S H A R Q M A S H ’ A L I
30
Мақоладаги
Бобурийлар
даври
зуллисонайн
шеърияти
ҳақидаги
лавҳаларда
келтирилган
Ҳиндистон
туркий
ва
форсийзабон
адабиёти
намояндалари
ижодий
намуналари
аслида
денгиздан
бир
томчи
десак
,
муболаға
эмас
.
Бизнинг
бундай
хулосага
келишимизга
“
Солоржанг
”
фондидаги
туркийзабон
адабиёти
мавзуидаги
изланишлар
вақтида
учратган
каталоглар
мажмуи
сабаб
бўлди
.
Бордию
,
яна
шу
каталогларга
Рампурдаги
“
Ризо
”,
Патнадаги
“
Худобахш
”,
Калькуттадаги
“Asiatic Society –
Осиё
жамияти
”, “
Деҳли
миллий
музейи
”
ва
шахсий
фондларга
тегишли
қўлёзма
манбаларни
қўшиб
жамласак
,
уларнинг
ададини
тасаввур
қилиш
ҳам
қийин
.
Айни
шу
нуқтаи
назардан
ҳеч
бир
шубҳасиз
айтиш
мумкинки
,
Ҳиндистонда
сақланаётган
қўлёзма
фондлардаги
асарлар
,
мажозан
,
бамисоли
кўзи
очилмаган
бир
булоқ
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
умуман
, “
иккитиллилик
санъати
шеъриятда
фақат
маҳорат
мактаби
бўлиб
қолмай
,
у
халқлар
орасидаги
маданий
алоқаларни
мустаҳкамлашда
ҳам
катта
маънавий
аҳамиятга
эга
”
1
.
АБДУЛЛА
ҚОДИРИЙ
ИЖОДИ
:
ТАҲЛИЛ
ВА
ТАВСИФ
ЛАФАСОВ
ЎРОҚВОЙ
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
буюк
ўзбек
ёзувчиси
Абдулла
Қодирий
ижодининг
ўрганилиши
ва
ушбу
масалага
нисбатан
турли
олимларнинг
муносабатлари
ёритиб
берилган
.
Адиб
асарларининг
қардош
ва
хорижий
тилларга
таржима
қилиниши
,
улардаги
мавжуд
нуқсонлар
изоҳланган
.
Олим
Матёқуб
Қўш
-
жоновнинг
ёзувчига
берган
баҳоси
,
романлари
юзасидан
билдирган
илмий
қарашлари
шарҳланган
.
Абдулла
Қодирийнинг
халқ
оғзаки
ижоди
далилларидан
моҳирона
фойдаланган
ҳолда
оҳорий
ўзбек
романларини
яратиб
,
миллий
романчилик
мактабига
асос
солганлиги
баён
қилинган
.
Ўзбек
адабиёти
-
нинг
бадиийлиги
,
тилимизнинг
бой
захира
қатлами
,
миллатимизга
хос
имон
-
эътиқод
,
тўғрисўзлилик
,
ватанпарварлик
,
инсонпарварлик
,
ғурур
ва
шиддаткорлик
каби
хусусиятлар
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Абдулла
Қодирий
ижоди
,
қардош
ва
хорижий
тиллар
,
таржима
,
илмий
қарашлари
,
халқ
оғзаки
ижоди
,
оҳорий
ўзбек
романлари
,
миллий
романчилик
мактаби
,
бадиийлик
,
тилнинг
захира
қатлами
,
миллий
ўзига
хослик
.
Аннотация
.
В
данной
статье
освещены
вопросы
изучения
творчества
выдающегося
узбекского
писателя
Абдуллы
Кадири
и
отношения
учёных
к
творчеству
писателя
,
проанализированы
перево
-
ды
его
произведений
на
иностранные
языки
,
рассмотрены
ошибки
,
допущенные
при
переводе
.
В
статье
прокомментированы
научные
воззрения
узбекского
ученого
М
.
Кушжанова
,
его
оценка
произведениям
выдающегося
писателя
.
Автором
также
изложена
мысль
о
том
,
как
писатель
в
своих
оригинальных
романах
мастерски
использовал
элементы
устного
народного
творчества
.
В
статье
особо
подчеркнуты
художественное
своеобразие
узбекской
литературы
,
богатые
лекси
-
ческие
ресурсы
узбекского
языка
,
национальные
особенности
героев
писателя
,
их
вера
,
доброта
и
порядочность
,
гуманизм
и
патриотизм
,
гордость
за
свою
родину
.
1
Ўзбек
адабиёти
. 1-
жилд
. –
Т
.:
Ўзбекистон
давлат
нашриёти
, 1959. 75-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
31
Опорные
слова
и
выражения
:
творчество
Абдуллы
Кадыри
,
иностранные
языки
,
перевод
,
научное
воззрение
,
устное
народное
творчество
,
оригинальный
роман
,
национальная
школа
романистики
,
художественное
своеобразие
,
лексические
ресурсы
языка
,
национальные
особенности
.
Abstract:
The article deals with the issues of studying the works of the prominent Uzbek writer Abdulla
Kodiri and other scholars’ analysis of his works. It analyzes the translations of his works into foreign languages
and mistakes in these translations. Uzbek scholar Matyakub Kushchanov’s scientific views were commented on
the paper, as well as, his evaluation of the works of prominent writer. Also, there is an interpretation of the idea
how the writer skilfully used the elements of verbal folk art in his original novels. The paper considers literal
peculiarities of Uzbek literature, rich Uzbek vocabulary resources, national peculiarity of writer’s characters,
their faith, kindness and purity, humanism and patriotism, proud of their Motherland.
Keywords and expressions:
works of Abdulla Kodiri, foreign languages translation, scientific idea,
verbal folk art, original novel, national school of romanism, artistic originality, vocabulary resources of the
language, national peculiarities.
Буюк
ўзбек
ёзувчиси
Абдулла
Қодирий
ижодини
ўрганиш
ХХ
асрнинг
20-
йилларидан
бошланди
.
Мазкур
жараёнга
хассос
ўзбек
адибининг
ноёб
талантига
қойил
қолиш
ва
унга
тан
бериш
мақсадида
эмас
,
балки
бу
улуғ
инсонни
,
истеъдодли
ёзувчини
бадном
қилиш
ниятида
қўл
урилди
.
Мазкур
кимсалар
ўзлари
-
нинг
қора
ниятларига
ҳам
эришдилар
.
Халқи
-
миз
таъбири
билан
айтганда
,
ҳақиқат
эгилади
,
букилади
,
лекин
синмайди
.
Қизил
империя
-
нинг
доҳийларидан
бири
Сталин
вафотидан
ке
-
йин
қатағон
қурбонларининг
номи
ва
асарлари
оқлана
бошлади
.
Шундан
сўнггина
ўзбек
ада
-
биётшунослари
Абдулла
Қодирий
ижоди
ҳақи
-
да
илиқ
фикрларни
айтишга
журъат
эта
олди
-
лар
1
.
Ёзувчининг
асарлари
қайта
чоп
этила
бошланди
,
аммо
улардаги
миллат
равнақи
учун
ўзаро
жипсликка
ва
миллий
мустақилликка
чорловчи
жойлари
олиб
ташланган
эди
. “
Ўткан
кунлар
”, “
Меҳробдан
чаён
”
тарихий
роман
-
лари
ва
“
Обид
кетмон
”
қиссасининг
рус
тилига
,
қардош
ва
хорижий
тилларга
таржима
қилиниши
билан
Абдулла
Қодирий
ихлос
-
мандларининг
доираси
кенгайди
.
Ўз
нав
-
батида
,
адибнинг
ижодига
қизиқиш
яна
ҳам
ортиб
борди
2
.
Лекин
ачинарлиси
,
бу
таржима
-
ларда
ёзувчининг
миллатпарварлик
руҳида
куюнчаклик
билан
ёзган
шоҳ
сатрлари
ўз
аксини
топмади
.
Шўро
даври
ўзбек
олимлари
1
Султон
И
.
Ёзувчи
Абдулла
Қодирий
ҳақида
. “
Қизил
Ўзбекистон
”, 1956
йил
28
октябрь
сони
.
2
Мирзаев
И
.
Абдулла
Қодирийнинг
ижодий
эволю
-
цияси
. –
Т
.:
Фан
, 1977. 5-
б
.
томонидан
Абдулла
Қодирий
ижоди
ва
асар
-
ларининг
кўп
жиҳатларига
муносабат
билди
-
рилди
ва
ўрганилди
.
Кўпгина
олимлар
М
.
Қўш
-
жонов
,
Л
.
Қаюмов
,
Ҳ
.
Абдусаматов
,
С
.
Мир
-
валиев
,
А
.
Алиев
,
Б
.
Имомов
,
У
.
Норматов
,
А
.
Қулжонов
,
Ш
.
Турдиев
,
Ф
.
Насриддинов
ва
бошқа
адабиётшуносларнинг
адиб
ижодига
ба
-
ғишланган
мақолалари
,
рисолалари
юзага
кел
-
ди
3
.
Мазкур
илмий
тадқиқотлар
қайси
даврда
ва
ким
томонидан
ёзилганлигига
кўра
ҳам
кескин
фарқланади
.
Мустақиллик
даврида
адибнинг
асарлари
муаллиф
ёзган
асл
нусхага
мос
ҳолда
тўлиқ
шаклда
нашр
этилди
.
Унинг
асарлари
ҳа
-
қидаги
янгича
илмий
таҳлиллар
М
.
Қўшжонов
,
О
.
Собиров
,
Ҳ
.
Қодирий
,
И
.
Ғаниев
,
У
.
Норма
-
тов
,
С
.
Мирвалиев
ва
Б
.
Карим
каби
адабиёт
-
шунослар
томонидан
баён
қилинди
.
Ўзбек
деганда
хаёлимда
биринчи
галда
Абдулла
Қодирий
сиймоси
гавдаланади
.
Шу
боисдан
бўлса
керак
,
унинг
асарларида
соф
ўзбек
ҳаёти
,
ўзбек
руҳи
,
унинг
маънавияти
ўз
ифодасини
топган
4
.
Бу
ҳассос
ёзувчимизга
Матёқуб
Қўшжонов
томонидан
берилган
энг
муносиб
таъриф
эди
.
Адабиётшунос
олим
ўзи
-
нинг
мўъжазгина
рисоласида
Абдулла
Қоди
-
рийнинг
“
Ўткан
кунлар
”,
яъни
илк
романи
-
даги
характер
яратиш
,
сирли
баён
қилиш
,
қаҳрамонни
оғир
вазиятга
солиш
,
тугунлар
бирлиги
,
кескин
ўзгариш
,
тескари
ўзгариш
,
3
Ўша
манба
. 5-
б
.
4
Қўшжонов
М
.
Ўзбекнинг
ўзлиги
(“
Қодирийга
армуғон
”). –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
халқ
меъроси
, 1994. 3-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
32
совуққонлик
билан
кузатиш
,
ўзгача
йўл
тутиш
,
тугунларни
эстетик
ва
реалистик
,
антитеза
йўли
билан
ечиш
,
инсоний
гўзаллик
,
зиддият
туғдирувчи
кучлар
,
тасвир
ихчамлиги
,
психологик
картина
,
оғир
вазиятлар
ва
воқеалар
ривожини
тайёрлаш
,
ғоявий
бирлик
,
алангалар
исканжасига
олиш
ва
ишонарли
тасвир
маҳоратини
далиллар
асосида
очиб
берган
.
М
.
Қўшжонов
ёзув
-
чининг
иккинчи
романи
“
Меҳробдан
чаён
”
ҳақида
фикр
билдирар
экан
,
мазкур
асарнинг
“
Ўткан
кунлар
”
романидан
фарқли
жиҳатларини
очишга
астойдил
киришади
.
Роман
қаҳрамонларининг
характерига
мос
бўлган
ажойиб
сарлавҳани
шакллантирди
:
“
Йигитларнинг
сараси
,
гулларнинг
раъно
-
си
”
1
.
Адабиётшунос
ушбу
асарнинг
биринчи
романидан
сўнг
ёзувчига
нисбатан
отилган
маломат
тошларига
жавоб
тарзида
ёзилган
-
лигини
кенг
қамровда
изоҳлаб
берди
.
Адиб
-
нинг
ҳаётий
мантиқ
асосида
қаҳрамонларига
мос
,
айрича
характерларни
,
ўзгача
жиҳат
-
ларни
излаб
топганлигини
шарҳлайди
2
.
Жумладан
,
Солиҳ
Маҳдумдаги
зиқналик
,
Анвардаги
ўта
камтарлик
,
Раънодаги
шад
-
додлик
,
Нигор
ойимдаги
муросасозлик
ва
бошқалар
.
Бунинг
натижасида
ёзувчи
маъ
-
лум
бир
тимсол
(
образ
)
воситасида
кон
-
фликт
тугунини
яратганлигини
айтади
,
бун
-
дай
шахсларга
Солиҳ
Маҳдум
,
Абдураҳмон
домлаларни
мисол
келтириш
мумкин
3
ли
-
гини
баён
қилади
.
Ёзувчининг
китобхонга
ҳавола
қилган
кейинги
тугуни
Қўқон
хонли
-
ги
давридаги
сарой
аҳли
,
хусусан
,
Худоёр
-
хоннинг
хотин
-
қизларга
муносабатидир
4
деб
ёрқинлаштиради
адабиётшунос
.
Адиб
ҳаёт
-
нинг
бу
томонини
тўлароқ
кўрсатиш
учун
танланган
Гулшанбону
образи
орқали
хон
саройи
ва
ҳарам
билан
5
таништиради
ва
шу
тасвирнинг
ўзи
ҳам
қўйилган
мақсадни
очиб
1
Қўшжонов
М
.
Ўзбекнинг
ўзлиги
(“
Қодирийга
армуғон
”). –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
халқ
меъроси
, 1994. 70-
б
.
2
Ўша
манба
. 70-
б
.
3
Ўша
манба
. 71–73-
бетлар
.
4
Ўша
манба
. 78-
б
.
5
Ўша
манба
. 79-
б
.
беришга
хизмат
қилган
.
Шундан
сўнг
жасо
-
ратли
ва
дадил
қиз
Раъно
образи
эркак
ли
-
босини
кийиб
,
ўз
ҳақ
-
ҳуқуқи
учун
курашган
,
ҳатто
ватанни
ҳимоя
қилган
,
халқ
манфаати
йўлида
от
миниб
қилич
тортган
ва
қаҳра
-
монлик
кўрсатган
6
аёлларимизнинг
тимсол
-
ларидан
руҳланиб
яратилганлиги
таъкидлан
-
ган
.
Ёзувчи
бу
романида
ҳам
воқеаларнинг
кутилмаган
,
кескин
бурилишларидан
фойда
-
ланган
.
У
кескин
вазиятларни
юзага
келти
-
ради
,
қаҳрамонларнинг
ҳаётини
таҳликада
қолдиради
.
Адиб
оғир
вазиятлар
орқали
об
-
разларнинг
асосий
хислат
ва
қирраларини
босқичма
-
босқич
очиб
боради
.
Қодирий
ўз
романида
натуралистик
деталларни
ҳам
иш
-
латганлиги
баён
қилинади
.
Адабиётшунос
ёзувчи
ишлатган
кескин
бурилишларга
икки
жиҳатдан
баҳо
берган
.
Бу
ҳолат
,
бир
томон
-
дан
,
халқ
оғзаки
ижодининг
таъсири
бўлса
,
иккинчи
томондан
,
Абдулла
Қодирийга
хос
ижодий
приём
эканлиги
айтилган
7
.
Муста
-
қиллик
даврида
адиб
ижодини
ўрганишга
қизиқиш
ортиб
борди
ва
ёзувчининг
иккин
-
чи
романи
поэтикаси
ҳақида
номзодлик
иши
ҳимоя
қилинди
8
.
Шуни
айтиш
жоизки
,
Аб
-
дулла
Қодирий
халқ
оғзаки
ижодидаги
далиллардан
моҳирона
фойдалангани
учун
оҳорий
ўзбек
романларини
яратиб
,
миллий
романчилик
мактабига
асос
солди
.
Акс
ҳолда
у
ҳам
бошқа
Шарқ
романнавис
адиблари
каби
Ғарб
адабиётига
ўхшатма
асар
яратган
бўлар
эди
.
М
.
Қўшжонов
“
Меҳробдан
чаён
”
романини
таҳлил
қилар
экан
,
ёзувчининг
илмоқли
образлар
,
боғлов
-
чи
воқеалардан
фойдаланганлигини
эътироф
этади
9
.
Асардаги
бошқа
ҳар
бир
образ
бош
қаҳрамонларга
тегишли
баъзи
маълумотлар
-
ни
бир
-
бирига
боғлаш
,
айрим
жойларда
бош
қаҳрамонлар
характерини
типиклаштиришда
ёрдамчи
вазифаларни
бажарганлигини
тав
-
6
Ўша
манба
. 88-
б
.
7
Ўша
манба
. 96-
б
.
8
Қаҳрамонов
А
.
Я
. “
Меҳробдан
чаён
”
романи
поэти
-
каси
”
номли
диссертацияси
автореферати
. –
Т
., 2000.
9
Қўшжонов
М
.
Ўзбекнинг
ўзлиги
(“
Қодирийга
армуғон
”). –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
халқ
меъроси
, 1994. 96–97-
бетлар
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
33
сифлайди
.
Айниқса
,
бу
ҳолатлар
Қобилбой
ва
унинг
дўстлари
,
Сафар
бўзчи
,
канизак
Нозик
,
хоннинг
қизиқчилари
тимсолларида
мужассамлиги
айтиб
ўтилган
.
Адабиётшу
-
нос
олим
асар
охиридаги
эпилог
ечимдаги
юксак
маънони
ифодалаганлигини
қайд
эта
-
ди
1
.
Олим
ҳар
икки
романнинг
фожиали
яку
-
ни
,
Анварнинг
исёнкор
эмас
,
балки
муроса
-
созлигини
очар
экан
,
ўзбегимга
хос
яна
бир
янги
қиёфа
акс
этганлигини
таъкидлайди
.
М
.
Қўшжонов
адиб
маънавиятининг
муста
-
қилликка
хизмат
қилишини
шарҳлар
экан
,
романдаги
миллийлик
,
миллий
руҳнинг
акс
этиши
Абдулла
Қодирийга
хос
фазилат
эканлигини
очиб
беради
2
.
Бу
буюк
фазилат
замирида
шарқона
ўзбек
руҳияти
барқ
уриб
турганлиги
кашф
этилган
.
Адиб
одамий
-
ликнинг
юксак
маданият
талабидан
келиб
чиқадиган
ақидаларига
асосланган
ҳолда
ўзбекни
,
яъни
ўкузбек
(
азбек
)
ни
том
маъ
-
нодаги
ўзбек
қилиб
тасвирлаганлиги
таҳсин
-
га
лойиқдир
.
Ҳассос
санъаткор
яратган
об
-
разлар
ўзбекларни
ярим
аср
давомида
“
са
-
водсиз
,
маданиятсиз
”
деганларнинг
фикри
-
ни
ер
билан
яксон
қилган
эди
.
Бунга
чидай
олмаган
миллатчи
шовинистлар
ўз
мақола
-
ларида
Абдулла
Қодирийни
кескин
танқид
остига
олдилар
.
Бу
шовинистик
муносабат
-
дан
қатъи
назар
,
Абдулла
Қодирий
ижодида
Шарқ
руҳи
,
ўзбек
руҳи
барқ
уриб
турар
эди
3
.
Адиб
асарларида
ижод
қилинган
барча
образлар
мукаммал
даражада
ишланган
.
Ёзувчи
халқимизнинг
илғор
вакиллари
образларини
яратар
экан
,
уларнинг
маданий
савияси
,
ахлоқий
сифатларига
диққатини
қаратди
.
У
асарларига
фақат
ўзбекларгагина
хос
миллий
сўзлашув
нутқини
олиб
кирди
.
Унда
ўзбекона
юксак
маданият
ўз
аксини
топган
,
табақаланиш
юқори
даражага
етган
жамиятда
ҳам
ўзбекларнинг
муомала
мада
-
нияти
ўзгармаган
.
Ёзувчи
халқ
оғзаки
ижоди
,
мумтоз
адабиётимиз
ва
жаҳон
адаби
-
1
Қўшжонов
М
.
Ўзбекнинг
ўзлиги
(“
Қодирийга
армуғон
”). –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
халқ
меъроси
, 1994. 113-
б
.
2
Ўша
манба
. 114-
б
.
3
Ўша
манба
. 114-
б
.
ётини
яхши
ўргангани
боис
образ
яратишда
ўзбекона
услубни
топди
.
Энг
муҳими
,
ўзбек
-
ни
ўзбек
қилиб
кўрсатди
4
.
Адиб
ўз
асарлари
қаҳрамонларига
ном
танлар
экан
,
уларни
ис
-
ми
жисмига
мос
шаклда
воқеалар
тизимига
сингдириб
юборди
.
Уларнинг
сурат
ва
сий
-
ратида
миллий
маданият
барқ
уриб
туради
.
Бу
ҳолат
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
маданиятли
муносабатда
ёрқин
намоён
бўлган
.
Бу
билан
Абдулла
Қодирий
мустам
-
лакачиларнинг
ҳар
хил
асоссиз
ва
сохта
даъ
-
воларига
қақшатқич
зарба
берди
.
Бундан
эсанкираган
М
.
Швердин
“
За
партию
”
жур
-
налининг
3-
сонида
“
Первый
узбекский
роман
”
5
мақоласини
эълон
қилди
.
Шундан
сўнг
Абдулла
Қодирийни
қораловчи
ғала
-
мисларга
йўл
очилиб
,
турли
туҳмат
ва
бўҳтонлардан
иборат
мақола
ҳамда
китоблар
пайдо
бўлди
.
Лекин
,
адибнинг
номини
ва
асарларини
бадном
қила
олмадилар
.
Ёзувчи
-
нинг
асарларида
драматик
ўринлар
бисёр
.
Қодирий
асарларида
воқеаларнинг
янада
ёр
-
қинроқ
тус
олишига
мактублар
катта
ёрдам
берган
.
Мактубларнинг
ўзига
хос
хусусият
-
лари
бўйича
ўзбек
тилшунослигида
номзод
-
лик
диссертацияси
6
ҳимоя
қилинди
.
Мазкур
хатлар
эса
ўша
даврдаги
зиёлиларнинг
са
-
вияси
ва
билим
даражасини
белгилайди
.
Ёзувчи
романларидаги
қаҳрамонлар
нутқида
ўзбекона
муомала
маданиятининг
икки
шакли
,
яъни
имо
-
ишорали
нигоҳ
ва
жозиба
-
ли
мисралардан
унумли
фойдаланган
.
Адиб
ўша
давр
қизил
империя
мафкурасига
қарама
-
қарши
тарзда
ҳақиқат
мезони
бўлган
умуминсонийлик
мафкураси
7
ни
китобхон
-
нинг
эътиборига
ҳавола
қилди
.
Умумба
-
шарий
мафкура
,
яъни
миллат
ҳамда
таба
-
қалар
орасидаги
бағрикенглик
туркий
халқ
-
4
Ўша
манба
. 115-
б
.
5
Ўша
манба
. 116-
б
.
6
Чориева
З
.
Т
. “
Абдулла
Қодирийнинг
“
Ўткан
кун
-
лар
”
романидаги
мактубларнинг
луғавий
-
маъновий
ва
услубий
хусусиятлари
”
номли
диссертацияси
авто
-
реферати
. –
Т
., 2006.
7
Қўшжонов
М
.
Ўзбекнинг
ўзлиги
(“
Қодирийга
армуғон
”). –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
халқ
меъроси
, 1994. 120-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
34
ларда
қадимдан
мавжуд
бўлган
.
Бунинг
исботини
қаҳрамонлик
эпосларидан
,
халқ
оғзаки
ижодига
оид
асарлардан
топишимиз
мумкин
.
Мумтоз
адабиётимизда
эса
Алишер
Навоий
асарларида
олий
мақомда
тасвир
-
ланган
.
Шу
боис
Абдулла
Қодирий
қаҳрамонларининг
руҳий
юксаклигини
Али
-
шер
Навоий
қаҳрамонларига
қиёслаш
ўрин
-
ли
бўлар
эди
1
.
Икки
улуғ
аллома
қайта
умр
бағишлаган
ўзбекларгагина
хос
миллий
мафкура
мустақилликнинг
пойдевори
эди
.
Мазкур
мафкура
мустақилликка
бориш
йўлимизни
ёритган
йўлчи
юлдуз
бўлди
.
Бу
ҳақиқат
ҳаётимизда
ўз
аксини
топди
ва
ушбу
мафкура
мустақил
давлатимизнинг
бош
сиёсатига
айланди
.
Абдулла
Қодирий
романлари
ўзбек
ада
-
биётини
бадиийлик
жиҳатдан
юқори
чўққига
олиб
чиқди
.
Бу
шунчалик
оғир
ва
машаққатли
йўлки
,
ҳали
бирор
ўзбек
ёзувчисига
насиб
қилган
эмас
.
Чунки
бу
Аллоҳ
томонидан
Аб
-
дулла
Қодирийгагина
берилган
неъматдир
.
У
ўз
идеалларини
юксак
бадиий
шаклда
ифода
қила
олган
ёзувчи
2
дир
.
Адиб
битган
ҳар
бир
сатр
бадиий
жозибага
эга
.
Улардан
миллий
тилнинг
бадиий
қудрати
уфуриб
туради
.
Сўз
устаси
узоқ
қидириб
,
ўйлаб
,
мушоҳада
юри
-
тиб
топган
ифодалар
оҳанграбоси
китобхонни
мафтун
қилади
,
сеҳрлайди
ва
ўз
измига
сола
-
ди
.
Ирмоқлар
сойларга
тушиб
катта
дарёга
айланади
,
жўшқин
сойлардан
ташкил
топган
бу
азим
дарё
ўзининг
дастлабки
ирмоқлик
пайтларига
сира
ўхшамайди
;
таги
–
қудратли
оқим
,
сатҳи
–
сокин
3
.
Мазкур
ҳолат
асар
тугагандан
сўнг
ҳам
бир
қанча
вақт
китобхон
-
ни
тарк
этмайди
,
унинг
ўй
-
фикрини
банд
этиб
тураверади
.
Қодирий
асарларидаги
сеҳрли
жозиба
-
нинг
омилларидан
бири
унинг
тилидир
4
.
Адиб
ўзи
асар
ёзиш
учун
пойдевор
бўла
-
1
Қўшжонов
М
.
Ўзбекнинг
ўзлиги
(“
Қодирийга
армуғон
”). –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
халқ
меъроси
, 1994. 121-
б
.
2
Ўша
манба
. 122-
б
.
3
Ўша
манба
. 122-
б
.
4
Ўша
манба
. 123-
б
.
диган
манба
қидирган
пайтда
ўзбек
халқига
тегишли
бўлган
жозибадор
,
маданий
ва
гў
-
зал
тил
шаклини
ҳам
излади
.
Манбани
халқ
оғзаки
ижодидан
топган
бўлса
,
бундай
тил
шаклини
адабий
тилимизга
асос
бўлган
уча
-
ла
лаҳжаларимиз
ва
уларнинг
захираси
ҳи
-
собланган
шеваларимиздан
излади
ва
то
-
пишга
муяссар
бўлди
.
Шу
аснода
барча
ше
-
валаримиз
адабий
тил
учун
битмас
-
туганмас
хазина
эканлигига
амин
бўлган
ҳолда
буни
амалда
исботлади
.
У
шева
мулки
ҳисоб
-
ланган
жуда
кўп
лексик
бирликларимизни
адабий
тилга
олиб
кирди
.
Ҳолбуки
,
адабий
тилда
уларнинг
ўрни
бўш
эди
,
ана
шу
бўшликни
тўлдиришда
ҳам
Абдулла
Қодирийнинг
хизмати
беқиёсдир
.
Ундаги
сўз
танлаш
жараёни
худди
рассом
сурат
учун
ранг
танлаши
мисоли
ёрқин
акс
этган
.
Буни
адибнинг
асарларини
ўқиётган
пайтда
ҳис
қиласиз
.
Ёзувчи
ўзбекона
содда
сўзлашув
тарзини
романларига
олиб
кириб
,
асарлари
тилининг
жонли
ва
ҳаётийлигини
таъминлади
.
Абдулла
Қодирий
ижод
масъулиятини
чуқур
англаган
ёзувчи
5
дир
.
Адиб
ўта
дара
-
жада
синчков
ва
ҳақиқатни
илоҳий
даражада
англаган
шахс
эди
.
У
Қўқон
ва
Марғилонга
борган
пайтида
асарда
тасвирланиши
зарур
бўлган
жойлар
,
кўчалар
ва
уйларнинг
қури
-
лиш
шаклини
ўз
кўзи
билан
кўрди
.
Ҳаётий
далилларни
шахсан
ўзи
гувоҳлар
ишти
-
рокида
текшириб
,
ростлигига
амин
бўлга
-
нидан
сўнггина
ундан
фойдаланган
.
Ўз
навбатида
,
яратмоқчи
бўлган
образларининг
прототипларини
учратиши
асосида
шу
шахслар
асосида
турмушда
ҳаёт
кечириши
мумкин
инсонлар
тимсолларини
жонлантирган
.
Ислом
динига
оид
манбаларга
асослана
-
диган
бўлсак
,
Пайғамбаримиз
Муҳаммад
(
с
.
а
.
в
.)
оғир
табиатли
,
вазмин
,
ўта
мулоҳа
-
зали
,
фикри
теран
инсон
бўлганлар
.
Ул
зот
инсонларнинг
гултожи
,
улуғликда
инсонлар
5
Ўша
манба
. 124-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
35
орасидаги
такрорланмайдигани
ва
беқиёси
-
дир
.
Аллоҳ
мазкур
хислатлардан
кимгадир
озгина
юқтирган
бўлса
,
ул
инсон
ҳам
расули
акрам
(
с
.
а
.
в
.)
нинг
баъзи
сифатларини
ўзида
мужассам
этган
шахс
ҳисобланади
.
Абдулла
Қодирийни
ҳам
ақл
ва
мулоҳаза
бобида
ана
шундай
кишилар
сирасига
қўшсак
,
адаш
-
маган
бўламиз
.
Абдулла
Қодирий
табиатан
оғир
,
вазмин
,
ҳар
бир
ишга
чуқур
мулоҳаза
билан
қарайдиган
одам
бўлган
1
.
Адиб
яхши
ва
маданиятли
оилада
тарбия
олган
,
мактаб
,
мадраса
таълимини
кўрган
,
бундан
ташқари
,
Адабиёт
институтида
замонавий
таълимдан
баҳраманд
бўлган
.
Абдулла
Қодирий
,
ўз
навбатида
,
исломий
фарзларни
қўлдан
келганча
бажарган
ва
амал
қилган
киши
эди
.
Шу
сабабдан
ўзи
ёзган
ҳаётий
ҳодисалар
инсонлар
учун
фойдали
эканлигини
чин
дилдан
ҳис
қилган
ва
уларнинг
ҳар
жиҳат
-
дан
асосли
ҳамда
тўғрилигига
амин
бўлган
.
Уни
айблашга
ҳаракат
қилиб
танқид
қилган
мунаққид
Сотти
Ҳусайннинг
асоссиз
даъво
-
ларига
ҳам
босиқлик
билан
унга
хайрихоҳ
-
лик
шаклида
жавоб
берган
,
нотўғри
далил
-
ларини
ҳам
ниҳоятда
эҳтиёткорлик
билан
шарҳлаган
.
Айрим
ўринларда
Сотти
Ҳусайн
-
нинг
камчиликларини
унинг
“
ёшлигига
,
тажрибасизлигига
ҳавола
”
қилади
2
.
Бундан
шу
нарсани
кўриш
мумкинки
,
адиб
ўзига
ва
асарларига
қилинган
таҳдидга
нисбатан
ҳам
улуғворлик
,
олижаноблик
мезонлари
асо
-
сида
муносабат
билдирган
ҳолда
ўзи
битган
асарларига
ишонч
ва
мустаҳкам
эътиқод
билан
қараган
.
Абдулла
Қодирий
ниҳоятда
эҳтиросли
адиб
бўлган
3
.
Агар
у
киши
шундай
хислатга
эга
шахс
бўлмаганда
воқеаларни
бу
даражада
жозибали
ва
таъсирли
баён
қила
олмаган
бў
-
лар
эди
.
Бу
истеъдод
Қодирийга
Аллоҳ
томо
-
1
Қўшжонов
М
.
Ўзбекнинг
ўзлиги
(“
Қодирийга
армуғон
”). –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
халқ
меъроси
, 1994. 124-
б
.
2
Ўша
манба
. 124-
б
.
3
Ўша
манба
. 124-
б
.
нидан
юқтирилган
,
у
эса
ҳар
бир
сўзга
ўзи
-
нинг
қалб
қўрини
қўшган
ҳолда
битган
.
Шу
боис
адиб
бирор
воқеани
ижод
қилар
экан
,
зарур
бўлса
ўзи
кулган
,
кези
келганда
эса
ўзи
йиғлаган
.
Ёзганларидан
ўзи
таъсирлана
олган
ёзувчигина
бошқаларнинг
руҳиятини
жун
-
бушга
келтира
олади
.
Бу
ҳолат
Абдулла
Қо
-
дирийнинг
имон
-
эътиқодли
,
тўғрисўз
,
инсон
-
парвар
ва
ватанпарвар
инсонлигидан
далолат
беради
.
Адибнинг
барча
шахсий
фазилатлари
мустақил
Ватанимиз
ёшларига
ўрнак
бўла
олади
.
Барча
ёшларимиз
улуғ
ва
беназир
ади
-
бимиз
Абдулла
Қодирийдек
Ватан
учун
ўз
жонидан
кеча
оладиган
,
имон
-
эътиқодли
,
тўғ
-
рисўз
,
инсопарвар
ва
болажон
бўлишлари
ло
-
зим
.
Шундагина
улар
мустақил
юртимизга
лойиқ
фарзанд
бўла
оладилар
.
Абдулла
Қодирий
ўз
романлари
билан
ўзбек
миллий
романчилигига
асос
солди
.
Унинг
романлари
Ўрта
Осиёда
мазкур
жанр
-
нинг
илк
ва
мукаммал
намуналари
бўлди
.
Шу
боис
қардош
халқлар
ёзувчиларидан
кўпчилиги
Абдулла
Қодирийни
ўзларига
устоз
деб
биладилар
.
Қозоқ
ёзувчиси
Мух
-
тор
Авезов
,
туркман
адиблари
Берди
Кербо
-
боев
,
Хидир
Деряев
,
тожик
ёзувчиси
Жалол
Икромийларнинг
улуғ
ўзбек
романнависи
ҳақида
илиқ
фикрлари
бор
.
Абдулла
Қоди
-
рий
ўзбек
ёзувчиларидан
Саид
Аҳмад
,
Шуҳ
-
рат
,
Мирмуҳсин
,
Мирзакалон
Исмоилий
,
Одил
Ёқубов
,
Пиримқул
Қодиров
ва
Тоҳир
Малик
каби
қалам
соҳибларига
ҳам
ғойибо
-
на
устоз
саналади
.
Абдулла
Қодирий
ўз
даврида
ҳажвий
асар
-
лар
ёзиш
бўйича
қирол
даражасига
эришган
.
Ўзбек
адабиётида
Ғафур
Ғулом
,
Абдулла
Қаҳҳор
ва
Саид
Аҳмадлар
ундан
ўрганиб
,
шу
соҳада
қалам
тебратишган
.
Улар
адиб
тамал
тошини
қўйган
юксак
даражадаги
сатира
ва
фельетонларидан
баҳра
олиб
,
мазкур
жанрни
ривожлантирдилар
.
Абдулла
Қодирий
ижод
қилган
образлар
китобхонни
ўзига
ром
қилади
.
Ёзувчи
ижод
қилган
образлар
катта
-
кичиклигидан
қатъи
назар
ишонарли
тарзда
яратилган
.
Адиб
ин
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
36
сон
феъл
-
атворида
мавжуд
барча
жиҳатлар
-
ни
қамраб
олишга
ҳаракат
қилган
ва
бунинг
учун
эса
ҳеч
ҳам
эринмасдан
меҳнат
қилган
.
Абдулла
Қодирий
халқ
маиший
ҳаётини
яхши
биладиган
санъаткор
1
бўлгани
боис
,
миллатимизга
ва
руҳиятига
алоқадор
жуда
майда
урф
-
одатларнинг
икир
-
чикиригача
ба
-
ён
қилишга
ҳаракат
қилган
ва
буни
удда
-
лаган
.
Адиб
ўша
урф
-
одатларнинг
миллати
-
миз
ҳаётидаги
ижобий
ва
салбий
жиҳатла
-
рини
ҳам
эътибордан
қочирмаган
ҳамда
уларга
муносабат
билдиришни
китобхонга
ҳавола
қилган
жойлари
ҳам
мавжуд
.
Абдулла
Қодирийнинг
романлари
кўп
-
роқ
шиддат
билан
тараққий
этадиган
сю
-
жетлар
асосида
яратилган
2
.
Чунки
милла
-
тимиз
учун
энг
зарур
ва
ривожлантириши
-
миз
зарур
бўлган
жиҳат
ҳам
ана
шудир
.
Биз
-
нинг
халқимиз
анчайин
оғир
табиатли
,
мада
-
ниятли
ва
мулоҳазакор
миллатдир
.
ХХ
аср
бошларида
дунёдаги
ўзгаришлар
қарор
қа
-
бул
қилишда
ҳам
,
бирор
воқеага
муносабат
билдиришда
ҳам
шиддаткорликни
талаб
эта
бошлади
.
Адиб
ўз
асарларида
давр
фарзанди
сифатида
миллатимиз
учун
зарур
бўлган
ана
шу
шиддаткорлик
хислатининг
сиёсий
аҳа
-
миятини
ҳам
очиб
берган
.
Миллатимизнинг
шундай
хислатга
эга
бўлган
мард
ўзбек
ўғлони
,
ҳурматли
Биринчи
Президентимиз
Ислом
Каримов
Ўзбекистонни
мустақиллик
сари
бошлаб
,
давлатимиз
мустақиллигига
асос
солдилар
.
Хулоса
сифатида
шуни
айтиш
жоизки
,
Абдулла
Қодирийнинг
умрбоқий
романлари
халқимизнинг
қалбидан
чуқур
жой
эгаллади
.
Адиб
яратган
қаҳрамонлар
ўзбек
миллатига
ғурур
ва
рағбат
бахш
этди
.
Халқимизни
мус
-
тақил
давлат
қуришдек
улуғ
йўл
сари
етак
-
лади
,
натижада
бош
ва
улуғ
мақсадимиз
амалга
ошди
.
1
Қўшжонов
М
.
Ўзбекнинг
ўзлиги
(“
Қодирийга
армуғон
”). –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
халқ
меъроси
, 1994. 131-
б
.
2
Ўша
манба
. 132-
б
.
