S H A R Q M A S H ’ A L I
65
ÝÐÎÍ ÂÀ ÀÔ¢ÎÍ ÀÄÀÁÈ¡ÒÈ
БОРИҚ
ШАФЕИЙ
:
МА
Ъ
РИФАТПАРВАРЛИКДАН
ИНҚИЛОБИЙЛИККАЧА
ИНОМХЎЖАЕВ
РАҲМОНХЎЖА
Филология
фанлари
доктори
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
ХХ
асрнинг
иккинчи
ярмида
яшаб
ижод
қилган
таниқли
афғон
дарий
-
забон
шоири
Бориқ
Шафеийнинг
ҳаёти
ва
ижоди
ёритилган
,
шоир
шеъриятининг
ғоявий
-
тематик
мазмуни
,
услубий
қиррилари
таҳлил
этилган
ва
унинг
мазкур
давр
афғон
адабиётида
тутган
ўрни
борасида
мулоҳазалар
баён
этилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
маърифатпарвар
, “
янги
шеър
”,
ёзувчи
,
журналист
,
вазир
,
ватанпарвар
,
сиёсий
шеър
,
инқилобий
ғоялар
,
исёнкорлик
руҳи
,
курашчанлик
,
ғафлат
,
ижтимоий
тенгсизлик
,
ин
-
сондўстлик
,
тараққийпарвар
,
идеал
.
Аннотация
.
В
статье
освещены
жизнь
и
творчество
Барека
Шафеи
,
известного
дариязычного
поэта
Афганистана
второй
половины
ХХ
века
,
проанализированы
идейно
-
тематическое
содер
-
жание
,
стилевые
особенности
его
поэзии
,
изложено
видение
автора
о
его
месте
в
литературе
Афганистана
данного
периода
.
Опорные
слова
и
выражения
:
просветитель
, «
новый
стих
»,
писатель
,
журналист
,
министр
,
патриот
,
политические
стихи
,
революционные
идеи
,
бунтарский
дух
,
борцовский
характер
,
неведе
-
ние
,
социальное
неравенство
,
человеколюбие
,
прогрессивный
,
идеал
.
Abstract:
The article highlights the life and work of Bareck Shafei, a famous dari language poet of Afghanistan
in the second half of the twentieth century, and analyzes the ideological and thematic content, style features of his
poetry, presents the author's vision of his place in the literature of Afghanistan of this period.
Keywords and expressions:
educator, "new verse", writer, journalist, Minister, patriot, political poems, revolu-
tionary ideas, rebellious spirit, wrestling character, ignorance, social inequality, benevolence, progressive, ideal.
Муҳаммад
Ҳасан
Шафеий
1931
йилда
К
обулда
зиёли
паштун
оиласида
туғилди
. “
Ғозий
”
лицейини
тугатгач
,
у
К
обул
университетининг
ҳуқуқшунослик
ва
сиёсий
билимлар
факультетига
кириб
ўқиди
.
У
ниверситетни
битирганидан
сўнг
1954
йилдан
давлат
идорларида
иш
бошлади
.
Аммо
ёзувчиликка
бўлган
иштиёқ
уни
журналистика
томон
етаклади
.
Бу
соҳада
у
муваффақиятга
эришди
,
мамлакатнинг
“
Театр
”
")
ی
ر
اﺪﻨﻧ
("
, “
Ҳаёт
”
")
نو
ﺪﻧ
و
ژ
("
, “
Паштун
овози
”
")
غژ
نﻮﺘ
ﭘ
("
, “
Бу
-
гунги
кун
чақириғи
”
")
زو
ﺮﻣا
م
ﺎ
ﯿﭘ
("
каби
матбуот
органларида
бош
муҳаррир
вазифасида
ишлади
.
Бориқ
Шафеий
ўқувчилик
давриданоқ
сиёсат
билан
қизиқиб
,
мамлакатда
авж
олиб
бора
-
ётган
сиёсий
ҳаракатларда
иштирок
этди
, 1965
йилда
таъсис
этилган
Афғонистон
халқ
демократик
партияси
(
АХДП
)
раҳбар
органларига
сайланди
, 1966
йилдан
партиянинг
марказий
органи
бўлган
“
Халқ
”
газетасига
муҳаррирлик
қилди
.
Афғонистон
халқ
демокра
-
тик
партияси
1978
йилда
давлат
ҳокимиятини
қўлга
олгач
,
Бориқ
Шафеий
Информация
ва
маданият
вазири
этиб
тайинланди
.
Бабрак
К
ормал
ҳокимияти
даврида
эса
,
унинг
партиядаги
мавқеи
пасайиб
,
Марказий
Қ
ўмита
аъзолигидан
,
аъзоликка
номзодлик
даражасига
туширил
-
ди
,
давлат
органларидаги
мавқеи
ҳам
пасайди
.
У
1987
йилдагина
ўзининг
севимли
касби
–
журналистлик
фаолиятига
қайтди
,
давлатнинг
расмий
органи
ҳисобланган
“
Савр
инқилоби
ҳақиқати
”
")
رﻮ
ﺛ
بﻼﻘﻧا
ﺖﻘﯿﻘﺣ
("
газетаси
редактори
этиб
ишга
олинди
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
66
Афғонистонда
фуқаролик
уруши
авж
олгач
,
Бориқ
Шафеий
оиласи
билан
ватанни
тарк
этди
,
умрининг
охирги
йилларини
у
Германиянинг
Роттенбург
шаҳрида
ўтказди
ва
шу
ерда
2017
йилнинг
11
февралида
85
ёшда
вафот
этди
.
Бориқ
Шафеий
дарийзабон
адабиёт
тарихига
“
янги
шеър
”
асосчиларидан
бири
ҳамда
бу
адабиётга
сиёсий
шеър
йўналишини
олиб
кирган
муаллиф
сифатида
кирди
.
Бориқ
Шафеий
ўзининг
ижодий
фаолияти
давомида
К
обулда
тўрт
шеърлар
мажмуасини
чоп
эттирди
.
У
лар
"
ک
ﺎﺘﺳ
"
(“
Новда
”, 1963)
1
,
"
ﮫ
ﺳﺎ
ﻤﺣ
ﺮﮭﺷ
"
(“
Мардоналик
шаҳри
”, 1979)
2
,
юқорида
эслатилган
"
بﻼﻘﻧا
رﻮ
ﭙ
ﯿﺷ
"
(“
Инқилоб
карнайи
”)
ва
"
بﻼﻘﻧا
د
ﻼﯿﻣ
"
(“
Инқилоб
туғил
-
ган
кун
”, 1987)
3
мажмуаларидир
.
Булардан
ташқари
,
адибнинг
яна
бир
шеърлар
мажмуаси
“
Давронсоз
”
номи
билан
1980
йилда
кирил
ёзувида
Душанбеда
нашр
этилган
4
.
Бориқ
Шафеий
муҳожирлик
даврида
ҳам
шеърлар
ижод
этгани
шубҳасиздир
.
У
лардан
бири
–
“
Она
,
мени
кечир
”
")
ﺶﺨ
ﺒ
ﺑ
اﺮﻣ
،
ردﺎ
ﻣ
("
асари
билан
интернет
орқали
танишиш
мумкин
5
.
Бориқ
Шафеий
поэзияси
ўзининг
бадиий
хусусиятлари
,
маъно
ва
мазмуни
ҳамда
оҳанг
-
дорлиги
билан
фақат
ўқувчилар
диққатига
сазовор
бўлиб
қолмасдан
,
балки
бастакорлар
ва
хонандалар
қизиқишини
ҳам
уйғотган
.
Шу
сабаб
унинг
қирққа
яқин
шеърига
куй
бастала
-
ниб
,
машҳур
ижрочилар
томонидан
ижро
этилган
.
Бу
ижрочилар
орасида
машҳур
афғон
хонандалари
Ҳафиз
Хиёл
,
Салим
Сармаст
,
Ормон
,
Аҳмад
Зоҳир
,
Сорбон
,
Ношинос
,
Жило
хоним
,
ҳинд
хонандаси
Муҳаммад
Рафиъ
ва
бошқалар
бор
эдилар
.
Бориқ
Шафеий
ижодини
унинг
шеърияти
ғоявий
мазмунига
эътибори
билан
бир
неча
давр
-
га
бўлиб
ўрганиш
мумкин
.
Бу
,
биринчидан
, 1950 – 1965
йилларни
қамраб
олган
илк
даври
бўлиб
,
бу
даврда
шоир
ижодида
маърифатпаварлик
ғоялари
етакчи
ўрин
эгаллади
.
Афғонис
-
тонда
партиявий
,
сиёсий
кураш
кучайган
1965
йилдан
бошлаб
1978
йилги
давлат
тўнтариши
амалга
ошгунига
қадар
давом
этган
иккинчи
даврда
эса
,
адиб
ижодида
кўпроқ
инқилобий
ғоялар
,
чақириқлар
,
исёнкорлик
руҳи
ўз
ифодасини
топди
.
Шафеий
ижодининг
учинчи
1978–
1990
йиллар
даври
,
маълум
маънода
,
иккинчи
даврнинг
мантиқий
давоми
сифатида
намоён
бўлади
,
аммо
унинг
ўзига
хос
хусусияти
шунда
бўлдики
,
бу
даврга
келиб
инқилобчи
адиб
ижодида
“
социалистик
”
мавзулар
,
ленинизм
ва
советча
воқеликни
идеаллаштириш
тамойили
,
советлар
юрти
билан
дўстликни
мадҳ
этиш
мавзулари
олдинги
ўринга
чиқди
,
натижада
,
унинг
шеъриятидаги
исёнкорона
курашчанлик
ўрнини
мадҳия
,
пафосли
руҳ
эгаллади
.
Шоирнинг
“
Шайпуре
инқилоб
”
ва
“
Милоде
инқилоб
”
тўламларига
кирган
бир
қатор
шеърлари
шундай
характерга
эга
.
Шоир
ижодий
фаолиятидаги
охирги
–
тўртинчи
давр
унинг
муҳожирликда
яшаган
замонини
қамраб
олади
.
Ҳозирча
,
айтилганидек
,
шоирнинг
бу
даврда
ёзган
асарлари
-
нинг
ягона
намунаси
билан
интернет
орқали
танишиш
имконияти
мавжуд
,
холос
.
Бориқ
Шафеий
ижоди
юқорида
кўрсатилган
даврларда
сезиларли
даражада
мазмуний
ва
шаклий
ўзгаришларга
учраган
бўлса
ҳам
,
уларни
бирлаштириб
турадиган
,
бу
даврда
яшаб
ижод
этган
шоирларда
камроқ
кўринадиган
хусусият
улардаги
кескинлик
,
жўшқинлик
ва
курашчанликдир
.
Айнан
мана
шу
руҳ
Шафеий
ижодининг
барча
даврларида
балқиб
,
адибнинг
ижодий
индивидуаллигини
намойиш
этиб
туради
.
Бориқ
Шафеий
шоир
сифатида
ўз
ижодий
йўлининг
бошиданоқ
адолатсизликка
,
ижтимоий
норасоликларга
муросасиз
йўл
тутди
.
У
1952
йилда
ёзган
“
Тирик
ўликлар
”
")
نﺎ
ﮔ
د
ﺮﻣ
هﺪﻧ
ز
("
1
ﯽ
ﻌﯿﻔﺷ
ق
رﺎﺑ
.
ک
ﺎﺘﺳ
.
،ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
١٣
۴
٢
.
Бундан
кейин
:
Бориқ
Шафеий
.
Ситок
.
2
ﯽ
ﻌﯿﻔﺷ
ق
رﺎﺑ
.
ﮫ
ﺳﺎ
ﻤﺣ
ﺮﮭﺷ
.
،ﮫﯿ
ﺑ
ﺮ
ﺗ
و
ﻢﯿﻠﻌ
ﺗ
ﮫﻌﺒ
ﻄ
ﻣ
١٣
۵
٨
.
Бундан
кейин
:
Бориқ
Шафеий
.
Шаҳре
ҳамоса
.
3
ﯽ
ﻌﯿﻔﺷ
ق
رﺎﺑ
.
بﻼﻘﻧا
د
ﻼﯿﻣ
.
ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
،ﺮﻌﺷ
ﮫﻋ
ﻮ
ﻤ
ﺠ
ﻣ
،
١٣
۶۶
.
Бундан
кейин
:
Бориқ
Шафеий
.
Милоде
инқилоб
.
4
http://www.bbc.com/persian/afghanistan-38943216
5
https://www.facebook.com/153442148041250/videos /1138442922874496
S H A R Q M A S H ’ A L I
67
шеърида
юрагига
мурожаат
этиб
,
одамлар
яхшилик
билан
ёмонликка
ўликлардек
бефарқ
қарайдиган
бу
юртни
тарк
этишга
чақирганди
.
Бу
мамлакатда
хоин
билан
содиқ
фарқлан
-
маслиги
,
порахўрлик
,
ҳамма
нарсани
пул
ҳал
қилиши
,
бир
гуруҳ
кимсалар
айш
-
ишрат
билан
бандлиги
,
бошқа
ёқда
камбағаллар
оҳ
-
фиғон
чекиши
ва
ҳоказолар
.
Шоир
юрагини
исёнкорона
чақириқ
билан
зулм
пойдеворини
вайрон
қилишга
даъват
этади
,
халқ
ғафлат
уйқусида
бехабар
қолиб
карвон
йироқлашгани
уни
изтиробга
солади
.
ﭼ
ﺮﮔا
نﺎ
ﮕ
ﺘ
ﻔﺧ
ز
ا
،
ن
ا
ورﺎ
ﮐ
رود
دﻮﺑ
ﮫ
نﺎ
ﻐ
ﻓ
و
ﮫﻟ
ﺎ
ﻧ
ﺪﻨﮑﻧ
ﺮﺛا
نﺎ
ﮔ
د
ﺮﻣ
ﺮ
ﺑ
.
ن
ا
ﻮﺗﺎ
ﻧ
ﻖ
ﻠﺧ
ﻦﯾا
ﺮﻃ
ﺎ
ﺧ
یاﺮ
ﺑ
ﻦﮑﯿﻟ
،
نﺎ
ﻨﻤﺷ
د
ﮓﻨﺟ
ﮫﮐﺮﻌﻣ
ﮫ
ﺑ
ﺎ
ﯿ
ﺑ
ﺎ
ﻣ
ﺎﺑ
ﻢﯿﻨﮐ
ﺮ
ﺘ
ﻣﺮﮔ
ا
ر
ه
زرﺎ
ﺒﻣ
ﺶ
ﺗ
آ
ﺎﺗ
1
.
Ухлаб
ётганлардан
карвон
йироқлашган
бўлса
ҳам
,
Ўлганларга
нолаю
фиғонлар
кор
қилмаса
ҳам
,
Аммо
бу
нотавон
халқ
(
манфаати
)
учун
Душманлар
билан
жанг
қилиш
учун
ёнимизга
кел
,
Токи
кураш
оловини
қизғинроқ
қилайлик
.
Бу
парчада
ишлатилган
“
ухлаб
ётганлар
”, “
йироқлашган
карвон
”
образлари
ХХ
асрнинг
биринчи
чораги
маърифатпарварлари
ижодида
ҳам
айни
шу
маъноларда
қўлланилганини
таъкидлаш
жойиз
. “
Ҳамма
уйқуда
”
")
ﺪﻨ
ﺑ
ا
ﻮ
ﺧ
ﮫﻤھ
("
ғазалида
, “
Паём
”
таркиббандида
ҳам
шоир
ўзининг
қолоқ
-
ликка
қарши
фикрларини
ифодалаш
учун
яна
шу
образларга
мурожаат
қилади
.
“
Қ
айда
?”
")
؟
ﻮ
ﮐ
("
деб
номланган
шеърида
эса
,
уйқу
,
ғафлат
мотивлари
чорасизлик
,
адолатсизлик
мавзулари
билан
уйғунлашиб
кетади
.
؟
ﻮ
ــــــ
ﮐ
ر
اﺪ
ــ
ﯿ
ـ
ﺑ
هﺪ
ـ
ﯾ
د
اﺮﻧ
ﺎ
ﮔﺪ
ـ
ﯿ
ـ
ﺑ
ا
ﻮ
ﺧ
ﮫﻧ
ﺎ
ﺧ
؟
ﻮ
ﮐ
رﺎ
ﺷﺮ
ﺳ
ﯽﺘ
ﺴھ
ا
ر
نﺎ
ﮕﯾاﺮﯿﭘ
ﯽﺘ
ﺴﯿﻧ
،
ﯽ
ﻟ
و
م
زﻮﺳ
نﺎ
ﮔ
د
ﺮﻣ
ه
ﺎ
ﮕ
ﺑ
ا
ﻮ
ﺧ
رد
نﺎﺳ
ﻊ
ﻤﺷ
؟
ﻮ
ﮐ
رﺎ
ﺒ
ـ
ﺸ
ـ
ﺗ
آ
هآ
ﺰﺟ
ﻦ
ﺘ
ﺧ
ﻮﺳ
ﻦﯾا
ﻞ
ﺻ
ﺎ
ﺣ
2
Ухлаб
ётганлар
уйида
уйғоқ
кўз
қайда
?
Й
ўқликда
яшовчиларга
тошиб
ётган
неъматлар
қайда
?
Ўликлар
оромгоҳида
шамъ
каби
ёнаман
,
Олов
нафасли
оҳлардан
ўзга
бу
ёнишлар
ҳосили
қайда
?
Шоирни
изтиробга
солган
нарса
,
бир
ёқдан
,
ватанида
ҳамма
бепарволиги
(
уйқудалиги
)
бўлса
,
бошқа
ёқдан
,
аҳвол
қандайлигини
идрок
этадиган
бирон
зот
(
очиқ
кўз
)
йўқлиги
эди
.
Бориқ
Шафеийнинг
бу
даврда
ижод
этган
шеърларида
“
нола
”
мотиви
қайта
-
қайта
такрорланади
. “
Нола
ва
тушов
”
")
ﮫﻧﻻ
وز
و
ﮫﻟ
ﺎ
ﻧ
("
шеърида
нола
мотиви
юртда
ҳукм
сураётган
ғафлат
билан
боғланади
.
ﺎ
ﻣ
ﮫﻧ
ﺎ
ﻤﯿﭘ
ﮫﮐ
ﻞ
ﻓﺎ
ﻐ
ﺗ
درد
ﻦﯾا
ﺮﺧآ
،ﺖ
ﺳ
ﺖ
ﺳﺎ
ﻣ
ﮫﻧ
ﺎ
ﺨ
ﯿﻣ
ند
ا
د
رد
ﯽ
ﭘ
ز
ا
ﯽ
ﺸ
ﺗ
آ
.
،ی
ﻮ
ﻨﺸﯿﻣ
ل
د
ﻦ
ﺘ
ﺴﮑﺸ
ﺑز
ﮫﮐ
ﯽ
ﯾاﺪ
ﺻ
ﻦﯾا
ﺖ
ﺳﺎ
ﻣ
ﮫﻧﻻ
وز
ﮫﻟ
ﺎ
ﻧ
ﺮ
ـ
ﺛا
ﺖ
ـ
ﻘﯿﻘ
ـ
ﺣ
رد
3
.
Бизнинг
паймонамизга
ёзилган
бу
ғафлат
дарди
–
Майхонамизга
туташтирилган
оловнинг
оқибатидир
.
Кўнгил
синиши
туфайли
сен
эшитадиган
овоз
–
Аслида
оёғимизга
солинган
тушов
ноласидандир
.
1
Бориқ
Шафеий
.
Шаҳре
ҳамоса
, 5-
б
.
2
Шу
манба
, 52-
б
.
3
Шу
манба
, 10-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
68
Раҳмон
бобо
адабий
мукофотига
сазовор
бўлган
“
Қ
абрлар
оромгоҳи
”
")
ﺎ
ھﺮﺒﻗ
نﺎﺘ
ﺴﺒﺷ
("
шеърида
ҳам
нола
мотиви
мавжуд
бўлиб
,
унда
нола
шоир
қалбидан
қайнаб
чиққан
изти
-
робли
садо
маъносини
ифодалайди
.
Бу
қайноқ
нағмалар
,
Ва
бу
оғриқли
нолалар
:
Қанчалик
қайноқроқ
бўлса
,
шунча
таъсирсиз
бўлаётир
.
Бу
бир
совуқ
дахмадир
,
Жимжит
ва
овозсиз
,
Ўликлар
анжуманидан
ҳам
нурсизроқдир
.
،مﺮﮔ
ی
ﺎ
ھ
ﮫﻤ
ﻐ
ﻧ
ﻦﯾا
درد
ی
ﺎ
ھ
ﮫﻟ
ﺎ
ﻧ
ﻦﯾ
و
:
دﻮ
ﺷ
ﺮﺛا
ﯽﺑ
دو
ﺮ
ﺑ
ﺮ
ﺘ
ﻣﺮﮔ
ﺪﻨﭼ
ﺮھ
.
،
د
ﺮ
ﺳ
ﺖﺴﯾا
ﮫﻤﺧ
د
ﻦﯾا
،اﺪ
ﺻ
ﯽﺑ
و
ش
ﻮ
ﻣ
ﺎ
ﺧ
د
ﺮﺴ
ﻓ
ا
دﻮﺑ
ﺎ
ھ
ه
د
ﺮﻣ
ﻦﻤ
ﺠ
ﻧا
ز
ﺮ
ﺗ
ه
.
Янги
шеър
шаклида
ёзган
бошқа
бир
асарида
адиб
“
нола
”
сўзини
лейтмотив
сифатида
ишлатади
,
уни
сарлавҳага
олиб
чиқади
.
Эй
,
нола
!
Эй
,
нола
!
Й
иллар
оша
юрагимдан
ташқари
отиласан
;
Курашчан
ва
қайноқ
,
Куйдирувчи
ва
оташнафас
.
ﺎ
ﻧ
یا
ﮫﻟ
!
...
ﮫﻟ
ﺎ
ﻧ
یا
...!
؛
ل
د
ز
ﯽ
ﮭﺟ
نو
ﺮﯿ
ﺑ
ﮫﮐ
ﺖ
ﺳﺎ
ﮭﻟ
ﺎﺳ
،مﺮﮔ
وزﺎﺳ
ﮫﻣ
ﺎ
ﮕﻨھ
ﻦﯿﺸ
ﺗ
آ
و
زﻮﺳ
ﺮﭘ
1
.
Хўп
,
нега
энди
шоир
воқеликка
бунчалик
ғазаб
ўтини
сочмоқда
?
У
шеърнинг
кейинги
бандларида
буни
очиқ
айтади
:
Фалакнинг
эски
тартиби
чириб
битган
,
Бу
эски
бинони
барбод
этгин
!
Воқелик
режаси
чириган
чизмадир
,
Бошқа
бир
коинот
ижод
этгин
!
،ﺖ
ﺳ
ا
ه
دﻮﺳ
ﺮ
ﻓ
ﮏﻠ
ﻓ
ﻦﯾﺮﯾ
د
ﻢ
ﻈ
ﻧ
ﻦﮐ
دﺎﺑ
ﺮ
ﺑ
ا
ر
ﮫﻨﮭﮐ
ی
ﺎ
ﻨ
ﺑ
ﻦﯾا
!
،ﺖ
ﺳ
ا
هﺪﯿ
ﺳﻮ
ﭘ
ﮫﺸﻘﻧ
ﯽﺘ
ﺴھ
ح
ﺮﻃ
ﻦﮐ
دﺎ
ﺠ
ﯾا
یﺮﮕﯾ
د
ت
ﺎ
ﻨﯾ
ﺎ
ﮐ
!
2
Ижтимоий
тенгсизлик
Бориқ
Шафеий
ижодида
муҳим
ўрин
эгаллаган
мавзулардан
ҳисобланади
.
Шоир
шунга
ишонадики
,
ижтимоий
тенгсизлик
ҳукм
сурган
жамиятда
бировларнинг
турмуш
тўкинлиги
бошқа
бировларнинг
бахтсизлиги
ҳисобига
юзага
келади
.
Шафеийни
бундай
ҳолатлар
изтиробга
солади
,
чунки
у
ўзини
ҳам
ана
шундай
бечораҳол
тоифа
намояндаси
деб
билади
.
У
“
Паймон
”
шеърида
бу
мавзуни
бундай
ифодалаган
эди
:
،
دزﺎ
ﺴﯿﻣ
ه
درز
آ
ن
اﺮﮕﯾ
د
ﯽ
ﮔ
درز
آ
اﺮﻣ
،
ﯽ
ﻧ
ﺎ
ﻣا
د
ﮫ
ﺑ
ﺎ
ﺟ
د
ﺮﯿﮔ
ﮫﮐ
ی
رﺎ
ﺧ
ﺪﻠﺧ
ﻦﻣ
ﺐ
ﻠﻗ
ﮫ
ﺑ
،ﺪﻧاﺪﯿﻣ
ﮫﮐ
ا
ر
نﺎ
ﻧا
ﻮﺗﺎ
ﻧ
ﺞ
ﻧ
ر
ﺪﯿ
ﺳ
ﺮﭘ
ﻦﻣ
ز
ﯽ
ـ
ﻧ
ﺎ
ـ
ﺸ
ـ
ﯾﺮ
ـ
ﭘ
ا
ر
نﺎ
ـ
ﺸ
ـ
ﯾﺮﭘ
ی
ﺎ
ھ
وزر
آ
نﺎﺑز
3
.
Ўзгаларнинг
ранжигани
мени
ҳам
ранжитади
,
Биров
этагига
илашган
тикон
менинг
қалбимни
яралайди
.
Бечораларнинг
азоби
нелигини
мендан
сўранг
,
чунки
Юпунлар
орзулари
тилини
юпун
одам
билади
.
Шоирнинг
идеали
ҳалол
яшаш
,
бировнинг
ҳақини
емаслик
,
меҳнаткашга
озор
бермас
-
лик
.
У
бундай
ёзган
эди
:
1
Бориқ
Шафеий
.
Ситок
, 10-
б
.
Бу
шеър
Раҳмон
бобо
номидаги
адабий
мукофотга
сазовор
бўлган
.
2
Шу
манба
, 96-
б
.
3
Шу
манба
, 56-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
69
ﮐ
م
دﺎ
ﺷ
و
ﺪﻣآ
ﺪﯿﻋ
،ﺖﺴﯿﻧ
ن
اﺮﮔ
د
نﻮ
ﺧ
ز
ﮫ
ﻢ
ﺘﺳد
ﮫ
ﺑ
ﮫﻧ
ﺎ
ﻤﯿﭘ
و
ﻦﻣ
مﺰ
ﺑ
ﮫ
ﺑ
ﮫ
ﺑﺎ
ﺷ
ﻮ
ﻧ
.
،م
ر
اﺪ
ــ
ﻧ
ﮫ
ــ
ﯾ
ﺎ
ﻣﺮ
ﺳ
و
ن
ﺰ
ــ
ھ
ر
ﻢﯿﻧ
ﮫﮐ
م
دﺎ
ﺷ
ﻢ
ﺘ
ﺴﻣ
و
دﻮ
ﺨ
ﯿ
ﺑ
ن
اﺮﮔ
د
نﻮ
ﺧ
ه
دﺎﺑ
ﺰﻧ
.
،ﺪ
ـ
ﯾﺪ
ـ
ﻨﺴ
ـ
ﭘ
ﮫﻧ
ن
ا
دزد
ﺲﻠ
ﺠ
ﻣ
ﻢ
ـ
ﻟ
د
ﮫﮐ
م
دﺎ
ﺷ
ﻢ
ﺘ
ﺴﺸﻨﻧ
ﺮﮕﻧا
ﻮﺗ
ی
ﻮ
ﻠﮭﭘ
ﮫ
ﺑ
ﮫ
ﻈ
ﺤﻟ
ﮏﯾ
.
،مﺪ
ـ
ﻧ
ﺎ
ـ
ﺘ
ـ
ﺴ
ـ
ﻧ
رﺎ
ﮕﻤ
ـ
ﺘ
ـ
ﺳ
ﯽ
ﻗ
ﺎ
ـ
ﺳ
ز
ﮫﻧ
ﺎ
ﻤ
ـ
ﯿ
ـ
ﭘ
ﺮ
ـ
ﺒ
ـ
ﺠ
ـ
ﻧ
ر
ﮏ
ـ
ﻟ
د
م
ﺎ
ـ
ﺟ
ﻢ
ﺘ
ـــ
ﺴ
ـ
ﮑ
ـ
ﺸ
ـ
ﻧ
اﺮﯾ
1
.
Ҳайит
келди
,
шодман
, (
чунки
)
бошқаларнинг
қонидан
эмас
–
Базмимдаги
ичимлик
,
қадаҳ
эса
қўлимда
.
Шодман
,
йўлтўсар
эмасман
,
сармоям
йўқ
,
Ўзгалар
қони
бодасидан
эсимни
йўқотмадим
,
маст
эмасман
.
Шодман
,
кўнглим
ўғрилар
мажлисини
хуш
кўрмади
.
Бир
он
ҳам
бойвачча
ёнида
ўтирмадим
.
З
олим
соқий
қўлидан
қадаҳ
олмадим
,
Бирон
меҳнаткаш
юраги
қадаҳини
синдирмадим
.
Маърифатпарвар
шоир
сифатида
Бориқ
Шафеийни
ташвишга
солган
муҳим
масалалар
-
дан
бири
мамлакатнинг
қолоқлиги
,
халқнинг
бепарволиги
ва
ҳаракатсизлиги
эди
.
У
1954
йилда
ёзган
бир
ғазалидаёқ
ватандошлари
диққатини
бу
масалага
қаратишга
уринган
эди
.
У
ғазалига
“
Қ
ачонгача
?”
")
؟
ﯽ
ﮑ
ﺑ
ﺎﺗ
("
сўроғини
радиф
этиб
танлади
.
Шуниси
диққатга
сазовор
-
ки
,
биринчи
давр
маърифатпарвар
шоири
Абдулҳоди
Довий
Паришон
ҳам
айнан
шу
сўроқни
радиф
сифатида
фойдаланиб
шеър
ёзган
ва
ўз
ватандошларини
ғафлат
уйқусидан
уйғонишга
даъват
этган
эди
2
.
Бориқ
Шафеий
ўз
дунёқарашига
мувофиқ
бу
мавзуни
кенгроқ
ва
чуқурроқ
ёритган
,
бу
хусусият
ғазалнинг
биринчи
байтлариданоқ
кўзга
ташланади
.
؟
ﯽ
ﮑ
ﺑ
ﺎﺗ
ﮓﻨ
ﺗ
ﺎ
ﻣ
م
د
ﺮﻣ
ﺮﮑ
ﻓ
ن
اﺪﯿﻣ
؟
ﯽ
ﮑ
ﺑ
ﺎﺗ
ﮓﻨﻟ
ﺎ
ﻣ
ﮫ
ﺻ
ﺮﻋ
ﮫ
ﺑ
ﺐ
ﻠﻃ
ی
ﺎ
ﭘ
،ﺮﮔ
ه
ﻮ
ﻠﺟ
ﺖﺸﮔ
ﻮ
ﻧ
ﮫﻣ
ﺎ
ﺟ
ﮫ
ﺑ
ﻮ
ﻧ
ی
ﺎ
ﯿﻧ
د
؟
ﯽ
ﮑ
ﺑ
ﺎﺗ
ﮓﻧ
ر
دﻮ
ﺧ
ﮫﻨﮭﮐ
ﻢﯿﻨﮑﯿﻣ
ﺎ
ﻣ
3
Халқимизнинг
фикрлаш
майдони
тор
бўлиши
қачонгача
?
Талаб
майдонида
(
одимлаш
учун
)
оёғимиз
чўлоқ
,
қачонгача
?
Янги
дунё
янги
либос
билан
жилвагар
бўлди
,
Биз
эски
-
тускимизни
бўяб
кийишимиз
,
қачонгача
?
Бу
хулосалар
шоирни
халққа
мурожаат
қилишга
,
уни
курашга
чақиришга
ундайди
.
،
ﯽ
ﻨﮐ
ﯽ
ﻤﻧ
و
یﺮﮕﻧ
ﯽ
ﻣ
ﻢﺸﭼ
ﮫ
ﺑ
ﺶ
ﻤﻠ
ﻇ
؟
ﯽ
ﮑ
ﺑ
ﺎﺗ
ﮓﻨﺟ
ﻦﻃ
و
و
ﻖ
ﻠﺧ
نﺎ
ﻨﯾ
ﺎ
ﺧ
ﺎﺑ
4
З
улмини
кўзларинг
билан
кўрасан
-
ку
,
қилмайсан
–
Халқ
ва
ватан
хоинларига
қарши
уруш
,
қачонгача
.
ХХ
асрнинг
60-
йилларидан
бошлаб
Бориқ
Шафеий
ижодида
ҳам
шакл
,
ҳам
мазмун
жиҳатидан
сезиларли
ўзгариш
юзага
келди
.
Шакл
нуқтаи
назаридан
,
бу
даврга
келиб
янги
шеър
услуби
унинг
ижодида
тобора
кенг
ўрин
эгаллаб
,
етакчи
шаклга
айлангани
бўлса
,
мазмун
ўзгариши
шунда
намоён
бўлдики
,
илгарилари
ижтимоий
тенгсизлик
,
ҳаёт
норасоликлари
,
адолатсизликлар
шоир
эътирозига
сабаб
бўлган
бўлса
,
энди
у
мазкур
муаммолар
устида
жиддий
ўйлай
бошлади
,
шоир
қалбида
“
нега
бошқаларда
ҳаёт
бошқачаю
бизда
ундай
эмас
?”,
деган
оғриқли
саволлар
туғилди
.
У
1963
йилда
битган
“
Бу
ерда
”
")
ﺎ
ﺠ
ﻨﯾا
("
сарлавҳали
шеърида
бундай
ёзганди
:
1
Бориқ
Шафеий
.
Ситок
, 65-66-
б
.
2
نﺎ
ﺸﯾﺮﭘ
ی
و
ا
د
ی
دﺎ
ﮭﻟاﺪﺒﻋ
ی
ﺎ
ھﺮﻌﺷ
هﺪﯾﺰﮔ
.
،ﻞ
ﺑﺎ
ﮐ
١٣
۶٧
ص
،
١
٩
.
Бу
шеърга
оид
мулоҳазалар
бўйича
қаранг
:
Иномхўжаев
Р
.
Афғонистон
маърифатпарварлик
адабиёти
очерклари
. –
Т
., 1999. –
Б
.155-156.
3
Бориқ
Шафеий
.
Шаҳре
ҳамоса
, 19-
б
.
4
Шу
жой
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
70
Ўзгаларнинг
ҳар
қадами
замон
маромида
,
Янги
бир
дунёда
жавлон
қилдиради
.
Л
екин
бу
ерда
,
Уқувсизнинг
завқи
хоҳиши
Эскирган
нарсалар
ҳақида
фармон
беради
.
(
У
)
бехабар
бу
нотавон
ўликлар
Жаҳон
ишларини
талқин
қилишдан
ожизлигидан
.
،
نﺎ
ﻣ
ز
ﺮﯿ
ﺳ
مﺪﻗ
ﺮھ
ا
ر
ن
اﺮﮕﯾ
د
ﺪھ
د
ن
ﻻ
ﻮ
ﺟ
یا
ه
زﺎﺗ
نﺎ
ﮭﺟ
رد
.
ﺎ
ﺠ
ﻨﯾا
ﮏﯿﻟ
–
،ﺮﻨھ
ﯽﺑ
ق
و
ذ
ﺖ
ﺳد
ﺪھ
د
نﺎ
ﻣﺮ
ﻓ
ا
ر
ﮫﻨﮭﮐ
ی
ﺎ
ھ
ه
ﻮ
ﻠﺟ
.
ﺎ
ﮐ
ﺮﺒﺧ
ﯽﺑ
،
ن
ا
ﻮﺗﺎ
ﻧ
ی
ﺎ
ھ
ه
د
ﺮﻣ
ﻦﯾ
نﺎ
ﮭﺟ
ﻞﯿ
ﺜ
ﻤ
ﺗ
رﺎ
ﮐ
ز
ا
ﺪﻧﺰﺟ
ﺎ
ﻋ
.
Бориқ
Шафеий
бу
даврда
ёзган
шеърларида
кўпроқ
эски
тузумни
парчалаш
,
меҳнат
-
кашларни
,
хусусан
,
ишчиларни
курашга
чақириш
,
бу
йўлда
қатъийлик
билан
ҳаракат
қилиш
мавзуларини
қаламга
олди
.
У
нинг
бу
давр
ижодида
ўз
аксини
топган
ижобий
образлар
меҳнаткаш
ва
ишчидир
.
Меҳнаткаш
образи
Шафеий
шеърларида
кўпроқ
жабрдида
,
золим
-
лар
тазйиқига
учраган
,
аммо
замонани
ўзгартиришга
қодир
куч
сифатида
тасвирланади
.
Афғонистонда
подшоҳлик
ҳокимияти
ағдарилиб
,
республика
тузуми
ўрнатилган
1973
йилда
ёзган
“
Қ
уёш
хушхабари
”
")
ﺪﯿﺷ
رﻮ
ﺧ
ه
د
ﮋ
ﻣ
("
шеърида
у
ишчини
“
мангу
куч
”
деб
атади
ва
уни
қатъийлик
билан
эски
тузумга
қарши
курашга
чақирди
1
.
Бориқ
Шафеий
поэзиясида
эски
тузум
ва
унга
хизмат
қилувчилар
,
бу
тузумнинг
олий
раҳбари
образлари
қора
бўёқлар
билан
чизилади
,
шоир
уларга
нафратлар
йўллайди
,
уларни
душман
деб
атайди
.
Эй
,
Аҳриман
орзули
юраги
қора
йўлтўсар
,
Мен
сенга
душманман
!
Сенга
ва
сенинг
қора
тузумингга
душманман
!
Қари
бойўғлига
нафрат
!
Бу
эски
қалъанинг
қари
бойўғлисига
нафрат
!
وزر
آ
ﻦﻤﯾﺮھا
ل
د
ه
ﺎ
ﯿ
ﺳ
ن
ﺰھ
ر
یا
!
ﻢﻨﻤﺷ
د
ﻮﺗ
ﺎﺑ
ﻦﻣ
.
ﻢﻨﻤﺷ
د
ﻮﺗ
ه
ﺎ
ﯿ
ﺳ
م
ﺎ
ﻈ
ﻧ
و
ﻮﺗ
ﺎﺑ
ﻦﻣ
!
،ﺮﯿﭘ
ﺪ
ﻐ
ﺟ
ﮫ
ﺑ
ﻦﯾﺮﻔﻧ
ﻦﮭﮐ
ﮫﻌﻠﻗ
ﻦﯾﺮ
ﺑ
ﺮﯿﭘ
ﺪ
ﻐ
ﺟ
ﮫ
ﺑ
ﻦﯾﺮﻔﻧ
2
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
лозимки
,
Бориқ
Шафеий
қандай
мавзуда
қалам
тебратган
бўл
-
масин
,
ҳар
доим
унинг
асарларидан
муаллифнинг
жўшқин
ватанпарвар
,
инсондўст
ва
тарақ
-
қийпарвар
сиймоси
барқ
этиб
туради
.
У
қайси
мавзуда
шеър
ёзган
бўлмасин
,
самимият
билан
,
танлаган
мавзуси
ва
унда
акс
этган
ғояга
чин
дилдан
ишонган
ҳолда
,
ўз
ватанининг
гуллаб
яшнаши
,
халқининг
бахтли
-
саодатли
бўлишини
истаган
ҳолда
ёзди
.
Аммо
тарихнинг
беомон
залвори
унинг
ёрқин
орзулари
,
гўзал
истакларини
чилпарчин
,
ўзини
эса
ҳаётининг
сўнгги
кунларигача
ватанидан
йироқда
бегона
юртларда
яшашга
мажбур
этди
.
Бориқ
Шафеий
ғурбатда
ҳам
ўзининг
умр
бўйи
қалб
тўрида
авайлаган
ғоялардан
воз
кечмади
.
Ўз
ижодининг
сўнгги
даврида
,
умрининг
охирги
аламли
йилларида
қалбидан
отилиб
чиққан
нидоларни
шеърга
солиб
,
ўтган
умрига
сарҳисоб
ясашга
ҳаракат
қилди
. “
Она
,
мени
кечир
”
")
ﺶﺨ
ﺒ
ﺑ
اﺮﻣ
،
ردﺎ
ﻣ
("
асари
шоирнинг
ана
шундай
асарларидан
бўлиб
,
у
билан
интернет
орқали
танишиш
мумкин
3
.
Бу
шеърни
маълум
маънода
шоирнинг
ватани
олдидаги
тазарруси
дейиш
мумкин
.
Шеър
мана
бундай
ҳаяжонли
мисралар
билан
бошланади
:
Она
,
мени
кечир
!
ﺶﺨ
ﺒ
ﺑ
اﺮﻣ
،
ردﺎ
ﻣ
!
1
Бориқ
Шафеий
.
Шайпуре
инқилоб
, 44-46-
б
.
2
Бориқ
Шафеий
.
Шаҳре
ҳамоса
, 184-
б
.
3
https://www.facebook.com/153442148041250/videos/1138442922874496
S H A R Q M A S H ’ A L I
71
Боғингда
менинг
умидим
ниҳоли
–
Кўкарсин
,
ўссин
,
яшнаб
гулласин
дедим
,
бўлмади
!
Ҳар
шохи
,
Ҳар
шохчаси
–
Ранги
тўқ
,
мевали
,
қувнаган
ва
гўзал
бўлсин
дедим
,
бўлмади
.
Шохидаги
ҳар
бир
гул
япроғи
–
Эртанги
кун
жилваси
,
тасвири
бўлсин
дедим
,
бўлмади
.
ﻦﻣ
ﺪﯿﻣا
ﻞ
ﺨ
ﻧ
،
ﻮﺗ
غ
ﺎﺑ
ﮫ
ﺑ
ﻢ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺨ
ﯿﻣ
-
ﮓﻨﺷ
و
ﺪﻨﻠ
ﺑ
و
ﺰﺒ
ﺳ
ﺪﺸﻧ
،
دﻮ
ﺷ
ﺎﻓﻮ
ﮕﺷ
و
!
،ﮫﺧ
ﺎ
ﺷ
ﺮھ
خ
ﺎﺘﺳ
ﺮھ
-
ﺪﺸﻧ
،
دﻮ
ﺷ
ﺎ
ﺒﯾ
ز
و
مﺮﺧ
و
رﺎﺑ
و
گ
ﺮ
ﺑ
ﺮ
ُ
ﭘ
!
خ
ﺎ
ﺷ
ﮫ
ﺑ
ﻞ
ُ
ﮔ
گ
ﺮ
ﺑ
ﺮھ
-
ﺪﺸﻧ
،
دﻮ
ﺷ
ا
د
ﺮ
ﻓ
رو
ﺮﭘ
ه
ﻮ
ﻠﺟ
ﺮﯾ
ﻮ
ﺼ
ﺗ
!
Бу
мажозий
тасвир
замирида
ватан
ободонлиги
,
яйраб
яшнаши
борасидаги
шоирнинг
орзулари
ётади
.
Бу
орзу
,
энг
аввало
,
ватаннинг
қолоқ
ўтмиш
юкидан
қутулиб
,
ривожланган
мамлакатлар
сафидан
жой
олиши
истаги
эди
.
Шафеий
бу
истакни
қуйидагича
ифодалади
:
Она
,
мени
кечир
,
Тупроғингдан
унган
ҳар
бир
нарса
–
Ранги
ва
уфори
билан
ер
юзини
безатсин
дедим
.
Сенинг
номинг
билан
яшаган
ҳар
киши
–
Янги
асрнинг
яратувчанлик
кучи
бўлсин
дедим
,
Жаҳон
офарин
бўлсин
дедим
,
Дунё
янги
низоми
режасини
яратгувчи
бўлсин
дедим
,
бўлмади
!
ﺶﺨ
ﺒ
ﺑ
اﺮﻣ
،
ردﺎ
ﻣ
!
ﺪﻧ
ز
ﺮ
ﺳ
ﻮﺗ
ک
ﺎ
ﺧ
ز
ﯽ
ﭼ
ﺮھ
ﮫﮐ
ﻢ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺨ
ﯿﻣ
:
،
دﻮ
ﺷ
ﻦﯿﻣ
ز
ی
ور
ﺖﻨﯾ
ز
ی
ﻮﺑ
و
ﮓﻧ
ر
ﺎﺑ
ﺪﯿﯾ
ز
ﯽ
ﻣ
ﻮﺗ
م
ﺎ
ﻧ
ﮫ
ﺑ
ﯽ
ﮐ
ﺮھ
ﮫﮐ
ﻢ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺨ
ﯿﻣ
:
ی
و
ﺮﯿﻧ
،
دﻮ
ﺷ
ﻦﯾ
ﻮ
ﻧ
ﺮ
ﺼ
ﻋ
ﺶ
ﻨﯾﺮ
ﻓ
آ
دﻮ
ﺷ
ﻦﯾﺮ
ﻓ
آ
نﺎ
ﮭﺟ
-
ﺪﺸﻧ
،
دﻮ
ﺷ
ﺎ
ﯿﻧ
د
ۀ
زﺎﺗ
ﻢ
ﻈ
ﻧ
ح
اﺮﻃ
!
Шафеий
,
гарчи
бутун
умри
давомида
ардоқлаган
орзуларига
эришмаган
,
ишонч
билан
қилган
ҳаракатлари
зойеъ
кетган
ва
ниҳоят
,
севикли
ватанидан
жудо
бўлган
бўлса
ҳам
,
шеър
охирида
ўз
идеалларидан
воз
кечмаганини
баён
этади
.
Она
,
мени
кечир
-
Охирги
“
гуноҳ
”
имни
!
Бу
нотамомликлар
тугасин
дедим
,
Бу
идеаллар
Мени
тарк
этсин
Ва
бу
нотавон
жоним
Келажакдан
умидсиз
,
Бе
интизор
,
бехуд
,
танҳо
бўлсин
дедим
,
бўлмади
ﺶﺨ
ﺒ
ﺑ
اﺮﻣ
،
ردﺎ
ﻣ
!
ﻦﯿﺴﭘا
و
ﻦﯾ
ز
"
ه
ﺎ
ﻨﮔ
:"
ﻣ
،
ﺎ
ھ
م
ﺎ
ﻤ
ﺗﺎ
ﻧ
ﻦﯾا
ﺖﻣ
ﺎ
ﻤ
ﺗ
ﻢ
ﺘﺳ
ا
ﻮ
ﺧ
ﯽ
،
ﺎ
ھ
لآ
هﺪﯾا
ﻦﯾا
دﻮ
ﺷ
اﺪﺟ
ﻦﻣ
ز
ا
ن
ا
ﻮﺗﺎ
ﻧ
نﺎ
ﺟ
ﻦﯾ
و
:
ز
"
هﺪﻨﯾآ
"
،ﺪﯿﻣا
ﺎ
ﻧ
ﺪﺸﻧ
،
دﻮ
ﺷ
ﺎ
ﮭﻨ
ﺗ
و
دﻮ
ﺧ
ﯽﺑ
و
رﺎ
ﻈ
ﺘ
ﻧا
ﯽﺑ
!
Руҳи
чарчаган
,
орзулари
барбод
бўлган
шоир
ўз
ўтмиши
билан
хайрлашмоқчи
,
орани
узмоқчи
бўлади
,
аммо
бундай
қила
олмайди
.
Бундан
кўринадики
,
Шафеий
ўзи
ишонган
идеалларни
,
ўз
умрини
бахшида
қилган
ғояларни
нотўғри
,
хато
санамади
,
ҳаётининг
сўнгги
дамигача
уларга
содиқ
қолди
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
Бориқ
Шафеий
ижоди
дарийзабон
шеъриятининг
ХХ
аср
иккин
-
чи
ярмида
босиб
ўтган
йўлларини
,
унда
юзага
келган
мазмун
ва
шакл
ўзгаришларини
ўзида
акс
эттирди
.
У
шоир
сифатида
бу
давр
адабиётига
икки
муҳим
йўналишда
ўз
ҳиссасини
қўшишга
муваффақ
бўлди
.
Буларнинг
биринчиси
,
шоирнинг
мазкур
давр
поэзиясига
сиёсий
шеър
йўналишини
олиб
киргани
бўлса
,
иккинчиси
, “
янги
шеър
”
услубини
ривожлантир
-
гани
,
уни
янги
поғонага
кўтарганидир
.
Айнан
ана
шу
хизматлари
билан
адиб
ХХ
аср
дарий
-
забон
адабиёт
тарихида
ўзига
муносиб
ўрин
эгаллади
.
