S H A R Q M A S H ’ A L I
32
йўқ
.
Шу
сабабдан
, “
Хамса
”
даги
меърожно
-
малар
,
айниқса
, “
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
нинг
меъ
-
рож
ҳодисасига
бағишланган
бобнинг
таҳ
-
лили
Ҳазрат
Навоийнинг
диний
-
фалсафий
дунёқарашини
ўрганишда
очқич
вазифасини
бажариши
шубҳасиз
.
Исломий
нуқтаи
назардан
олиб
қараган
-
да
,
барча
пайғамбарларнинг
салафи
ва
отаси
бўлган
хотамуланбиё
учун
бошқа
пайғам
-
барлар
томонидан
одамларни
Ҳақ
йўлига
ҳи
-
доят
қилиш
мақсадида
кўрсатган
мўъжи
-
залари
ҳам
унинг
камолоти
ва
тенгсиз
сало
-
ҳиятини
кўрсатувчи
амаллар
ҳисобланади
.
Қолаверса
,
бу
зотнинг
мартаба
ва
даҳоси
бошқа
пайғамбарлардан
анча
баланд
туради
.
Мазкур
мўъжизавий
ҳодисалардан
айнан
меърож
ҳодисаси
адабиётда
кенг
ёритилиши
сабабларини
ўрганиш
махсус
тадқиқотни
тақозо
этади
.
Шу
сабабли
,
ушбу
мақолада
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
достонидаги
меърожно
-
манинг
яратилишида
айнан
қайси
оят
ва
ҳа
-
дис
манба
вазифасини
ўтаганини
кўрсати
-
шимиз
бу
йўлдаги
дастлабки
қадам
сифа
-
тида
баҳоланишини
истар
эдик
.
ТАШХИС
–
МАЖОЗ
АСОСИДАГИ
САНЪАТ
СИФАТИДА
МАМАЖОНОВ
ЗОКИРЖОН
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
АДУ
Аннотация
.
Мақолада
мажоз
асосидаги
санъатлар
,
хусусан
,
ташхис
санъатининг
ўзига
хос
томонлари
,
уларнинг
пайдо
бўлишида
ўхшатишнинг
роли
ҳақида
фикр
юритилади
.
Ташхиснинг
генетик
жиҳатдан
ўхшатиш
эканлиги
,
ташхис
,
интоқ
,
ташбиҳ
,
истиора
каби
санъатларнинг
бир
илдиздан
келиб
чиққанлиги
,
ўхшатишнинг
инсон
тафаккури
тараққиётининг
турли
босқичларидаги
кўринишлари
эканлиги
мисоллар
билан
асосланган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мажоз
асосидаги
санъатлар
,
ташхис
,
интоқ
,
ташбиҳ
,
истиора
санъатлари
ора
-
сида
муштараклик
,
тарихий
(
диахрония
)
аспект
,
синхрония
.
Аннотация
.
В
данной
статье
выявляются
некоторые
особенности
олицетворения
,
а
также
отмечает
-
ся
роль
сравнения
в
его
образовании
.
На
основе
примеров
,
обоснованы
генетические
связи
олицетворения
,
персонификации
,
сравнения
,
метафоры
с
примерами
.
Опорные
слова
и
выражения
:
фигуры
переосмысления
,
сходственные
качества
между
персонификацией
,
сравнением
,
метафорой
;
исторический
(
диахронический
)
аспект
,
синхрония
.
Abstract:
In this article is emerged some features of an embodiment come and also noted the comparison role in its forma-
tion. On the basis of examples are proved the genetic linkages of an embodiment, personification, comparison and metaphor.
Keywords and expressions:
reconsideration figures; similar qualities among personification, comparison and
metaphor, historical (aspect); synchronism.
Ташхис
арабча
шахслантириш
маъносини
билдириб
,
истилоҳда
шахсга
хос
хусусиятлар
-
нинг
ҳайвонлар
,
қушлар
,
жонсиз
нарса
-
пред
-
метларга
нисбат
берилишини
англатади
.
Яъни
,
ташхисда
инсонларга
хос
бўлган
ҳис
-
туйғу
,
хатти
-
ҳаракатлар
бошқа
мавжудотларга
ёки
жонсиз
нарсаларга
кўчирилади
.
Бироқ
,
бу
кўчириш
механик
тарзда
ёки
шунчаки
ўйлаб
топилган
бўлмай
,
муайян
мантиқий
асосга
эгадир
.
Бошқача
айтсак
,
кўчирилаётган
инсон
-
га
хос
хусусиятлар
билан
ҳайвонлар
,
қушлар
,
ўсимликлар
ёки
бошқа
жонсиз
нарсаларнинг
айрим
жиҳатлари
орасида
ўхшашлик
,
мушта
-
ракликлар
кузатилади
.
Жалолиддин
Румий
-
нинг
қуйидаги
рубоийсида
ташхис
санъати
ма
-
ҳорат
билан
қўлланган
:
S H A R Q M A S H ’ A L I
33
Рухсорингдан
рангин
ўғирлабди
гул
,
Йўлтўсардек
дорга
осилмиш
кокил
.
Қанча
нола
қилди
фойда
бўлмади
,
Фарахбахш
бўйингдан
жон
олди
булбул
.
Рубоийдаги
гулнинг
ёр
рухсоридан
ранг
ўғирлаши
,
кокилнинг
дорга
осилиши
,
булбул
-
нинг
нола
қилиши
-
ю
,
жон
олиши
–
булар
бари
инсонга
хос
хусусиятларнинг
гул
,
кокил
ва
булбулга
кўчирилиши
натижасида
воқе
бўлган
ташхисдир
.
Бунда
гул
ранги
билан
ёр
рухсори
-
нинг
ранги
,
кокилнинг
осилиб
туриши
билан
дорда
йўлтўсарнинг
осилиб
туриши
,
булбул
-
нинг
сайраши
билан
инсоннинг
нола
қилиши
ўртасида
ўхшашлик
борлиги
ташхиснинг
юза
-
га
келишига
мантиқий
асос
бўлган
.
Платон
“
ўзини
қиёфа
ва
ё
нутқда
бошқа
одамга
ўхшатиш
”
ни
тақлид
деб
билган
.
Пла
-
тон
ушбу
хулосага
ўзигача
бўлган
адабиёт
-
нинг
,
кенгроқ
қаралса
,
инсониятнинг
тажри
-
басини
умумлаштириш
орқали
келган
.
Нега
-
ки
,
олис
архаик
замонларда
бу
ўхшатишнинг
асосий
кўриниши
бўлган
.
Зеро
,
архаик
ин
-
сон
ўз
атрофидаги
нарса
-
ҳодисаларнинг
ҳаммасига
жонли
,
ўзига
ўхшаб
фикрлайди
-
ган
,
ҳис
қиладиган
мавжудот
деб
қараган
.
Яъни
уларни
ўзига
ўхшатган
,
уларни
ўзига
қиёсан
идрок
этган
.
Бундай
ўхшатишда
объект
билан
субъект
қўшилиб
,
бирлашиб
кетган
.
Шу
жиҳатдан
қаралса
,
мумтоз
ада
-
биётда
жуда
кенг
қўлланган
,
шунингдек
,
ҳо
-
зирда
ҳам
кенг
қўлланувчи
ташхис
,
интоқ
санъатларини
келиб
чиқиши
жиҳатидан
энг
қадимийлари
дейиш
мумкин
.
Абстракт
та
-
факкурнинг
ривожланиши
билан
инсон
ўзини
қуршаган
нарса
-
ҳодисаларга
ўзидан
ташқа
-
ридаги
нарса
сифатида
қарай
бошлайди
ва
уларни
шу
сифатда
ўрганишга
ҳаракат
қила
-
ди
.
Энди
ўхшатиш
иккита
объектни
қиёслаш
-
га
асосланади
,
яъни
ўхшатиш
субъекти
объек
-
тидан
ажралади
.
Тафаккурнинг
кейинги
риво
-
жи
давомида
эса
инсон
ўхшашликка
эга
деб
билган
иккита
нарсадан
бирини
аташ
билан
иккинчисини
тушуна
оладиган
бўлди
,
яъни
истиора
(
метафора
)
пайдо
бўлди
.
Агар
истио
-
рада
аввалига
фақат
кўзга
аниқ
ташланувчи
ўхшашликлар
асос
қилиб
олинган
бўлса
,
ке
-
йинчалик
,
яна
тафаккур
ривожи
билан
боғлиқ
ҳолда
,
кўздан
яширин
(
яъни
ассоциациялар
орқали
англанадиган
)
ўхшашликлар
ҳам
асос
бўла
бошлади
.
Шулардан
келиб
чиқсак
,
таш
-
хис
,
интоқ
,
ташбиҳ
,
истиора
каби
санъатлар
-
ни
бир
илдиздан
келиб
чиққан
,
ўхшатишнинг
инсон
тафаккури
тараққиётининг
турли
бос
-
қичларидаги
кўриниши
деб
ҳисоблаш
мум
-
кин
.
Албатта
,
буларнинг
ҳар
бири
ўзи
пайдо
бўлган
вақтда
энг
аввал
тафаккур
амали
(
шак
-
ли
)
бўлган
,
кейин
эса
адабиётнинг
ифода
во
-
ситасига
айланган
.
Мумтоз
адабиётшуносликдаги
талқинлар
-
да
ҳам
бу
санъатларнинг
ўзаро
боғлиқлиги
эътироф
этилади
.
Жумладан
,
Атоуллоҳ
Ҳу
-
сайний
“
мажознинг
барча
навъларин
истиора
”
деб
атаган
Рашидиддин
Ватвотга
қўшил
-
масдан
,
Қайс
Розий
изидан
борган
ҳолда
“
истиора
улдурким
,
ясоқ
ва
ирода
этилган
маъно
орасиндағи
алоқа
ўхшашлиқтур
”
1
дей
-
ди
ва
фақат
ўхшатиш
асосидаги
кўчимни
истиора
деб
билади
.
Олим
истиора
мажоз
(
кўчим
)
нинг
ўхшашлик
асосидаги
навъи
эка
-
нини
таъкидлагачгина
: “
Ақллиғ
жондор
-
лардин
ўзга
тилсиз
ҳайвонлар
,
ўсумликлар
,
жисмларга
хитоб
ва
аларнинг
орасидағи
тиғу
қалам
,
куну
тун
,
шамъу
гул
мунозаралари
янглиғ
шоирлар
яратган
мунозаралар
ҳам
истиора
қабилидиндур
”
2
деб
ёзади
.
Яъни
,
бу
билан
Атоулоҳ
Ҳусайний
ташбиҳ
,
истиора
,
ташхис
ва
интоқ
санъатлари
орасида
мушта
-
раклик
мавжудлигини
,
бу
муштараклик
улар
-
нинг
ўхшатиш
асосига
қурилгани
билан
боғлиқлигини
эътироф
этади
.
Ё
.
Исҳоқов
ташхиснинг
“
халқ
оғзаки
ижо
-
ди
учун
характерли
қадимий
бадиий
усул
”-
лиги
,
ушбу
санъатнинг
моҳияти
махлуқоту
нарса
-
ҳодисаларга
“
инсон
учун
хос
хусусият
-
ларни
”
бахш
этиб
тасвирлаш
экани
,
унинг
“
рамзий
ўхшашликка
асосланиши
”
ни
таъкид
-
1
Атоуллоҳ
Ҳусайний
.
Бадойиъ
ус
-
санойиъ
:
Форс
тилидан
.
А
.
Рустамов
таржимаси
. –
Т
.:
Адабиёт
ва
санъат
, 1981. 219-
б
.
2
Атоуллоҳ
Ҳусайний
.
Бадойиъ
ус
-
санойиъ
:
Форс
тилидан
.
А
.
Рустамов
таржимаси
. –
Т
.:
Адабиёт
ва
санъат
, 1981. 220-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
34
лайди
: “
ёғин
булутнинг
йиғисига
,
момақал
-
дироқ
осмоннинг
оҳу
ноласига
нисбат
бери
-
лар
экан
,
уларнинг
замирида
ташбиҳий
-
истио
-
равий
алоқа
ётади
”
1
.
Профессор
А
.
Ҳожи
a
ҳ
-
медов
эса
,
аксинча
, “
Ташхис
санъати
ташбиҳ
,
хусусан
,
ҳусни
таълил
санъатлари
учун
ҳам
асос
вазифасини
ўтайди
”
2
деб
билади
.
Кўриб
турганимиздек
,
иккала
олимнинг
қараши
бит
-
та
нуқтада
ўзаро
зид
келади
:
бири
ташхиснинг
асоси
ўхшатиш
деса
,
иккинчиси
ташхис
ўх
-
шатиш
(
ташбиҳ
)
га
асос
бўлишини
айтади
.
Бир
қарашда
мазкур
иккала
фикр
ҳам
асослидек
туюлади
.
Масалан
,
А
.
Ҳожиаҳмедов
ташхисга
мисол
тариқасида
келтирган
Навоийнинг
қуйидаги
байтини
олиб
кўрайлик
:
Қатра
қонларким
томар
кўксумга
урған
тошдин
,
Заҳмдиндур
демаким
,
қон
йиғлар
аҳволимга
тош
.
Дарҳақиқат
,
бунда
ошиқ
кўксини
ярала
-
ган
тошдан
ҳамон
қон
томчиб
тургани
уни
йиғлаётган
одамга
ўхшатиш
имконини
ярат
-
моқда
.
Лекин
аслида
бу
тафаккурнинг
ик
-
кинчи
амали
бўлиб
,
биринчи
амал
тошнинг
инсонга
ўхшатилганидир
.
Яъни
аввал
тошга
шахсга
хос
хусусият
–
бировнинг
ҳолига
қайиша
олиш
,
ҳамдард
бўла
олиш
сифатлари
бахш
этилган
,
тош
инсонга
ўхшатилган
.
Демак
,
биринчи
босқичда
ташхис
ўхшатиш
асосида
юзага
келган
.
Фақат
бу
ўринда
қиёс
-
ланаётган
объектларнинг
бири
(
одам
)
акс
этмаган
,
чунки
у
бадиий
тафаккурда
шусиз
ҳам
англашиладиган
ҳолга
келган
,
яъни
истиоравийлик
касб
этган
.
Тафаккурнинг
кейинги
амалида
эса
инсонга
хос
хусусият
-
ларга
эга
тош
конкрет
ҳолатга
–
бировнинг
ҳолига
ачиниб
қон
йиғлаётган
инсонга
ўх
-
шатилади
.
Шундан
келиб
чиқсак
,
байтдаги
ташхис
ўхшатиш
(
ташбиҳ
)
асосида
юзага
келмоқда
,
аксинча
эмас
.
Яна
бир
мисол
си
-
фатида
Атоийнинг
машҳур
:
Жамолинг
васфини
қилдим
чаманда
,
Қизорди
гул
уётдин
анжуманда
, –
1
Исҳоқов
Ё
.
Сўз
санъати
сўзлиги
. –
Т
.:
Зарқалам
,
2006. 92-
б
.
2
Ҳожиаҳмедов
А
.
Шеърий
санъатлар
ва
мумтоз
қо
-
фия
. –
Т
.:
Шарқ
, 1998. 39-
б
.
байтини
олиб
қарайлик
.
Бу
ерда
“
гулнинг
қизариши
” (
табиий
жараён
)
билан
“
инсон
-
нинг
уялганидан
қизариши
” (
буниси
табиий
психофизиологик
жараён
)
ўхшатилмоқда
.
Яъни
“
қизорди
гул
уётдин
”
дегани
яхлит
ҳолида
бир
истиораки
,
ўз
навбатида
у
“
гул
–
одам
”
ўхшатишидан
ҳосил
бўлган
ва
бадиий
тафаккурда
муқим
ўринлашган
истиора
асосида
воқеланади
.
Маълум
бўладики
,
масалага
тарихий
(
диахрония
)
аспектда
қараганда
ўхшатиш
ҳаммавақт
ташхиснинг
асоси
(
Ё
.
Исҳоқов
)
бўлади
,
эътибор
ҳозирги
ҳолат
билан
чега
-
ралаб
олинган
(
синхрония
)
ҳолдагина
таш
-
хис
ўхшатиш
асоси
(
А
.
Ҳожиаҳмедов
)
сана
-
лиши
мумкин
бўлар
экан
.
Юқорида
кўрдикки
,
Атоуллоҳ
Ҳусайний
шеърда
“
тилсиз
ҳайвонлар
,
ўсумликлар
,
жисм
-
ларга
хитоб
”
қилинишини
ҳам
истиора
қаби
-
лидан
деб
билади
.
Дарҳақиқат
,
Ғарбда
апост
-
рофа
деб
юритилувчи
ушбу
усулга
ҳам
ташхис
-
нинг
бир
кўриниши
сифатида
қараш
мумкин
(
А
.
Ҳожиаҳмедов
буни
иншо
усулларидан
бири
сифатида
фарқлаб
,
нидо
санъати
деб
атайди
).
Бунга
ишонч
ҳосил
қилиш
учун
Навоийнинг
қуйидаги
байтини
кўриб
чиқиш
мумкин
:
Эй
насими
субҳ
,
аҳволим
дилоромимға
айт
,
Зулфи
сунбул
,
юзи
гул
,
сарви
гуландомимға
айт
.
Яққол
кўриняптики
,
тонг
шамолига
му
-
рожаат
этаётган
лирик
қаҳрамон
уни
ўзидек
кўради
,
ўзига
ўхшатади
.
Бироқ
аслида
ўх
-
шатиш
амали
айни
дамда
содир
бўлаётгани
йўқ
,
аксинча
,
шоир
бу
ўринда
тайёр
истио
-
радан
фойдланмоқда
.
Зеро
,
ушбу
истиора
(
шамолни
жонли
мавжудотдек
тушуниш
)
қадим
аждодларнинг
дунёни
идрок
этишга
ҳаракатлари
натижасида
пайдо
бўлган
ва
сўнгра
бадиий
тафаккурда
сақланиб
қолган
.
Яъни
,
моҳиятан
ушбу
истиора
лисоний
метафорага
ўхшаш
.
Масалан
, “
кун
ботди
”
дегани
қачондир
узоқ
ўтмишда
метафора
бўлган
:
қадим
аждодлар
табиий
жараён
–
қуёшнинг
уфқда
ботиб
кетишини
бирор
нар
-
санинг
,
масалан
,
сувга
ботиб
кетишига
ўх
-
шатиш
орқали
идрок
этганлар
.
Кейинчалик
S H A R Q M A S H ’ A L I
35
унинг
метафоралик
хусусияти
аста
-
секин
йўқолиб
(
унутилиб
),
ўша
табиий
жараён
-
нинг
номи
сифатидагина
сақланганки
,
биз
жараённи
аташ
учун
ундан
тайёр
ҳолда
фой
-
даланамиз
,
унинг
метафоралигини
ўйлаб
ҳам
ўтирмаймиз
.
Бундан
кўринадики
, “
қуёш
ботди
”
типидаги
лисоний
метафораларнинг
аксарияти
қадим
аждодларимиз
тафаккур
амали
натижасининг
тилдаги
излари
бўлса
,
ташхис
ва
интоқ
санъатлари
унинг
бадиий
адабиётда
сақланган
изларидир
.
Яъни
Ато
-
уллоҳ
Ҳусайний
ташхис
ва
интоқ
санъат
-
ларини
истиора
демасдан
, “
истиора
қабили
-
дан
”
дегани
бежиз
эмас
.
Негаки
,
истиорадан
фарқли
ўлароқ
,
уларнинг
иккисида
ҳам
сўз
маъносининг
кўчиши
кузатилмайди
.
Айни
чоғда
,
уларни
истиорага
монанд
дейишга
асос
берадиган
битта
жиҳат
бор
:
иккиси
ҳам
ўхшатиш
асосида
воқе
бўлади
ва
иккисида
ҳам
истиорадаги
каби
ўхшатиш
объектлари
-
дан
бири
матнда
акс
этмайди
.
Худди
шу
ўринда
немис
файласуфи
Э
.
Кассирер
(1874–
1945)
нинг
бу
масаладаги
фикрларини
эслаш
ўринли
.
Унинг
фикрича
,
тил
тафаккур
воси
-
таси
(
инструменти
)
га
айланиш
жараёнида
қадим
аждодларнинг
образли
-
магик
тасав
-
вурларини
тушунчаларга
айлантиради
,
поэ
-
зия
эса
сўзга
азалдан
хос
бўлган
тасвирий
-
лик
(
образлилик
)
ни
сақлайди
,
сақлайдигина
эмас
,
уни
муттасил
янгилаб
туради
1
.
Кассирер
Э
.
мифологик
мактаб
қарашла
-
рини
ривожлантирган
ҳолда
қадимги
инсон
-
ларга
хос
бўлган
мифологик
тафаккурнинг
йўқолиб
бориши
билан
метафоранинг
пайдо
бўлиши
орасида
алоқадорлик
бор
деб
ҳисоб
-
лайди
.
Моҳиятан
шунга
яқин
фикрни
кейин
-
роқ
рус
адабиётшуноси
О
.
Фрайденберг
ҳам
айтади
.
Айни
пайтда
,
олиманинг
қарашла
-
рида
битта
муҳим
фарқ
бор
.
Унинг
фикрича
,
метафоранинг
пайдо
бўлиши
мифларга
ишо
-
нишнинг
йўқолиши
билан
эмас
,
энг
аввал
образли
тафаккурдаги
структура
ўзгариши
1
Кассирер
Э
.
Сила
метафоры
. //
Теория
метафоры
. –
М
.:
Прогресс
, 1980. –
С
. 40–41.
билан
боғлиқдир
.
Яъни
,
архаик
образнинг
асоси
аниқ
ўхшатиб
бериш
(
мимесис
,
тақ
-
лид
)
бўлса
,
тараққиётнинг
кейинги
даврла
-
рида
образ
асосига
ифодалаш
кўзда
тутил
-
ган
маъно
қўйилди
ва
шунинг
натижасида
метафора
юзага
келди
2
.
Юқоридагилардан
кўринадики
,
лисоний
истиора
билан
ташхисда
образлилик
турли
даражада
намоён
бўлади
,
бошқача
айтсак
,
улар
образлилик
зинасининг
турли
поғона
-
ларини
банд
этади
.
Зеро
,
лисоний
истиора
-
нинг
образлилиги
деярли
йўққа
чиққан
,
ташхис
эса
ўзида
образли
тафаккур
излари
-
ни
сақлайди
ва
анъанавий
тарзда
бадиий
шартлиликка
асосланувчи
усул
,
образ
сифа
-
тида
қабул
қилинади
.
Демак
,
юқоридагилар
-
дан
хулоса
қилиш
мумкинки
,
мажоз
асоси
-
даги
санъатларнинг
асосий
қисми
,
хусусан
,
ташхис
ҳам
,
генетик
жиҳатдан
ўхшатишга
бориб
тақалади
.
2
Поэтика
:
Труды
русских
и
советских
поэтических
школ
. –
Будапешт
, 1982. –
С
. 64–66.
