституции
2004
года
дари
и
пушту
определены
как
официальные
государственные
языки
страны
,
другие
же
языки
имеют
статус
третьего
официального
языка
в
регионах
компактного
проживания
их
носителей
.
Этнолингвистическая
обстановка
и
языковая
политика
породили
явление
массового
двуязычия
,
трехязычия
и
многоязычия
среди
населения
страны
.
Опорные
слова
и
выражения
:
этнолингвистическая
обстановка
,
языковая
политика
,
официальный
государственный
язык
,
двуязычие
,
многоязычие
,
Индо
-
Европейская
семья
языков
,
коммуникативное
значение
,
языки
с
малочисленными
носителями
.
Summary.
The subject of study of this article is the ethno linguistic situation and language policy in multi-lingual Afghanistan
which is situated on the area of contacts of various ethnic groups. The majority of more than 30 languages spoken in Afghanistan
belong to the Indo-European family of languages. According to the Constitution of Afghanistan adopted in 2004, Dari and Pashto
are designated as the official languages of the country; the other languages are declared as a third official language for the areas
inhabited by native speakers of them. The ethno linguistic situation and the official language policy have resulted in
bilingualismand multilingualism among the majority of the population of the country.
Keywords and expressions:
Ethno linguistic situation, language policy, official language, bilingualism, multilingualism, Indo-
European family of languages, communicative importance, minor languages.
Афғонистондаги
тиллар
ва
уларнинг
ҳолати
кўпдан
бери
тадқиқотчилар
диққатини
ўзига
тортиб
келади
1
.
Мамлакатдаги
мураккаб
этно
-
1
Дворянков
Н
.
А
.
Литературный
язык
и
диалекты
пушту
в
Афганистане
. –
Народы
Азии
и
Африки
,
1964,
№
2. –
С
.142–146;
Дворянков
Н
.
А
.
О
развитии
пушту
как
национального
и
литературного
языка
в
Афганистане
. –
В
кн
.:
Современные
литературные
языки
стран
Азии
. –
М
., 1965. –
С
. 170–191;
Дворян
-
ков
Н
.
А
.
О
двух
аспектах
изучения
языковой
ситуа
-
ции
.
В
кн
.:
Проблемы
изучения
языковой
ситуации
и
языковой
вопрос
в
странах
Азии
и
северной
Африки
.
–
М
., 1970;
Калинина
3.
М
.
Языковая
ситуация
в
современном
Афганистане
и
деятельность
афганской
Академии
языка
и
литературы
«
Пашто
толына
» //
Языковая
политика
в
афроазиатских
странах
. –
М
.,
1977;
Киселева
Л
.
Н
.
К
вопросу
о
двуязычии
пушту
-
лингвистик
вазият
бундай
қизиқиш
сабаблари
-
дан
,
деб
айтиш
мумкин
.
Афғонистон
кўп
миллатли
ва
кўп
тилли
мамлакатлар
жумласидандир
.
Маълумотларга
дари
в
Афганистане
//
Народы
Азии
и
Африки
. –
М
.,
1982.
№
6; Kieffer Ch. Dialectologie du Pashto. –
Caboul, 1975; Kieffer Ch. Afghanistan: Languages.
Ensyclopaedia Iranica, vol.1. –
Р
. 506–516; Morgen-
stierne G. Report on Linguistic mission to Afghanistan. –
Oslo, 1926; Bashir, Elena.Evidentiality in South Asian
languages. 2006; Grierson, George A.
Linguistic Survey
of India: Volume X, Eranian Languages
. – Calcutta,
1921; Ingham, Bruce.The language situation in Afgha-
nistan. In R. E. Asher (ed.),
The encyclopaedia of langu-
age and linguistics
, 46–47. – Oxford, New York, Seoul,
Tokyo: Pergamon Press, 1994.
S H A R Q M A S H ’ A L I
42
кўра
,
ҳозирги
кунда
Афғонистон
аҳолиси
сўз
-
лашадиган
тиллар
ва
йирик
диалектлар
сони
ўттиздан
ошиқ
бўлиб
,
улар
Ҳинд
-
Европа
(
эро
-
ний
ва
ҳиндий
),
турк
-
мўғул
,
сомий
-
ҳомий
ва
дорд
тиллари
оиларига
мансубдир
1
.
Мамлакатда
бундай
этнолингвистик
ҳо
-
латнинг
вужудга
келиши
бир
қатор
омиллар
билан
боғлиқ
.
Булардан
бири
ўлканинг
турли
этник
ареаллар
туташган
минтақада
жойлаш
-
ганидир
.
Мамлакатнинг
марказий
ва
шимоли
-
шарқий
минтақаларида
яшайдиган
халқлар
асосан
дарий
тилида
сўзлашса
,
шимолий
вилоятларда
жойлашган
аҳолининг
аксарияти
туркий
тилларда
сўзлашадилар
,
шарқий
ва
жанубий
вилоятларда
яшайдиганлар
учун
эса
,
пашту
,
ҳиндий
ва
дорд
тиллари
ўзаро
алоқа
воситаси
бўлиб
хизмат
қилади
.
Афғонистоннинг
этнолингви
c
тик
вазия
-
тига
таъсир
этувчи
яна
бир
омил
–
мамла
-
катнинг
мураккаб
географик
шароити
бўлиб
,
бу
омил
,
айниқса
,
Помир
тоғлари
даралари
-
да
яшовчи
элатларга
хосдир
.
Мазкур
минта
-
қада
қадим
замонлардан
бери
яшаб
келаёт
-
ган
элатлар
кўпинча
коммуникация
имкони
-
ятлари
чеклангани
туфайли
ҳозирги
кунга
қадар
ўзларининг
этник
ўзлигини
,
миллий
ёки
қабилавий
тилларини
сақлаб
қолганлар
.
Бунинг
натижасида
мазкур
ўлкада
оз
сонли
сўзлашувчига
эга
бўлган
тиллар
ва
лаҳжалар
салмоғи
сезиларлидир
.
Бу
ўринда
турли
замонларда
бу
ердан
жангу
жадаллар
билан
ўтган
жаҳонгирлар
ва
уларнинг
қисман
шу
ерларда
ўтроқлашиб
қолган
қолдиқлари
ҳам
мамлакатдаги
этно
-
лингвистик
вазиятнинг
мураккаблашувига
таъсир
этганини
айтиб
ўтиш
жоиз
.
Йирик
шаҳарлар
,
шунингдек
,
бошқа
айрим
минта
-
қаларга
сочилиб
кетган
араб
ва
яҳудий
мил
-
латларига
мансуб
аҳоли
,
этник
илдизлари
мўғуллар
истилоси
билан
боғланадиган
ҳа
-
зора
этник
гуруҳи
буларга
мисол
бўла
ола
-
ди
.
Мамлакатнинг
шарқий
Кунар
вилоятидаги
собиқ
Кофиристон
,
ҳозирги
Нуристон
аҳоли
-
1
Демократическая
Республика
Афганистан
.
Спра
-
вочник
. –
М
.:
Наука
, 1981. –
С
. 17–18.
сининг
этник
тарихи
македониялик
Искандар
(
Александр
)
истилоси
билан
боғлиқ
бўлиши
мумкин
,
деган
тахминлар
ҳам
йўқ
эмас
.
Айни
пайтда
,
тадқиқотчилар
Нуристон
тиллари
ҳам
-
да
дорд
тилларини
орий
қабилаларнинг
энг
қадимги
даврда
шарқий
минтақаларга
сурили
-
ши
даврида
мавжуд
бўлган
лаҳжалар
асосида
вужудга
келган
тиллар
бўлиши
мумкин
,
деб
ҳам
ҳисоблашади
2
.
Ҳозирги
кундаги
ҳолатда
Афғонистон
аҳолиси
учун
алоқа
воситаси
бўлиб
хизмат
қилаётган
тиллар
қуйидагича
тасниф
қили
-
ниши
мумкин
:
1.
Ҳинд
-
Европа
оиласига
мансуб
тиллар
.
Бу
тилларда
сўзлашувчи
аҳоли
мамлакат
-
нинг
аксарият
кўпчилигини
ташкил
этади
.
Ҳинд
-
Европа
оиласига
мансуб
тиллар
ичида
эса
,
эроний
(
орий
)
тилларнинг
салмоғи
кат
-
тадир
.
Бу
гуруҳга
,
биринчи
навбатда
,
шимо
-
ли
-
шарқий
эроний
тиллар
сирасига
кирувчи
пашту
тили
ҳамда
бир
қатор
Помир
тиллари
–
шуғни
,
рўшони
,
ишкошуми
,
сангличи
,
мунжи
тиллари
киради
.
Мамлакатда
кенг
истеъмолда
бўлган
дарий
тили
шимоли
-
ғар
-
бий
эроний
тиллар
гуруҳига
кирса
,
балучи
,
парочи
,
ўрмури
тиллари
жануби
-
ғарбий
эро
-
ний
тиллар
ҳисобланади
.
Нуристонда
сўзлашиладиган
ката
(
ﻪﺕ
ﻪک
)
тили
ва
унинг
лаҳжалари
бўлмиш
войгали
(
یﻠ یاو
),
ашкуни
(
یﻧﻮکﺵا
),
прасуний
(
یﻧﻮﺳ ـﭘ
) (
па
-
руни
(
یﻧوﺮﭘ
),
чужари
(
ﯼﺮﺝﻮﭼ
)
ҳамда
ўрмури
(
ﯼ ﻡروا
)
тиллари
ҳам
Ҳинд
-
Европа
тиллари
оиласига
мансубдир
.
Шунингдек
,
дорд
(
دراد
)
тилларидан
бўлмиш
пашайи
(
ﯼا
ﻪﺸﭘ
),
гаварботи
(
یﺕﺎﺑرﻮ
),
тироҳи
(
یهاﺮﻴﺕ
)
тиллари
ҳамда
ҳиндий
тиллар
гуруҳига
мансуб
бўлган
панжоби
(
یﺑﺎﺠﻨﭘ
),
урду
(
ودرا
),
синдҳи
(
یهﺪﻨﺳ
),
ҳиндаку
(
ﻮکﺪﻨه
),
лондҳо
(
ﺎهﺪﻧﻻ
)
тиллари
ҳам
Ҳинд
-
Европа
тиллари
оиласидандир
.
2.
Олтой
тиллари
.
Афғонистонда
истеъ
-
молда
бўлган
ўзбек
,
туркман
,
қирғиз
,
қозоқ
,
мўғул
тиллари
ана
шу
оилага
мансуб
бўлиб
,
юқорида
айтилганидек
,
бу
тилларда
сўзла
-
2
Афганистан
сегодня
. –
Душанбе
, 1988. –
С
. 39
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
43
шувчиларнинг
асосий
кўпчилиги
Афғонис
-
тоннинг
шимолий
–
Балх
,
Кундуз
,
Жаузжон
,
Ҳирот
,
Тахор
ва
Бадахшон
вилоятларида
яшайдилар
.
3.
Дравид
гуруҳига
мансуб
тиллардан
Аф
-
ғонистонда
броҳуйи
(
ییﻮهاﺮﺑ
)
тили
мавжуд
.
4.
Сомий
-
ҳомий
тилларидан
араб
ва
ив
-
рит
тиллари
Афғонистонда
яшайдиган
араб
-
лар
ва
оз
сонли
яҳудийлар
томонидан
,
асо
-
сан
,
оила
тили
мақомида
фойдаланилади
.
Бундай
этнолингвистик
ранг
-
баранглик
мамлакатдаги
расмий
тил
сиёсатига
ва
,
уму
-
ман
,
тил
вазиятига
ҳам
ўз
таъсирини
кўр
-
сатиши
табиийдир
.
Мазкур
тилларнинг
кўпчилигида
(
дарий
,
пашту
,
шуғни
,
рўшони
,
балучи
,
гаварбати
,
панжоби
,
синдҳи
ҳиндаку
,
браҳуйи
)
сўзла
-
шувчи
аҳоли
фақат
Афғонистонда
эмас
,
бал
-
ки
қўшни
мамлакатларда
ҳам
мавжуд
.
Айни
пайтда
,
Нуристон
тиллари
,
айрим
Помир
тиллари
,
дордий
тилларда
сўзлашувчи
аҳоли
фақат
Афғонистон
ҳудудида
яшайдилар
.
Шуни
таъкидлаш
лозимки
,
Афғонистонда
илгарилари
форсий
ва
форсие
-
кобули
деб
атал
-
ган
дарий
тили
ўрта
асрлардан
бери
ҳозирги
кунгача
аҳолининг
аксарият
кўпчилиги
томо
-
нидан
истеъмолда
бўлган
тил
мақомини
эгал
-
лаб
келмоқда
. “
Асиа
Фоундатион
”
ташкилоти
-
нинг
2006
йилда
6
мингдан
кўп
қатнашувчилар
иштирокида
ўтказган
сўровномасига
кўра
,
мамлакатнинг
49%
аҳолиси
дарий
тилини
ўзи
-
нинг
она
тили
, 37%
иккинчи
тили
деб
ҳисоб
-
лайдики
,
бу
икки
рақам
қўшилганда
мамлакат
аҳолисининг
86%
ташкил
этади
1
.
Аҳмадшоҳ
Дурроний
(1721–1773)
тарих
-
да
биринчи
бор
афғонларнинг
мустақил
дав
-
латини
ташкил
этганида
(1747)
давлат
бош
-
қаруви
асосан
паштунлар
қўлида
бўлишига
қарамай
,
пашту
тилини
эмас
,
балки
айнан
дарий
тилини
давлат
тили
сифатида
қабул
қилди
.
Унинг
империясидаги
этнолингвис
-
тик
ҳолат
уни
шундай
қилишига
мажбур
этди
,
чунки
янги
империянинг
турли
гўша
-
ларида
яшайдиган
турли
этник
гуруҳларга
мансуб
аҳоли
учун
форсий
тил
лингуа
фран
-
1
https://asiafoundation.org/resources/pdfs/AGsurvey06.pdf
c
а
вазифасини
ўтарди
.
Бу
ҳол
йигирманчи
асргача
давом
этди
ва
фақат
йигирманчи
асрнинг
биринчи
чорагига
келиб
мамлакатда
энг
кўп
сонли
этник
гуруҳ
бўлган
паштун
-
лар
тилини
давлат
мақоми
даражасига
кўта
-
риш
ҳаракати
бошланди
.
Натижада
, 1936
йил
конституциясида
мамлакат
тарихида
би
-
ринчи
бор
пашту
тили
иккинчи
ўриндаги
давлат
тили
деб
эълон
қилинди
, 1964
йилги
конституцияда
эса
,
унга
биринчи
ўриндаги
давлат
тили
мақоми
берилди
.
Ҳозирги
вақтда
Афғонистондаги
тиллар
-
нинг
расмий
мақоми
2004
йилда
қабул
қи
-
линган
янги
конституциянинг
16-
моддасига
кўра
белгилаб
қўйилган
.
Мазкур
моддага
кўра
пашту
ва
дарий
тилларига
расмий
дав
-
лат
тили
мақоми
берилган
.
Афғонистонда
сўзлашиладиган
бошқа
тиллар
эса
иккинчи
категорияга
киритилган
ва
бу
тилларда
сўз
-
лашувчи
аҳоли
зич
яшайдиган
минтақалар
учун
уларга
ҳам
расмий
давлат
тили
мақоми
берилган
.
Конституцияда
мазкур
тиллардан
фақат
ўзбек
,
туркман
,
балучи
,
пашайи
,
кати
тиллари
санаб
ўтилганига
қарамай
,
бундай
ҳуқуқ
қонунан
барча
бошқа
тилларга
нис
-
батан
ҳам
қўлланилади
.
Албатта
,
тилларга
тенг
ҳуқуқ
берилиши
мамлакатдаги
тил
сиёсати
демократик
прин
-
ципларга
асосланганини
кўрсатувчи
факт
-
дир
.
Айни
пайтда
,
кўпгина
майда
миллат
тиллари
учун
бу
ҳуқуқни
амалга
оширишда
объектив
қийинчиликлар
борлигини
ҳам
назарда
тутиш
лозим
.
Ўзбек
,
туркман
,
балучи
тилларига
нисбатан
айрим
расмий
тил
элементлари
ўтган
асрнинг
етмишинчи
йилларида
жорий
қилинган
эди
.
1978
йилги
Апрель
воқеаларидан
кейин
Афғо
-
нистон
Демократик
Республикаси
давлатининг
фармонига
кўра
,
санаб
ўтилган
тиллар
таълим
соҳасига
жорий
этилди
,
мактабларда
ана
шу
тиллар
ўқитила
бошланди
,
мазкур
тилларда
ра
-
дио
эшиттиришлар
,
газета
ва
журналлар
нашри
йўлга
қўйилди
2
.
Бу
анъана
толибонлар
ҳоки
-
2
Демократическая
Республика
Афганистан
. – C. 20;
Афганистан
сегодня
. – C. 38.
S H A R Q M A S H ’ A L I
44
мияти
ағдарилгандан
сўнг
майдонга
келган
Аф
-
ғонистон
Ислом
Республикасида
қайта
тиклан
-
ди
ва
бирмунча
кенгайтирилди
.
Бошқа
тиллар
эса
объектив
сабабларга
кўра
ҳанузгача
бу
ҳу
-
қуқдан
фойдаланиш
имкониятига
эга
бўлмади
.
Бунинг
энг
биринчи
сабаби
мазкур
тил
-
ларда
сўзлашувчи
аҳолининг
кам
сонли
эка
-
ни
,
устига
устак
,
уларнинг
икки
,
ҳатто
уч
мамлакат
ҳудудига
бўлиниб
яшашларида
-
дир
.
Майда
тилларда
сўзлашувчилар
сони
кўпинча
2–3
мингдан
15–20
минггача
бўлиб
,
уларда
тўлақонли
таълим
ва
ахборот
тизи
-
мини
,
давлат
ишларини
ташкил
этиш
муам
-
молидир
.
Шу
сабабли
ҳам
Афғонистонда
ис
-
теъмолда
бўлган
майда
тиллар
учун
ҳанузга
-
ча
ёзув
яратилмади
.
Мазкур
тилларнинг
йи
-
риги
ҳисобланган
,
Тожикистон
ва
Афғонис
-
тонда
истеъмолда
бўлган
шуғни
тили
учун
1930-
йилларда
Тожикистонда
лотин
алиф
-
боси
асосида
ёзув
яратилган
,
мактаблар
учун
китоблар
ва
қўлланмалар
нашр
қилин
-
ган
бўлса
ҳам
,
кейинчалик
бу
ишлар
ривож
топмади
1
.
Афғонистонда
мазкур
тиллар
бў
-
йича
бундай
тадбирлар
амалга
оширилгани
ҳақида
эса
,
манбаларда
маълумот
учрамай
-
ди
.
Майда
тиллар
соҳибларидан
етишиб
чиққан
зиёлилар
,
ижодкорлар
зарурат
юза
-
сидан
ўз
асарларини
расмий
давлат
тил
-
ларида
ёзадилар
ва
мазкур
тилларда
ярати
-
лаётган
адабий
-
маданий
хазинани
бойитиш
-
га
ўз
ҳиссаларини
қўшадилар
.
Афғонистондаги
тил
вазиятига
оид
яна
бир
ўзига
хос
жиҳат
аҳолининг
аксарият
кўпчилиги
икки
,
уч
ва
ундан
кўп
тиллар
соҳиби
бўлишидир
.
Бу
ҳам
,
ўз
навбатида
,
мамлакатнинг
этнолингвистик
шароити
би
-
лан
изоҳланади
.
Аҳолининг
аксарият
қисми
заруратан
ҳеч
бўлмаганда
икки
тилли
бў
-
лишга
мажбур
.
Бу
кўпинча
дарий
-
пашту
зуллисонайнлиги
шаклида
кўринади
,
майда
миллатлар
учун
эса
,
кўпроқ
“
она
тили
+
1
Основы
иранского
языкознания
.
Новоир
a
нские
язы
-
ки
. –
М
.: «
Наука
», 19867. –
С
. 237.
дарий
”
ёки
“
она
тили
+
дарий
+
пашту
”
ва
ҳоказо
кўринишида
намоён
бўлади
.
Юқорида
келтирилган
маълумотлар
Аф
-
ғонистондаги
тил
вазияти
ўзига
хос
жиҳат
-
ларга
эгалиги
,
бу
жиҳатлар
мамлакатдаги
этнолингвистик
шароит
туфайли
юзага
кел
-
ганлигини
кўрсатади
.
Бир
вақтнинг
ўзида
икки
тил
,
айрим
регионлар
учун
уч
тил
давлат
тили
мақомида
амал
қилишини
,
аҳоли
орасида
эса
,
табиий
равишда
икки
тиллилик
ва
кўп
тиллилик
ҳодисаси
юзага
келганини
мамлакатдаги
тил
вазиятининг
ўзига
хос
муҳим
жиҳатлари
деб
баҳолаш
мумкин
.
Айни
пайтда
,
тор
минтақаларда
оз
сонли
аҳоли
томонидан
истеъмолда
бўлган
тиллар
ҳозирги
замон
талаблари
даражасида
ривожланиш
имкониятига
эга
эмаслиги
ва
келажакда
бутунлай
истеъмолдан
чиқиб
,
ўлик
тилга
айланиш
хавфи
остида
эканли
-
гини
ҳам
таъкидлаб
ўтиш
лозим
.
