S H A R Q M A S H ’ A L I
104
ÌÀÍÁÀØÓÍÎÑËÈÊ
АМИР
ТЕМУР
УЗУГИНИНГ
СИРИ
МАҲМУДОВ
ЖАСУРБЕК
филология
фанлари
номзоди
,
Эрон
Ислом
Республикасининг
Ўзбекистондаги
элчихонаси
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
Амир
Темур
узугига
нақшланган
учта
ҳалқа
шакли
ҳамда
унга
ёзилган
“
ростий
рустий
”
жумласи
манбашунослик
ва
матншунослик
жиҳатидан
таҳлил
қилинди
.
Бунда
учта
думалоқ
шакл
ва
ҳикматли
сўзнинг
уйғунлик
касб
этишига
диққат
қаратилди
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Амир
Темур
,
узук
сири
, “
ростий
рустий
”,
учта
ҳалқа
шакли
,
шайх
.
Аннотация
:
В
статье
идет
речь
о
кольце
Амира
Темура
с
изображением
трех
колец
и
выбитой
надписи
«
рости
русти
».
Автор
излагает
результаты
исследования
с
точки
зрения
источниковедения
и
текстологии
Опорные
слова
и
выражения
:
Амир
Темур
,
секрет
кольца
, «
рости
русти
»,
форма
трех
колец
,
шейх
.
Abstract.
This article deals with the mystery of Amir Temur's ring, which, like all overlords, had the role of a
seal. As it is known from the information of historians, there were depicted three ring figures and was written
"growth grow".
Keywords and expressions:
Amir Temur, mystery ring, "grow up", three ring figures, sheikh.
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшу
-
нослик
институти
томонидан
нашрга
тайёрла
-
надиган
“
Шарқшунослик
”
журналининг
4-
со
-
нида
(1993
йил
)
А
.
Болтаевнинг
“
Амир
Темур
муҳри
ҳақида
”
деган
мухтасар
мақола
-
хабари
эълон
қилинган
.
У
нда
қуйидагиларни
ўқий
-
миз
: “...
Амир
Темур
муҳрига
оид
маълумот
Соҳибқироннинг
Франция
қироли
VI
Шарлга
йўллаган
жавоб
мактубидан
ҳам
ўрин
олган
.
Бу
мактуб
матни
Мир
Аброр
Мир
Бағирзода
томонидан
“
Аланга
”
журналида
(
Т
., 1992
й
.,
1-
сон
)
босилган
эди
; 1992
йилдан
бошлаб
чиқаётган
“
Савдогар
”
газетасида
(23-
сон
, 1993
й
.)
қайта
босилди
.
У
шбу
мактубда
Амир
Те
-
мур
муҳри
ҳақида
қуйидагилар
ёзилган
: “
Но
-
манинг
оятида
босилғон
Амир
Темур
муҳри
-
нинг
устида
бўлған
учта
ҳалқанинг
шакли
бордир
.
Бундаги
ёзув
эса
“
Ростий
–
рустий
”
сўзидан
иборатким
, -
тўғри
бўлсанг
,
нажот
кўрасан
, -
демакдир
...”.
К
елтирилган
қисқа
ахборотдан
маълум
бўладики
,
мавжуд
тадқиқотларда
Амир
Темур
муҳрида
битил
-
ган
сўзларни
ўқишда
ҳам
,
талқин
этишда
ҳам
айтилган
фикрларда
баъзи
фарқлар
бор
.
Бу
фарқлар
Амир
Темур
муҳрига
оид
мавзу
тад
-
қиқотини
давом
эттириш
мақсадга
мувофиқ
эканлигини
ва
бу
борада
манбалардаги
хабар
-
ларга
синчковлик
билан
эътибор
бериш
ло
-
зимлигини
кўрсатади
...”
1
.
Мақоладаги
охирги
ишорага
кўра
,
биз
ҳам
мазкур
узук
сири
билан
қизиқиб
қолдик
.
Зеро
,
Паҳлавон
Маҳмуд
ҳаёти
ва
адабий
меросини
ўрганиш
жараёнида
Амир
Темур
пирларидан
бири
Абу
Бакр
Тойободий
бўлганини
ва
узук
-
даги
ҳикматни
мазмуни
улар
айтганини
ўқи
-
гандик
.
Жомий
ва
Навоий
тазкираларидаги
“
За
-
ҳириддин
Муҳаммад
Хилватий
”
бўлимида
Абу
Бакр
Тойободий
,
Шайх
Сайфиддин
Хилватий
,
Шайх
Муҳаммад
Хилватий
ва
илмий
иш
мав
-
зуимиз
қаҳрамони
Паҳлавон
Маҳмуд
Паккаёр
ҳақида
қуйидагича
эслаб
ўтилган
: «
Мавлоно
1
А
.
Болтаев
.
Амир
Темур
муҳри
ҳақида
. “
Шарқшу
-
нослик
”
журнали
,
Тошкент
,
Фан
, 1993, -
Б
. 109.
S H A R Q M A S H ’ A L I
105
З
аҳириддин
Хилватий
,
қаддасаллоҳу
сирраҳу
,
ул
зоҳир
ва
ботин
илмини
ўзида
жамъ
қилган
зот
эрди
.
Мавлоно
Зайниддин
Абу
Бакр
Тойо
-
бодий
«
фалак
тоқининг
остида
Заҳириддиндек
инсонни
билмасман
»,
дея
марҳамат
қилган
эканлар
.
Шайх
Сайфиддин
Хилватийнинг
му
-
ридлари
эрдилар
ва
ўн
беш
йил
аларнинг
хиз
-
матлари
ва
суҳбатларида
бўлдилар
.
Ва
Шайх
Сайфиддин
783 (
йил
)
да
дунёдан
ўтдилар
ва
қабри
Гозургоҳ
кўприги
бошида
жойлашган
Хилватийлар
мозоридадир
.
Ва
Шайх
Сайфид
-
дин
Хилватий
Шайх
Муҳаммад
Хилватийнинг
муридларидир
.
Айтишадики
,
ҳар
қачон
ул
зот
(
Муҳаммад
Хилватий
)
Хоразмда
зикрга
маш
-
ғул
бўлсалар
,
овозлари
тўрт
фарсах
жойга
етар
-
ди
ва
Паҳлавон
Маҳмуд
Паккаёр
رﺎ
ﯾ
ﮫﮑﭘ
(
)
унинг
ҳамасри
бўлган
ва
у
билан
суҳбат
қур
-
ган
...
Шайх
Заҳириддин
етти
хил
усулда
қироат
қилувчи
қорилардан
бўлган
.
У
айтардики
,
Қ
ур
-
ъонни
тўлиқ
устозимга
ўқиб
берган
кечаси
Ҳазрат
рисолатпаноҳ
Муҳаммад
с
.
а
.
в
.
ни
ту
-
шимда
кўрдим
.
У
лар
: «
Эй
Заҳириддин
,
Қ
уръон
ўқи
»,
дея
марҳамат
қилдилар
.
Аввалдан
то
охи
-
ригача
(
ул
ҳазратга
)
Қ
уръонни
ўқиб
бердим
.
Тарих
ҳижрий
800
йилда
бу
оламдин
борди
ва
қабри
Хилватийлар
мозорида
,
Шайхининг
ёнларидадир
(
Оллоҳ
раҳматига
олсин
)”.
“
Насойим
-
ул
муҳаббат
”
да
Мавлоно
Зайнид
-
дин
Абу
Бакр
Тойободий
ҳақида
маълумотлар
-
да
келтирилишичаб
Шайх
Аҳмади
Жомнинг
руҳониятидан
таълим
олган
У
вайсий
авлиё
,
ет
-
ти
йил
оёқяланг
ва
яёв
Жомга
қатнаган
,
минг
маротаба
Қ
уръони
карим
хатмини
қилган
бу
зотга
улуғлар
зотларнинг
эҳтироми
кучли
бўл
-
ган
.
Ҳижрий
қамарий
791
йил
муҳаррам
ойи
-
нинг
охирларида
вафот
этган
Мавлоно
Зайнид
-
дин
Абу
Бакр
Тойободий
ҳақида
Алишер
Наво
-
ий
ўз
тазкирасида
жуда
кўплаб
маълумотлар
келтиради
.
Энг
қизиқ
маълумот
эса
ёшлиги
ва
яхши
танимагани
сабаб
Мавлонони
тириклиги
-
да
зиёрат
қилолмагани
учун
қаттиқ
афсусу
надоматлар
қилган
Хожа
Муҳаммад
Порсо
тилидан
айтилган
қуйидаги
воқеадир
: “
Хожа
Муҳаммад
Порсо
қ
.
с
.
сўнгги
марта
ҳажға
бора
-
ётганларида
Мавлоно
Зайниддин
қ
.
с
.
мазорига
зиёратига
келган
эканлар
.
У
лар
жуда
афсус
би
-
лан
шундай
деган
эканлар
:
биринчи
марта
хожаи
бузургвор
,
яъни
Ҳазрат
Хожа
Баҳоуддин
билан
Маккага
борар
эдик
.
Бухородин
Марвга
етганимизда
Нишопурда
яна
қайта
бирлашиш
мақсадида
карвонимиз
иккига
бўлинди
;
баъзи
-
лар
Машҳади
муқаддас
равзаси
томон
майл
қилдилар
ва
баъзилар
Ҳирот
сари
юзландилар
.
Ҳазрати
Хожаи
бузургвор
Ҳирот
сари
мойил
бўлдилар
ва
“
у
ерда
Мавлоно
Зайниддин
Абу
-
бакр
Тойободий
суҳбатига
етишни
истаймиз
”,
дедилар
.
Менинг
йигитлик
ва
ҳали
Мавлоно
-
нинг
аҳволидин
хабарим
йўқ
пайтим
эди
.
Шу
сабаб
Машҳад
сари
кетдим
...
Хожа
Муҳаммад
Порсо
дейди
: “
Қ
ачонки
Ҳазрат
Хожаи
бузург
-
вор
Тойободга
етганларида
сабоҳ
намозини
Мавлоно
билан
ўтаганлар
ва
намоздан
фориғ
бўлғондан
сўнг
бурунғи
сафда
ўз
тариқлари
билан
муроқабаға
машғул
бўлганлар
.
Мавлоно
авродни
тугатгандан
сўнгра
уларнинг
қошига
келиб
,
кўришибдилар
ва
исмларин
сўрабдилар
.
У
лар
“
Баҳоуддин
”,
деб
жавоб
берибдилар
.
Мавлоно
“
бизнинг
учун
бир
нақш
боғланг
!”
дебдилар
.
У
лар
жавоб
берибдилар
: “
бу
ерга
бир
нақш
олиб
кетиш
учун
келганмиз
”
деган
эканлар
.
Шунда
Мавлоно
ҳазратлари
уларни
уйлариға
элтибдилар
ва
икки
-
уч
кун
суҳбат
тутибдурлар
ва
хайрбод
қилиб
,
Нишобурда
қофилаға
қўшибдилар
”.
Тарихчиларнинг
айтишича
,
Амир
Темур
узугидаги
узугига
“
Ростий
–
рустий
”
ҳикма
-
тини
айнан
Мавлоно
Зайниддин
Абу
Бакр
Тойободий
унга
тавсия
қилган
.
Бу
ҳикмат
-
нинг
таржимаси
“
Тўғри
бўлсанг
нажот
топа
-
сан
ёки
нажот
–
тўғриликдадир
”,
бўлиб
,
ҳо
-
зирда
уни
мазмунан
“
К
уч
адолатдадир
”
ҳо
-
латида
таржима
қилишади
.
Ҳикматда
адабиётшуносликдаги
,
китобат
,
ийҳом
санъатлари
яширинган
.
К
итобат
санъати
бўйича
“
ростий
)
ﯽﺘﺳ
ا
ر
(
ва
рустий
)
ﯽﺘﺳر
(
сўз
-
ларининг
араб
алифбосида
ёзилишида
битта
“
алиф
”
ҳарфи
ажратиб
туради
ва
шу
“
алиф
”-
нинг
ёзилиш
ҳолатидан
ҳам
ҳикматга
оид
мазмун
мавжуд
;
яъни
, “
алиф
”
дек
“
рост
ва
тўғ
-
ри
”
бўлсанг
,
ўсасан
,
камол
топасан
,
нажот
S H A R Q M A S H ’ A L I
106
топасан
,
деган
мазмун
чиқади
.
Ийҳом
санъати
бўйича
эса
битта
сўздаги
икки
хил
маънони
тушунишни
олиш
мумкин
.
Зеро
,
ҳикматдаги
иккинчи
сўзни
икки
хилда
,
яъни
растан
ва
рўстан
шаклида
ўқиш
мумкин
ва
икки
ҳолат
ҳам
ҳикмат
мазмунига
мос
келади
.
Растан
:
ﻦ
ﺘﺳر
(
ҳозирги
замон
шакли
ه
ر
) 1.
қутилмоқ
,
халос
бўлмоқ
,
йўл
топмоқ
,
нажот
топмоқ
.
Рўстан
:
ﻦ
ﺘﺳر
(
ҳозирги
замон
шакли
ور
ёки
ی
ور
) 2.
ўсиш
,
юксалиш
,
камол
топиш
,
деган
маъноларни
англатади
.
Агар
ҳикматдаги
сўз
“
растан
–
нажот
топмоқ
”
деб
тушунилса
, “
на
-
жот
ростлик
,
тўғриликдадир
”,
деган
мазмун
чиқади
.
Агар
“
рўстан
–
кўкармоқ
”
мазмуни
қўйилса
, “
ростлик
,
тўғрилик
билан
кўкарасан
,
ўсасан
”,
деган
мазмун
чиқадики
,
бу
ҳам
ҳикмат
мазмунига
мос
келади
.
Шу
ўринда
иккала
сўзга
оид
мисолларни
келтирсак
:
Айтишларича
,
паҳлавон
Рустам
-
нинг
онаси
фарзандини
туғгач
,
шунгдай
катта
ҳомиладан
қутулганига
шукр
қилиб
,
“
растам
,
яъни
қутилдим
”,
деган
эканлар
.
Ана
шу
сабабдан
полвон
жуссали
чақалоққа
Рус
-
там
,
деб
исм
қўйишган
экан
.
К
ези
келганда
айтиш
мумкинки
,
форс
ти
-
лидаги
“
рўстаний
” –
ўсимлик
ва
рус
тилидаги
“
растение
” –
ўсимлик
сўзлари
бир
хил
ўзакдан
бўлса
керак
,
деган
фикр
ҳам
туғилади
.
Хуллас
,
Мавлоно
Зайниддин
Абу
Бакр
То
-
йободий
келтирган
ҳикматда
шундай
мазмун
яширинган
:
агар
сен
алифдек
тўғри
бўлсанг
,
ўсасан
,
юксаласан
,
камол
топасан
,
нажот
топа
-
сан
,
кучли
бўласан
.
Амир
Темур
узугида
мазкур
ҳикматли
сўз
-
дан
ташқари
рамзий
учта
думалоқ
шакл
мав
-
жуд
.
Мазкур
рамз
нима
,
деган
саволга
тарихчи
-
лар
томонидан
“
учта
иқлимни
бирлаштириш
ёки
учта
иқлим
соҳибқирони
,
амири
”
деб
тал
-
қин
қилинади
.
Бизнингча
,
муҳрдаги
“
Ростий
рустий
”
ҳикматига
бу
талқин
мос
келмайди
.
Зе
-
ро
,
бу
мантиқдан
“
тўғри
бўлсанг
,
учта
иқлимга
соҳибқирон
бўласан
”,
мазмуни
чиқмоқда
.
Бизнингча
,
Амир
Темурнинг
узугидаги
учта
думалоқ
белги
сирини
ҳам
Қ
уръони
карим
оят
-
ларидан
излаш
лозим
.
Фикримизча
,
Амир
Те
-
мур
узугидаги
мазкур
учлик
Қ
уръони
К
арим
-
нинг
кўпгина
оятларида
келтирилган
инсон
аъзосининг
учта
қисмига
ишорадир
.
Булар
қу
-
лоқ
(
самъ
),
басар
(
кўз
)
ва
афъида
(
фуоднинг
кўплиги
,
яъни
қалб
)
ларга
ишорадир
.
Яъни
,
бизнингча
ҳикматга
мос
бўлган
ушбу
учликдан
қуйидагини
рамзий
маънони
англаш
мумкин
:
агар
қулоғинг
тўғри
эшитса
,
кўзинг
тўғри
кўрса
ва
қалбинг
тўғри
англаса
нажотга
эришасан
!
Қ
уръони
каримни
минг
маротаба
хатм
қилиб
чиққан
зот
Мавлоно
Абу
Бакр
Тойо
-
бодийнинг
ҳикмати
ва
ушбу
учлик
сири
айнан
Қ
уръони
каримдан
излаш
лозим
.
Жумладан
,
Қ
уръони
каримнинг
“
Аҳқоф
су
-
раси
, 26-
оятида
марҳамат
қилинади
: “
Ва
лақод
макканнаҳум
фий
-
маа
ин
макканнакум
фийҳи
ва
жаалнаа
лаҳум
самъан
,
ва
абсоран
ва
афъидатан
фама
ағнаа
анҳум
самъуҳум
ва
лаа
абсоруҳум
ва
лаа
афъидатуҳум
мин
шай
-
ъин
из
кануу
яжҳадуна
биаятиллаҳи
ва
ҳоқа
биҳим
маа
кануу
биҳи
ястаҳзиун
. (
Ҳолбуки
,
(
эй
,
Макка
аҳли
,)
Биз
уларни
(
бойлик
ва
қувватда
)
сизларни
қодир
қилмаган
нарсаларга
қодир
қилган
эдик
ва
уларга
қулоқ
,
кўз
ва
диллар
(
ато
)
қилган
эдик
. (
Л
екин
)
улар
Ал
-
лоҳнинг
оятларини
инкор
этганлари
учун
улар
-
га
қулоқ
-
кўзлари
ҳам
,
диллари
ҳам
бирор
фой
-
да
бермади
ва
уларни
ўзлари
масхара
қилиб
юрган
нарсалари
ўраб
олди
(
Аҳқоф
, 26).
Пайғамбаримизга
Аллоҳ
таоло
,
қавминг
-
га
ва
умматларингга
етказгилки
,
биз
улардан
олдин
улардан
-
да
қудратли
ва
бой
қавмни
келтирган
эдик
,
уларга
қулоқ
,
кўз
ва
диллар
ато
қилган
эдик
,
бироқ
улар
оятларни
инкор
этганлари
учун
уларга
қулоқ
-
кўзлари
ҳам
,
диллари
ҳам
бирор
фойда
бермади
,
дея
марҳамат
қилинган
.
Айни
шу
оятдаги
учта
муҳим
аъзо
,
яъни
қулоқ
,
кўз
ва
дил
мазкур
учта
думалоқ
белгининг
рамзидир
.
Зеро
,
улар
ташқи
томонга
очилган
дарчалардир
.
Шунга
асосланиб
айтадиган
бўлсак
,
Амир
Темур
узугини
қуйидагича
шарҳлаш
мум
-
кин
:
қулоғинг
билан
тўғри
эшит
,
кўзинг
билан
тўғри
кўр
ва
дилинг
билан
тўғри
S H A R Q M A S H ’ A L I
107
хулоса
чиқар
,
шундагина
сен
нажотга
эри
-
шасан
!
Зеро
,
сендан
олдингилар
уларнинг
қадрига
етмади
ва
уларга
на
бойлиги
,
на
куч
-
қудрати
фойда
қилди
.
Шунингдек
,
мазкур
учлик
ҳақида
Қ
ур
-
ъони
каримнинг
бошқа
оятларида
ўқиймиз
.
Жумладан
, “
Мўминун
”
сурасининг
78-
ояти
-
да
марҳамат
қилинади
: “
У
(
Аллоҳ
)
сизлар
учун
қулоқ
(
лар
)
ни
,
кўзларни
ва
дилларни
пайдо
қилган
зотдир
. (
Сизлар
бунга
)
жуда
кам
шукр
қилурсизлар
”.
“
Сажда
”
сурасининг
9-
оятида
: “
Сўнгра
уни
тиклаб
,
ичига
Ўз
(
мулкидаги
)
руҳидан
киритди
.
Сизлар
учун
қулоқ
,
кўз
,
дилларни
пайдо
қилди
.
Шукрни
эса
кам
қилурсизлар
”.
“
Мулк
”
сурасининг
23-
оятида
: (
Эй
Муҳам
-
мад
,
у
(
кофирларга
)
айтинг
: “
У
(
Аллоҳ
)
сиз
-
ларни
пайдо
қилган
ва
сизлар
учун
қулоқ
,
кўзлар
ва
дилларни
(
ато
)
қилган
зотдир
.
(
Сизлар
эса
)
камдан
-
кам
шукр
қилурсизлар
”.
Энг
даҳшати
эса
,
мазкур
учликнинг
ёпилиши
,
муҳр
урилишидир
.
Бу
ҳақда
ҳам
Қ
уръони
каримнинг
илк
сураларидан
бўлган
Бақара
сурасининг
7-
оятида
шундай
марҳа
-
мат
қилинади
: “
Хатамоллоҳу
алаа
қулуби
-
ҳим
ва
алаа
самъиҳим
ва
алаа
абсориҳим
ғи
-
шаватув
-
ва
лаҳум
азабун
-
азийм
” (
У
ларнинг
диллари
ва
қулоқларига
Аллоҳ
муҳр
уриб
қўйган
.
К
ўзларида
эса
парда
(
бор
).
У
лар
учун
улкан
азоб
(
тайёрлаб
қўйилгандир
)”.
Шунингдек
, “
Жосия
”
сурасининг
22
оя
-
тида
шундай
марҳамат
қилинади
: “
Афароай
-
та
манит
-
тахоза
илаҳаҳу
ҳаваҳу
ва
азолла
-
ҳуллоҳу
ала
илмин
ва
хатама
ала
самъиҳи
ва
қалбиҳи
ва
жаала
ала
басориҳи
ғишаватан
фаман
яҳдийҳи
мим
-
баъдиллаҳи
афалаа
та
-
заккарун
”. (
Жосия
23) “(
Эй
,
Муҳаммад
)
б
ҳа
-
войи
нафсини
ўзига
“
илоҳ
”
қилиб
олган
ва
Аллоҳ
уни
билган
ҳолида
адаштириб
,
қулоқ
ва
кўнглини
муҳрлаб
,
кўзига
парда
тортиб
қўйган
кимсани
кўрдингизми
?
Бас
,
уни
Ал
-
лоҳ
(
адаштиргани
)
дан
сўнг
ким
ҳидоят
қила
олур
?!
Ахир
эслатма
олмайсизларми
?!”
Хулоса
шуки
,
Амир
Темур
узугидаги
уч
-
та
очиқ
,
думалоқ
рамзий
шакл
булар
–
қалб
,
қулоқ
ва
кўзнинг
ҳидоят
билан
очиқ
ва
тўғри
бўлишига
ишорадир
.
Шундагина
инсон
ҳа
-
қиқий
нажотга
эришиши
муқаррардир
.
