S H A R Q M A S H ’ A L I
45
ДАРИЙ
ТИЛИДАГИ
АФФИКСАЛ
ОМОНИМИК
ҚАТОРЛАР
АЛИМОВА
ХОЛИДА
Филология
фанлари
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
форс
-
дарий
тилларидаги
аффиксал
омонимик
қаторлар
ўрганилган
.
Омоним
аффиксларнинг
мазмуний
хусусиятлари
таҳлил
қилинган
ва
омоқаторда
иштирок
этган
аффикслар
ўртасидаги
омонимик
муносабатлар
аниқланган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
аффиксал
омонимия
,
омоним
аффикслар
,
омоқатор
,
омогуруҳ
,
омонимик
муноса
-
бат
,
омоним
морфема
.
Аннотация
.
В
данной
статье
изучены
аффиксальные
омонимические
ряды
.
Анализированы
смысловые
особенности
омонимических
аффиксов
и
определены
омонимические
отношения
между
аффиксами
омони
-
мического
ряда
.
Опорные
слова
и
выражения
:
аффиксальная
омонимия
,
омонимические
аффиксы
,
оморяд
,
омогруппа
,
омонимическое
отношение
,
омонимическая
морфема
.
Summary.
This article is dedicated to the study of the affixal homonymous lines. Also in this article there are
analysed semantic particularities of homonymous affixes and were defined homonymous relations among
affixes.
Keywords and expressions:
affixal homonimia, homonymous affixes, homoseries, homogroup, homonymic
relation, homonymous morpheme.
Форс
-
дарий
тиллари
морфем
таркибини
,
аффиксал
система
элементларининг
генетик
-
этимологик
,
функционал
-
семантик
характе
-
ристикасини
тасвирлаш
,
уларнинг
эмоционал
-
экспрессивлиги
,
қўлланиш
доираси
,
қўлланиш
даражасига
кўра
белгиларини
аниқлаш
кўп
жиҳатдан
шу
система
доирасидаги
шаклий
тенглик
ҳодисасини
ўрганиш
билан
боғлиқ
.
Аффиксал
омонимияни
белгилашдаги
шаклий
тенглик
мезони
аффиксларнинг
айтилиши
ва
ёзилиши
жиҳатдан
тенглигига
асосланади
.
Шунга
кўра
,
омоним
деб
қаралаётган
аффикс
-
лар
бир
-
бири
билан
ҳам
талаффуз
,
ҳам
ёзилиш
жиҳатдан
бир
хил
бўлиши
зарур
.
Бу
мезон
берилаётган
омоқаторларда
ўз
ифодасини
топади
.
Мақолада
форс
-
дарий
тилларидаги
аффиксал
омонимик
қаторлар
кўриб
чиқила
-
ди
.
Ўз
навбатида
бу
масала
муҳим
амалий
аҳа
-
миятга
ҳам
эга
.
Тил
ўқитиш
жараёнида
ўрга
-
нилаётган
тилдаги
шаклий
тенг
аффикслар
-
нинг
умумий
сонини
,
омонимик
қаторларни
аниқ
белгилаш
,
омонимик
уялар
рўйхатини
тузиш
нафақат
талабалар
,
балки
лексикогра
-
фик
ишлар
учун
ҳам
зарур
.
Форс
-
дарий
тилларидаги
аффиксал
омо
-
нимик
қаторларнинг
барчаси
ҳисобга
олин
-
ган
эмас
.
Қуйида
мазкур
тиллардаги
омоқа
-
торларни
келтириб
ўтамиз
.
Бу
ерда
омомор
-
фемаларнинг
келиб
чиқиши
ва
тарихий
ри
-
вожланишини
кўрсатиш
мақсадида
қадимги
ва
ўрта
форс
тилларига
оид
мисоллардан
ҳам
фойдаланилган
.
ﺁ
-â
омоқатори
ا
1
-
â
1
−
интерфикс
(
لﺎﺼﺕا
ﻒﻟا
alef-e
ettesâl
):
نﻮﮔﺎﻧﻮﮔ
gunâgun
‘
ҳар
хил
’,
ﮓﻧرﺎﮕﻧر
rangârang
‘
ранг
-
баранг
’,
ﺐﻟﺎﺒﻟ
labâlab
‘
тўла
’,
ﺮﺳاﺮﺳ
sarâsar
‘
бошдан
-
оёқ
’, ‘
бутун
’.
ا
2 -
â
2
−
сўз
(
ҳозирги
замон
сифатдоши
)
ясовчи
;
каммаҳсул
:
ﻦﺘﺴﻧاد
dânestan
‘
билмоқ
’
<
ﺎﻧاد
dânâ
‘
олим
’,
ﻦﺘﻔﮔ
goftan
‘
гапирмоқ
’ <
ﺎیﻮﮔ
gôyâ
‘
гапирувчи
’,
ﻦﺘﺴﻧاﻮﺕ
tawânestan
‘
қила
олмоқ
’ <
ﺎﻧاﻮﺕ
tawânâ
‘
қудратли
’.
ا
3 -
â
3
−
сўз
(
сифатлардан
мавҳум
от
)
ясовчи
;
маҳсулсиз
:
ازارد
darâzâ
‘
узунлик
’,
ﺎﻨﻬﭘ
pahnâ
‘
кенглик
’,
ﺎﻡﺮﮔ
garmâ
‘
иссиқлик
’.
ﺁ
ن
-
ân
омоқатори
نا
1
-
ân
1
−
сўз
(
ҳозирги
замон
сифатдоши
)
ясовчи
;
сермаҳсул
:
نﻻﺎﻧ
nâlân
‘
нолиётган
’,
نﺎیﺮﮔ
geryân
‘
йиғлаётган
’,
نازﺮﻟ
larzân
‘
ларзага
солувчи
’, ‘
титраб
-
қақшаб
’.
S H A R Q M A S H ’ A L I
46
نا
2
-
ân
2
–
сўз
(
пайт
равиши
)
ясовчи
;
каммаҳсул
:
ناداﺪﻡﺎﺑ
bâmdâdân
‘
эрталаб
’,
رﺎﻬﺑ
نا
bahârân
‘
баҳорда
’.
نا
3
-
ân
3
−
сўз
(
патроним
ва
топоним
)
ясовчи
;
сермаҳсул
:
نﺎﮔﺮﮔ
Gorgân
‘
Гўргон
’,
نﺎیزروﺎﺸک
Kešawarziyân
‘
Кешоварзиён
’,
نﻼﻴﮔ
Gilân
‘
Гилон
’.
نا
4 -
ân
4
(-ân-e nesbat
деб
аталади
)
−
сўз
ясовчи
;
маҳсулсиз
(
ҳозирги
форс
-
дарий
тил
-
ларида
айрим
сифат
ва
отлашган
сўзларда
учрайди
):
نﺎهﻮک
kôhân
‘
ўркач
’ (=
тоғга
оид
),
نﺎﻧﺎﺥ
janân
‘
севикли
ёр
’,
نﺎﻏاﺮﭼ
č
arâ
γ
ân
‘
ча
-
роғбонлик
’, ‘
иллюминация
’.
نا
5
-
ân
5
−
шакл
(
кўплик
)
ясовчи
;
сермаҳсул
:
نﺎﻧز
zanân
‘
аёллар
’,
نادﺮﻡ
mardân
‘
эркаклар
’.
نا
6
-
ân
6
−
c
ўз
(
феъл
)
ясовчи
(
инфикс
);
сермаҳсул
:
نﺪﻧارﺬﮔ
gozarândan
‘
ўтказмоқ
’,
نﺪﻧﺎﺑاﻮﺥ
xâbândan
‘
ухлатмоқ
’,
نﺪﻧﺎﻤﻬﻓ
fahmân-
dan
‘
тушунтирмоқ
’.
ﮎﺁ
-
â
к
омоқатори
ﮎا
1
-âk
1
−
сўз
(
от
)
ясовчи
;
маҳсулсиз
:
ﮎارﻮﺥ
xorâk
‘
овқат
’,
ﮎﺎﺵﻮﭘ
pôšâk
‘
кийим
’,
ﮎازﻮﺳ
sôzâk
‘
сўзак
’,
ﮎﺎﺵﻮﺝ
jôšâk
‘
қайнаш
’.
ﮎا
2
-
сўз
ясовчи
;
маҳсулсиз
(
бир
нечта
архаик
сўзларда
учрайди
):
ﮎاﮋﻓ
fažâk
‘
ифлос
’
(
ﮋﻓ
faž
‘
лой
’, ‘
балчиқ
’),
ﮎﺎﻘﻓ
foqâk
‘
аҳмоқ
’ (
ﻖﻓ
foq
‘
калтафаҳм
’),
ﮎﺎﻘﻡ
maqâk
‘
ўра
’, ‘
тешик
’
(
ﻖﻡ
maq
‘
ўра
’, ‘
чуқурлик
’).
وا
-
ô
омоқатори
و
1
-
ô
1
−
c
ўз
(
от
)
ясовчи
;
сермаҳсул
1
:
ﻮﻤکﺵ
šekamô
‘
очофат
’,
ﻮﺸیر
rišô
‘
соқолли
’,
ﻮﺳﺮﺕ
tarsô
‘
қўрқоқ
’.
و
2
-ô
2
–
шакл
(
субъектив
баҳо
)
ясовчи
;
сермаҳсул
:
وﺮﺴﭘ
pesarô
‘
болакай
’,
وﺮﺘﺥد
dox-
tarô
‘
қизча
’, ‘
қизалоқ
’.
ﻦﻳ
-
in
омоқатори
ﻦﻳ
1
-in
1
–
сўз
(
сифат
)
ясовчи
;
каммаҳсул
:
ﻦﻴﻤﻴﺳ
simin
‘
кумушдан
ясалган
’,
ﻦﻴﮕﻨﺳ
sangin
,‘
оғир
’,
ﻦﻴﻧﻮﺥ
xunin
‘
қонли
’,
ﻦﻴﺸﺕﺁ
âtašin
‘
оташин
’,
ﻦیرز
zar(r)in
‘
заррин
’, ‘
олтиндан
’.
1
Бу
ҳақда
қаранг
:
Пейсиков
Л
.
С
.
Очерки
по
словообразованию
персидского
языка
. –
М
.:
Изд
-
во
МГУ
, 1973. –
С
. 187.
Баъзан
равиш
ясайди
:
ﻦﻴیﺎﭘ
pâyin
‘
пастга
’
ёки
равишларга
қўшилади
:
ﻦﻴﺸﻴﭘ
pêšin
‘
илга
-
ри
’, ‘
олдин
’,
ﻦﻴﻤک
kamin
‘
жуда
кам
’,
‘
жиндек
’.
ﻦﻳ
2
-in
2
−
сўз
(
ўрин
-
жой
оти
)
ясовчи
;
маҳсулсиз
:
ﻦﻴﻓﺮﺑ
Barfin
‘
Барфин
’,
ﻦیرﺎﻡ
Mârin
‘
Морин
’ (
қишлоқ
номлари
).
رﺎﺑ
–bâr
омоқатори
رﺎﺑ
1
-bâr
1
−
сўз
(
ўрин
-
жой
оти
)
ясовчи
;
маҳсулсиз
:
бу
морфема
орқали
дарё
ва
ден
-
гиз
қирғоқларида
жойлашган
ўрин
-
жой
от
-
лари
ясалади
:
رﺎﺑدور
rôdbâr
‘
дарё
соҳили
’,
‘
қайир
(
дарё
ёқасидаги
сув
босадиган
,
кў
-
пинча
ўтлоқ
ерлар
)’, 2)
дарё
сувидан
суғори
-
ладиган
ер
,
رﺎﺒیﻮﺝ
jôybâr
‘
катта
ариқ
’, ‘
сой
’.
رﺎﺑ
2
-bâr
2
−
сўз
ясовчи
(
яримаффикс
–
نﺪیرﺎﺑ
bâridan
‘
ёғмоқ
’
феълининг
ҳозирги
замон
негизи
):
رﺎﺒهوﺪﻧا
anduhbâr
‘
ғамгин
’,
رﺎﺒﮔﺮﻡ
margbâr
‘
ҳалокатли
’.
رﺎﺑ
3
-
bâr
3
−
сўз
ясовчи
;
маҳсулсиз
.
Классик
форс
адабиётида
ﻩرﺎﺑ
/
رﺎﺑ
bâr/bâra
шаклида
учрайди
ва
севувчи
маъносини
беради
:
ەرﺎﺒﻘﺸﻋ
ešqbâra
‘
ишқий
муносабатларга
интилувчи
’,
ەرﺎﺑﺮﻋﺎﺵ
šâ‘erbâra
‘
шоирларни
севувчи
’.
Ҳозирги
форс
-
дарий
тилларида
ﻩرﺎﺑ
/
رﺎﺑ
-
bâr/-bâra
морфемалари
ﺖﺳود
/
زﺎﺑ
dôst/
bâz
морфемалари
билан
алмаштирилади
:
ﺮﻋﺎﺵ
ﺖﺳود
šâ’erdôst
,
ﻖﺸﻋ
زﺎﺑ
ešqbâz
.
رﺎﺑ
4
-bâr
4
−
сўз
ясовчи
(
мустақил
сўздан
келиб
чиққан
);
каммаҳсул
:
رﺎﺒکﺒﺳ
sobokbâr
‘
беғам
’,
رﺎﺑدﺮﺑ
б
o
рдб
â
р
‘
чидамли
’.
زﺎﺑ
-bâz
омоқатори
زﺎﺑ
1
-
bâz
1
−
сўз
ясовчи
(
яримаффикс
–
ﻦﺘﺥﺎﺑ
bâxtan
‘
ўйнамоқ
’
феълининг
ҳозирги
замон
негизи
);
сермаҳсул
:
زﺎﺑ
ﻪﻘﺡ
hoqqabâz
‘
фокусчи
’,
‘
фирибгар
’.
زﺎﺒﻏﺮﻡ
mor
γ
bâz
‘
қушларни
яхши
кўрувчи
’,
زﺎﺒﮕﻧر
rangbâz
‘
ҳийлагар
’, ‘
маккор
’,
زﺎﺑ
ﻰﻧﺎﺸﻴﭘ
pêšânibâz
‘
хушчақчақ
’.
زﺎﺑ
2
-
bâz
2
−
сўз
(
феъл
)
ясовчи
(
زﺎﺑ
bâz
‘
яна
’
равиши
;
қўшма
феълнинг
биринчи
таркибий
қисми
сифатида
қуйидаги
маъноларни
ифода
-
лайди
:
а
)
тескари
ҳаракат
:
ﺘﺸﮔزﺎﺑ
ﻦ
bâzgaštan
‘
қайтмоқ
’;
б
)
ҳаракатнинг
тўхтатилиши
:
ندﺎﺘﺴیازﺎﺑ
bâzistâdan
‘
тўхтат
(
ил
)
моқ
’,
نﺪﻧﺎﻡزﺎﺑ
bâzmândan
1) ‘
қолдирмоқ
’, 2) ‘
тирик
қолмоқ
’;
S H A R Q M A S H ’ A L I
47
3) ‘
етим
қолмоқ
’;
в
)
ҳаракатнинг
тўлиқ
ёри
-
тилиши
:
ﻦﺘﻔﮔزﺎﺑ
bâzgoftan
‘
гапириб
бермоқ
’.
ﻰﭼ
-
č
i
омоқатори
ﻰﭼ
1
-
č
i
1
–
сўз
(
шахс
оти
)
ясовчи
(
туркий
);
каммаҳсул
1
:
ﻰﭼﺎکﺵ
šekâr
č
i
‘
овчи
’,
ﻰﭽﻧﺪﻌﻡ
ma’dan
č
i
‘
кончи
’,
ﻰﭽﻃﺎﺒﺕرا
ertebât
č
i
‘
алоқачи
’
یﭼ
ﻦﺨﻠﮔ
golxan
č
i
‘
ҳаммомга
ўт
ёқувчи
киши
’,
یﭼ
مﻼﻴﻟ
lilâm
č
i
‘
аукционист
’,
یﭽﻧﺎﺸﻧ
nešân
č
i
‘
снайперчи
’, ‘
мерган
’.
ﻰﭼ
2
-
č
i
2
−
сўз
(
топонимлардан
фамилия
билдирувчи
нисбий
сифат
)
ясовчи
(
ўрта
форс
тилига
оид
;
келиб
чиқиши
-
č
ik, -zik
қўшимчаларига
бориб
тақалади
)
2
;
маҳсул
-
сиз
:
یﭼ
ناﺮﻬﺕ
tehrân
č
i
‘
Теҳрончи
’,
یﭼرﻮﺑﺎﺸﻴﻧ
nišâbur
č
i
‘
Нишобурчи
’.
ناد
-
dân
омоқатори
ناد
1
-
dân1
–
сўз
(
предмет
оти
)
ясовчи
;
сермаҳсул
:
ناﺪکﻤﻧ
namakdân
‘
туздон
’,
ناﺪﻧﺎﻧ
nândân
‘
нон
солинадиган
идиш
’,
ناﺪﻠﮔ
goldân
‘
гул
туваги
’.
ناد
2
-
dân2
−
сўз
ясовчи
(
яримаффикс
–
ﻦﺘﺴﻧاد
dânestan
‘
билмоқ
’
феълининг
ҳозирги
замон
негизи
);
сермаҳсул
:
ناﺪﻨﺨﺳ
soxandân
1) ‘
адабиётчи
’, 2) ‘
шоир
’,
نادرﺎک
kârdân
‘
таж
-
рибали
’,
یرﺎﺕ
ناﺪﺨ
târixdân
‘
тарихчи
’.
رﺎﺱ
-sâr
омоқатори
رﺎﺱ
1
-sâr
1
−
сўз
ясовчи
,
каммаҳсул
(
кўп
,
мўл
маъноларини
билдиради
)
:
رﺎﺴکﺸﺥ
xošksâr
‘
қурғоқ
ер
’,
رﺎﺴهﻮک
kôhsâr
‘
тоғлик
жой
’,
رﺎﺴﮕﻨﺳ
sangsâr
‘
тошлоқ
ер
’,
رﺎﺴﺥﺎﺵ
šâxsâr
‘
сершох
’,
رﺎﺴکﻤﻧ
namaksâr
‘
шўр
ер
’,
رﺎﺳدﻮﻧﺮﻓ
farnudsâr
‘
энциклопедия
’ (
сўзма
-
сўз
: ‘
далил
-
исботларга
бой
’).
رﺎﺱ
2
-sâr
2
−
сўз
ясовчи
(
ﺮﺳ
sar
‘
бош
’
сўзи
билан
умумий
ўзакка
эга
);
маҳсулсиз
.
Қуйи
-
даги
маъноли
сифатларни
ясайди
:
a)
ўхшашлик
:
رﺎﺳﻮید
dêwsâr
‘
девсифат
’,
‘
қутурган
’,
رﺎﺳﺮﻴﺵ
šêrsâr
‘
арслонга
ўхшаш
’,
‘
жасур
’,
رﺎﺴﮔﺮﮔ
gorgsâr
‘
бўрига
ўхшаш
’,
‘
ёвуз
’, ‘
очкўз
’;
1
Бу
ҳақда
қаранг
:
Алимова
Х
.
Значения
суффикса
یﭼ
-
č
i
в
языке
дари
//
Востоковедение
. –
Т
.:
ТашГИВ
,
2008. –
№
1–2. –
С
. 104–107.
2
Кўрсатилган
мақола
. 104–105-
б
.
а
)
хусусият
:
رﺎﺴکﺎﺥ
xâksâr
‘
хокисор
’,
رﺎﺴﻡﺮﺵ
šarmsâr
‘
шармсор
’.
رﺎﺳوﺎﮔ
gâwsâr
‘
буқабошли
’,
رﺎﺴکﺒﺳ
sabok-
sâr
‘
енгилтак
’,
رﺎﺴﻧﻮﮕﻧ
negunsâr
‘
ағдарилган
’,
رﺎﺳﺪﻴﭙﺳ
sapêdsâr
‘
оқ
сочли
’
каби
сўзларда
رﺎﺳ
-
sâr
морфемаси
ﺮﺳ
-sar
га
алмаштирилса
,
маъно
ўзгармайди
.
نﺎﺱ
-
sân
омоқатори
نﺎﺱ
1
-
sân
1
−
сўз
ясовчи
;
маҳсулсиз
:
نﺎﺴﺕﻮﻗﺎی
yâqutsân
‘
ёқутсимон
’,
نﺎﺴﻠﻴﻓ
filsân
‘
филдай
’,
نﺎﺳ
ﻪﻧاوﺮﭘ
parwânasân
‘
капалакдай
’, ‘
капалак
сингари
’,
نﺎﺴکی
yaksân
‘
бир
хил
’, ‘
бирдай
’.
نﺎﺱ
2
-
sân
2
−
сўз
(
ўрин
-
жой
оти
)
ясовчи
(
نﺎﺘﺳ
-
estân
морфемасининг
фонетик
вариан
-
ти
);
маҳсулсиз
:
نﺎﺳرﺎﺵ
šârsân =
ﺎﺘﺳﺮﻬﺵ
ن
šah-
restân
‘
провинция
’,
نﺎﺳرﻮﮔ
gôrsân =
نﺎﺘﺳرﻮﮔ
gôrestân
‘
мозор
’.
ﻩﺎﮔ
-
gâh
омоқатори
ﻩﺎﮔ
1 -
gâh
1
−
сўз
(
ўрин
-
жой
оти
)
ясовчи
;
каммаҳсул
:
ﻩﺎﮕﺸیارﺁ
ârâyešgâh
‘
сартарош
-
хона
’,
ﻩﺎﮕﺸیﺎﺳﺁ
âsâyešgâh
‘
санатория
’,
ﻩﺎﮕﺘﺴیا
istgâh
‘
тўхташ
жойи
’,
ﻩﺎﮔرﺎﺑ
bârgâh
‘
сарой
’,
ﻩﺎﮕﻡارﺁ
ârâmgâh
‘
мақбара
’,
ﻩﺎﮕﺕرﺎیز
ziyâratgâh
‘
муқаддас
қадамжо
’, ‘
зиёратгоҳ
’,
ﻩﺎﮕﺸیﺎﻡزﺁ
âzmâyešgâh
‘
лаб
o
ратория
’.
ﻩﺎﮔ
2
-
gâh
2
−
сўз
ясовчи
;
маҳсулсиз
:
ﻩﺎﮕﻧﺎﺒﺵ
šabângâh
‘
кечаси
’,
ﻩﺎﮕﺤﺒﺻ
sobhgâh
‘
эрталаб
’
.
ﻩﺎﮔ
3
-
gâh
3
−
сўз
ясовчи
(
этимологик
жи
-
ҳатдан
‘
қўшиқ
’, ‘
куй
’
маъноларини
ифода
-
ловчи
сўзга
бориб
тақалади
);
маҳсулсиз
:
ﻩﺎﮔود
dugâh
‘
дугоҳ
’,
ﻩﺎﮔ
ﻪﺳ
segâh
‘
сегоҳ
’,
ﻩﺎﮔرﺎﻬﭼ
č
ahârgâh
, ‘
чаҳоргоҳ
’.
نﺎﻡ
-mân
омоқатори
نﺎﻡ
1
-mân
1
−
сўз
ясовчи
(
ўтган
ва
ҳозирги
замон
феъл
негизларидан
ҳаракат
номи
ясай
-
ди
);
маҳсулсиз
:
نﺎﻤیاز
zâyemân
‘
туғруқ
’,
نﺎﻡزﺎﺳ
sâzmân
‘
ташкилот
’,
نﺎﻤﺘﺥﺎﺳ
sâxtemân
‘
қурилиш
’.
نﺎﻡ
2
-mân
2
−
сўз
ясовчи
;
маҳсулсиз
(
уй
,
сарой
маъносини
англатади
:
ўрта
форс
тили
-
да
mântan
‘
яшамоқ
’,
mânišn
‘
уй
’):
نﺎﻡدود
dud-
mân//dudemân
‘
сулола
’, ‘
оила
’,
نﺎﻤﻧﺎﺥ
xâne-
mân//xânomân
‘
уй
’.
نﺎﻡ
3
-mân
3
−
сўз
ясовчи
(
яримаффикс
–
ﻦﺘﺴﻧﺎﻡ
mânestan
‘
ўхшамоқ
’
феълининг
ҳозир
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
48
ги
замон
негизи
);
маҳсулсиз
:
نﺎﻡﺮﻴﺵ
šêrmân
‘
шерсифат
’,
نﺎﻡﺮﺘﺵ
šotormân
‘
туясимон
’.
نﺎﻡ
4
-mân
4
−
сўз
ясовчи
(
ақл
,
фикр
қа
-
димги
эроний
сўзига
бориб
тақалади
);
маҳ
-
сулсиз
:
نﺎﻡدﺎﺵ
šâdmân
‘
хурсанд
’.
Кўпгина
сўзларда
(
نﺎﻤﻬﻡ
mehmân
‘
меҳ
-
мон
’,
ﻦﻤﺵد
došman
‘
душман
’
каби
)
نﺎﻡ
/
ﻦﻡ
mân/man
морфемаси
синхрон
тарзда
ажра
-
тилмайди
.
ﺎﻧ
–
nâ
омоқатори
ﺎﻧ
1
-nâ
1
−
сўз
ясовчи
(
префикс
);
сермаҳсул
.
У
от
,
сифат
,
сифатдош
,
феъл
негизлари
ва
олмошларга
бирикиб
,
инкор
маъноли
сифат
ясайди
:
ﺎﻨﻴﺑﺎﻧ
nâbinâ
‘
кўр
’,
ﻩدﻮﻡزﺁﺎﻧ
nââzmuda
‘
тажрибасиз
’,
نادﺎﻧ
nâdân
‘
нодон
’,
ﺪﻴﻡاﺎﻧ
nâomêd
‘
ноумид
’,
نﺎﺴﻧاﺎﻧ
nâensân
‘
бетарбия
’, ‘
қўпол
’,
ناﻮﺥﺎﻧ
nâxân
‘
саводсиз
’,
سﺎﻨﺵﺎﻧ
nâšenâs
‘
но
-
маълум
’, ‘
нотаниш
’,
ﻢﻬﻓﺎﻧ
nâfahm
‘
калтафаҳм
’,
ﻞﺑﺎﻗﺎﻧ
nâqâbel
‘
қобилиятсиз
’ ‘
уқувсиз
’,
راﺮﻗﺎﻧ
nâqarâr
‘
беқарор
’,
ﺲکﺎﻧ
nâkas
‘
манфур
’, ‘
жир
-
канч
’, ‘
разил
’,
مﺮﺤﻡﺎﻧ
nâmahram
‘
бегона
’,
دﺮﻡﺎﻧ
nâmard
‘
ярамас
’, ‘
қўрқоқ
’, ‘
иродасиз
’,
ﻖیﻻﺎﻧ
nâlâyeq
‘
номуносиб
’, ‘
нолойиқ
’, ‘
нобоп
’.
ﺎﻧ
2
-nâ
2
−
сўз
ясовчи
;
маҳсулсиз
(
бу
аф
-
фикс
ا
3 -
â
3
нинг
фонетик
варианти
ҳисоб
-
ланиб
,
сифатларга
қўшилади
ва
мавҳум
от
ясайди
):
ﺎﻧزارد
darâznâ
‘
узунлик
’,
ﺎﻨﮕﻨﺕ
tangnâ
‘
торлик
’.
ﻩ
–
а
омоқатори
ﻩ
1
-
а
1
−
сўз
(
ўтган
замон
сифатдоши
)
ясов
-
чи
;
сермаҳсул
:
ﻪﺘﺵﺬﮔ
gozašta
‘
ўтган
’; ‘
ўтмиш
’,
ﻪﺘﺵﻮﻧ
nawešta
‘
ёзган
’; ‘
ёзув
’,
ﻪﺘﺸک
košta
‘
ўлди
-
рилган
’
,
ﻩدﺮﻡ
morda
‘
вафот
этган
’, ‘
марҳум
’.
ﻩ
2
-
а
2
−
сўз
ясовчи
(
полисемантик
);
сермаҳсул
(
от
,
сифат
,
феъл
негизи
,
сон
,
тақлидий
сўзларга
қўшилиб
,
от
ясайди
):
ﻪیﺎﭘ
pâya
‘
таглик
’,
ﻪﺘﺳد
dasta
‘
даста
’, ‘
соп
’,
ﻩﺰﺒﺳ
sabza
‘
майса
’,
ﻪﺨﻠﺕ
talxa
‘
ўт
’, ‘
сафро
’,
ﻪﺘﻔه
hafta
‘
ҳафта
’,
ﻪﺠﻨﭘ
panja
‘
вилка
’,
ﻩﺪﺻ
sada
‘
аср
’,
ﻪیﺮﮔ
gerya
‘
йиғи
’,
ﻩﺪﻨﺥ
xanda
‘
кулги
’,
ﻪﺸیﺪﻧا
andêša
‘
ўй
’, ‘
хаёл
’,
ﻩزﺮﻟ
larza
‘
титроқ
’, ‘
қалтираш
’,
ﻩﺮﺵﺮﺵ
šaršara
‘
шаршара
’.
او
–
wâ
омоқатори
او
1
-wâ
1
−
сўз
ясовчи
;
маҳсулсиз
:
اﻮﺸﻴﭘ
pêšwâ
‘
пешво
’,
раҳбар
,
اﻮﻧﺎﻧ
nânwâ
‘
нонвой
’.
او
2
-wâ
2
−
сўз
(
феъл
)
ясовчи
(
префикс
);
каммаҳсул
:
иш
-
ҳаракатнинг
давомийлиги
,
кучайтириш
,
кенгайтириш
маъноларини
ифодалайди
.
Баъзида
феъл
маъносини
ўзгар
-
тиради
:
ﻦﺘﺴﺑاو
wâbastan
‘
бирлаштирмоқ
’,
‘
қўшмоқ
’,
ﻪﺘﺴﺑاو
wâbasta
‘
боғлиқ
’,
ﻦﺘﺵاداو
wâdâštan
‘
мажбурламоқ
’,
ﻦﺘﺵاﺬﮔاو
wâgozâštan
‘
қайтариб
бермоқ
’, ‘
қолдирмоқ
’.
ناو
–wân
омоқатори
ناو
1
-wân
1
(
نﺎﺑ
-
bân
нинг
алломорфи
)
сўз
ясовчи
;
каммаҳсул
.
Ясалмаларнинг
аксария
-
ти
қадимий
лексикадан
иборат
.
Бу
суффикс
‘
ҳимоя
(
муҳофаза
)
қилувчи
’, ‘
қўриқловчи
’,
‘
сақловчи
’
маъносига
эга
ва
бу
хусусияти
сўз
ясалиш
асоси
билан
боғлиқ
катта
чек
-
ланишни
кўрсатади
1
:
ناو
ﻩدﺎﭘ
pâdawân
‘
пода
-
чи
’,
نﺎﺑﺰﻴﻟﺎﭘ
pâlizbân
=
نالﺎ ﭘﯼوز
pâlizwân
1) ‘
полизчи
’, 2) ‘
полиз
қоровули
’,
ناو
ﻩرﺎﻴﻃ
tayârawân
‘
учувчи
’, ‘
пилот
’,
ناو
یﭼاﺮک
karâ
č
iwân
‘
аравакаш
’, ‘
извошчи
’.
ناو
2
-wân
2
−
сўз
ясовчи
;
маҳсулсиз
(
форс
тилида
топонимлар
ясалади
):
ناودﺎﻡ
mâdwân
(
Нишопурдаги
қишлоқ
номи
),
ناﻮﭼزا
az
č
ewân,
ناﻮﻠیو
wilwân,
ناﻮﺸﻴﻡوﺎﮔ
gâwmišwân
(
Табриздаги
қишлоқ
номлари
).
ناو
3
-wân
3
−
сўз
ясовчи
;
маҳсулсиз
(
ўх
-
шашлик
маъносини
билдиради
):
ﻮﻠﭘ
نا
polwân
‘
кўприксимон
’,
ناﻮﻠﻴﻓ
filwân
‘
филсифат
’.
راو
-wâr
омоқатори
راو
1 -
wâr
1
−
сўз
ясовчи
; c
ермаҳсул
(
отлардан
ўхшашлик
маъноларини
ифода
-
ловчи
сифат
ва
равиш
ясайди
):
یﻃﻮﻃ
راو
tôtiwâr
‘
тўтиқушдек
’, ‘
тўтиқушга
ўхшаш
’,
راﻮهﺎﺵ
šâhwâr
‘
шоҳдек
’,
راﻮﻴکدور
rôdakiwâr
‘
Рудакийдек
’.
راو
2 -
wâr
2
−
сўз
ясовчи
;
каммаҳсул
(
эга
-
ликни
билдирувчи
сифат
ва
от
ясайди
):
ا
راوﺪﻴﻡ
omaidwâr/omêdwâr
‘
умидвор
’,
راﻮﻟﺎﻴﻋ
ayâlwâr
‘
оилали
’,
راﻮﮔﻮﺳ
sugwâr
‘
азадор
’.
1
Бу
ҳақда
қаранг
:
Алимова
Х
.
Дарий
тилида
نﺎﺑ
-
bân
/
ناو
-
wân
ва
ﻻاو
-
wâlâ
суффиксларининг
семантик
хусусиятлари
//
Шарқшунослар
анжумани
. –
Т
., 2009.
–
№
2. 10–15-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
49
ﯼ
-
i
омоқатори
ﯼ
1 -
i
1
(
ﺖﺒﺴﻧ
ﯼﺎی
yâ-ye nesbat
ёки
یﺒﺴﻧ
ﯼﺎی
yâ-ye
nesbi
) c
ўз
ясовчи
;
сермаҳсул
(
алломорфлари
:
یی
-
yi
,
یﮔ
-
gi
,
ﯼو
-
wi
).
У
нисбий
сифат
ясовчи
энг
маҳсулдор
суффикс
саналади
:
унинг
валентлик
даражаси
жуда
юқори
ва
барча
ясалмаларни
луғатларда
қайд
этиш
имконияти
йўқ
.
Ҳозирги
форс
-
дарий
тилларида
бу
суффикснинг
маъно
-
лари
кенгайган
:
у
орқали
шахс
оти
ясалади
:
یکﭽﻴﻏ
γ
ê
č
aki
‘
ғижжакчи
’,
ﯼﺪﻨﺑ
bandi
‘
асир
’,
‘
маҳбус
’,
یﻠﺑﺎک
kâboli
1. ‘
Кобул
(
га
оид
)’, 2. ‘
ко
-
буллик
’,
یﻟﺎﻏذ
ва
یﻟﺎﻏز
zo
γ
âli
1. ‘
кўмир
(
га
оид
)’
2. ‘
кўмирчи
’
1
.
ى
2
-
i
2
(
ﯼرﺪﺼﻡ
ﯼﺎی
yâ-ye masdari
)
−
c
ўз
(
мавҳум
от
)
ясовчи
;
сермаҳсул
:
یﺘﺳود
dôsti
‘
дўстлик
’,
ﯼﺎﺒیز
zêbâyi
‘
гўзаллик
’,
ﻰﮔﺪﻧز
zendagi
‘
ҳаёт
’,
ىﺮﮕﻤﺘﺳ
setamgari
‘
зулм
’,
ﯼﺮﮔرز
zargari
‘
заргарлик
’,
یﻤﻠﻌﻡ
mo’allemi
‘
ўқитувчилик
’.
ى
3
-
i
3
−
сўз
(
нисбий
сифат
)
ясовчи
;
араб
тилидан
ўзлашган
бўлиб
,
арабча
сўзларга
қўши
-
лади
:
ﻰﺨیرﺎﺕ
târixi
‘
тарихий
’,
ﻰﻤﻠﻋ
elmi
‘
илмий
’.
Араб
ва
форс
-
дарий
тилларидаги
ﯼ
-
i
суффикси
маъноларининг
ўзаро
мос
келиши
ва
бир
-
бирига
қўшилиб
кетиши
ясалмалар
(
сўз
ясалиш
асоси
арабча
ўзлашма
бўлса
)
таҳлилида
баъзи
қийинчиликларни
туғдира
-
ди
.
Масалан
,
ییاﻮﻠﺡ
halwâyi
араб
тилида
‘
қан
-
долатчи
’, ‘
кондитер
’, ‘
шакарпазлик
маҳ
-
сулотларини
сотувчи
’
2
маъносида
,
дарий
ти
-
лида
1. ‘
қандолатчи
’, ‘
кондитер
’; ‘
ҳолва
со
-
тувчи
’, 2. ‘
оқ
-
сариқ
’, ‘
оч
сариқ
’
3
ёки
یﻨﻃو
watani,
араб
тилида
1. ‘
маҳаллий
’ 2. ‘
маҳал
-
лий
(
туб
жойли
)
киши
’
4
,
дарий
тилида
1
Бу
ҳақда
қаранг
:
Алимова
Х
.
ﯼ
-
i
суффикси
воситасида
ясалган
нисбий
сифатларнинг
семантик
таснифи
//
Шарқшунослик
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2010. –
№
1. 22–29-
б
.
2
Баранов
Х
.
К
.
Арабско
-
русский
словарь
. –
М
.:
Рус
-
ский
язык
, 1985. –
С
. 193.
3
Киселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
словарь
. –
М
.:
Русский
язык
, 1986. –
С
. 307.
4
Баранов
Х
.
К
.
Арабско
-
русский
словарь
. –
М
.:
Рус
-
ский
язык
, 1985. –
С
. 897.
1. ‘
маҳаллий
’ 2.
‘
ватандош
’
5
маъноларида
қайд
қилинади
. ‘
Ҳолва
ранг
’
ва
‘
ватандош
’
маънолари
дарий
тилида
кейинчалик
пайдо
бўлганига
шубҳа
йўқ
.
Араб
ва
дарий
тили
луғатларида
бир
хил
тартибда
келтирилган
ва
айнан
бир
хил
маъноларда
изоҳланган
یﺑﺰﺡ
hezbi
1. ‘
партиявий
’, 2. ‘
партия
аъзоси
’,
یﺝرﺎﺥ
xâreji
1. ‘
хорижий
’, 2. ‘
чет
эллик
’,
‘
ажнабий
’
каби
ясалмаларнинг
биринчи
маъ
-
носи
дарий
тилида
ﺖﺒﺴﻧ
ﯼﺎی
орқали
ясалган
нисбий
сифат
деб
қаралади
.
Шунингдек
,
бир
сўздан
ҳар
икки
тилнинг
ўз
қонуниятлари
билан
ясалган
нисбий
сифатлар
учрайди
:
ﯼواﺮﺤﺻ
(
араб
тилида
)
ва
ییاﺮﺤﺻ
(
дарий
тилида
) ‘
саҳро
(
га
оид
)’,
حاّﺰَﻡ
(
араб
тилида
)
ва
یﺡاﺰﻡ
(
дарий
тилида
) ‘
ҳазилкаш
’, ‘
аскиячи
’
каби
.
Бу
эса
сўз
ясалиш
таҳлили
жараёнини
мураккаблаштиради
6
.
ى
4
-
i
4
(
ﺖﻗﺎﻴﻟ
ﯼﺎی
yâ-te liyâqat
)
−
сўз
ясовчи
;
сермаҳсул
:
ﻰﻧﺪﻧاﻮﺥ
xândani
‘
ўқишлик
’,
ﻰﻨﺘﻓر
raftani
‘
боришлик
’,
ﻰﻨﻔﮔ
goftani
‘
айтишлик
’.
Ясалмаларнинг
айримлари
отлашган
:
ﻰﻧدرﻮﺥ
xordani
‘
егулик
’,
ﻰﻧﺪﺵﻮﭘ
pôšidani
‘
либос
’,
یﻧﺪﻴﺵﻮﻧ
nôšidani
‘
ичимлик
’.
Шаклан
тенг
аффиксларни
ёппасига
олиб
,
омогуруҳ
сифатида
таҳлил
қилиш
аффикслар
-
даги
омонимик
муносабатнинг
кўпроқ
қайси
туркум
доирасида
,
вазифа
жиҳатдан
қандай
аффикслар
ўртасида
учраши
каби
масалаларни
аниқлашни
анча
қийинлаштиради
.
Мақолада
51
та
омоним
морфема
таҳлил
қилинди
ва
улар
19
та
омоқаторга
бирлаштирилди
. 19
та
омоқа
-
торни
уларда
иштирок
этган
аффиксларнинг
сонига
кўра
гуруҳлаганда
эса
,
форс
-
дарий
тил
-
ларида
омонимик
муносабат
иккитадан
олти
-
тагача
морфема
ўртасида
бўлиши
мумкинлиги
аниқланди
.
5
Киселева
Л
.
Н
.,
Миколайчик
В
.
И
.
Дари
-
русский
словарь
. –
М
.:
Русский
язык
, 1986. –
С
. 723.
6
Бу
ҳақда
қаранг
:
Алимова
Х
.
ﯼ
-
i
суффикси
воситасида
ясалган
нисбий
сифатларнинг
семантик
таснифи
//
Шарқшунослик
. –
Т
.:
ТошДШИ
, 2010.
№
1. 22–29-
б
.
