“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
1
У.В.Ғафуров,
иқтисод фанлари номзоди, доцент
МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕКИСТОНДА КИЧИК БИЗНЕС
ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
Мустақилликка эришилган дастлабки йиллардан кичик бизнесни
ривожлантиришга мамлакатимиз иқтисодий салоҳиятини юксалтирувчи муҳим
соҳалардан бири сифатида алоҳида эътибор қаратилиб келинмоқда.
Президентимиз мустақил тараққиѐт даврининг бошиданоқ кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликни ривожлантириш биз учун муҳим вазифа бўлиб
қолишини алоҳида кўрсатиб берганлар. Бунда, иқтисодиѐтнинг мазкур соҳаси
уч асосий масалани ҳал этиши кераклигига алоҳида урғу бериб ўтилган.
Биринчидан, яқин 5-10 йил ичида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектлари мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 50-60 фоизига яқинини ишлаб
чиқариши керак. Иккинчидан, улар аҳоли бандлиги ва даромадлари ўсишининг
энг муҳим манбаи бўлмоғи зарур. Учинчи масала – мулкдорлар синфини
мамлакатдаги сиѐсий, иқтисодий ва ижтимоий барқарорликни таъминлайдиган
асосий куч сифатида шакллантириш зарур
1
.
Бу мақсадга эришиш учун, энг аввало, кўп укладли иқтисодиѐтни яратиш,
ўрта мулкдорлар синфини шакллантиришга қаратилган чора-тадбирлар амалга
оширилди. Иқтисодиѐтнинг барча тармоқ ва соҳаларида мулкни давлат
тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараѐнлари босқичма-босқич
амалга оширилди. Натижада 1991-2000 йилларда 83,5 мингдан ортиқ давлат
мулки объектлари хусусийлаштирилган бўлса, 2001-2010 йиллар мобайнида 9
мингдан
ортиқ
давлат
тасарруфидаги
корхона
ва
объектлар
хусусийлаштирилиб, рўйхатга олинган корхоналарининг умумий сонида
нодавлат мулки корхоналарининг улуши деярли 93 фоизга етди (1-расм).
1-расм. Ўзбекистонда рўйхатга олинган корхоналарнинг мулкчилик
шакллари бўйича тақсимланиши (2011 йил 1 январь ҳолатига фоизда).
1
Каримов И.А. 2003 йилда мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2004 йилда
иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг асосий йўналишларининг бағишланган Вазирлар Маҳкамаси
мажлисидаги маърузаси. // Ишонч, 2004 йил 10 февраль, 22-сон.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
2
Мамлакатда ҳақиқий мулкдорлар синфининг қарор топиши жадал
суръатларда амалга ошиб, тез орада ўзининг ижобий натижаларини кўрсатди.
Ўзбекистонда иқтисодиѐтнинг нодавлат сектори аҳамиятли салмоққа эга бўлиб
борди. Агар 1990 йилда республика ЯИМ умумий ҳажмининг атиги 38,1 фоизи,
саноат маҳсулотининг 10,4 фоизи, қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 65 фоизи,
чакана савдо айланмасининг 51 фоизи иқтисодиѐтнинг нодавлат секторига
тўғри келган бўлса, 2010 йилга келиб ЯИМ умумий ҳажмининг 81,7 фоизи,
саноат маҳсулотининг 16,7 фоизи, қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ва чакана савдо
айланмасининг 99,9 фоизи нодавлат секторига тўғри келди. Ушбу секторда
банд бўлганларнинг улуши 1990 йилдаги 37,2 фоиздан 2010 йилда деярли 80
фоизга етди (2-расм).
2-расм. Ўзбекистонда давлат ва нодавлат секторларининг нисбати
(2010 йил бўйича фоизда).
Кичик бизнес тараққиѐти учун алоҳида шарт-шароитларнинг яратилиши,
солиқ, божхона ва бошқа тўлов имтиѐзларининг белгиланиши, нисбатан арзон
кредит ресурсларининг тақдим этилиши натижасида қисқа давр ичида кичик
бизнес корхоналарининг сони аҳамиятли даражада ошиб борди. Маълумотларга
кўра, 1992 йилда рўйхатга олинган кичик бизнес корхоналарининг сони атиги
16,5 мингтани ташкил этган бўлса, 2010 йилнинг 1 январь ҳолатига бу
кўрсаткич (фермер хўжаликларидан ташқари) 224,2 мингтага етди, яъни деярли
14 баравар ўсди.
Амалга
оширилган
чора-тадбирлар
натижасида
кичик
бизнeс
субъектларининг ялпи ички маҳсулoтдаги улуши 2010 йилда 52,5 фoизга етди.
Ҳoлбуки, бу кўрсаткич мустақилликнинг дастлабки йилларида 1,5 фоизни, 2000
йилда эса 31 фoизни ташкил этган эди (3-расм).
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
3
-
3-расм. Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг
ЯИМдаги улуши динамикаси (фоизда).
Бундай натижа, биринчи навбатда, кичик бизнeс ва xусусий тадбиркoрлик
давлат тoмoнидан дoимий қўллаб-қувватланаѐтгани самарасидир.
Кичик бизнес фаолиятининг кенгайиши иқтисодиѐтнинг бошқа соҳа ва
тармоқлари ишлаб чиқариш ҳажмидаги салмоғининг ошиши орқали ҳам
намоѐн бўлди. Хусусан, мазкур соҳанинг саноат маҳсулотлари ишлаб
чиқаришдаги улуши 2005 йилдаги 10,0 фоиздан 2010 йилда 19,6 фоизга,
қишлоқ хўжалигида тегишли равишда 95,7 фоиздан 97,9 фоизга, савдода 43,7
фоиздан 50,5 фоизга, юк ташишда 24,6 фоиздан 40 фоизга, асосий капиталга
инвестициялар ҳажмида 24 фоиздан 30 фоизга, экспорт ҳажмида эса 6 фоиздан
13,6 фоизга қадар ошди. Ўзбекистонда кичик бизнес субъектлари фаолиятининг
2005-2010 йиллардаги асосий кўрсаткичларини қуйидаги жадвал орқали
ифодалаш мумкин (1-жадвал).
1-жадвал
Ўзбекистонда кичик бизнес субъектлари фаолиятининг
асосий кўрсаткичлари
Кўрсаткич
2004 й.
2005 й.
2006 й.
2007й.
2008 й.
2009 й.
2010 й.
1
2
3
4
5
6
7
8
Фаолият кўрсатаѐтган
корхоналар сони, минг
бирлик
237,5
268,6
346,1
392,0
398,6
422,9
231,7*
Ялпи ички маҳсулотдаги
улуши, фоиз
35,6
38,2
42,1
46,2
48,2
50,1
52,5
Манба; Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари.
Й и л л а р
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
4
1-жадвал давоми
1
2
3
4
5
6
7
8
шу жумладан: кичик
корхоналар ва
микрофирмалар, фоиз
18,6
21,5
23,5
27,2
29,1
33,6
34,2
Кичик бизнесда банд
бўлганлар сони, минг киши
5974,9 6602,5
7258,6 7762,8 8229,0 8402,3 8912,0
Умумий бандликдаги
улуши, фоиз
60,3
65,5
69,3
72,3
73,6
74,2
74,8
Янгидан яратилган иш
жойлари, минг нафар
392,6 350,8
339,5 410,0 374,3 471,9
480,0
Ҳар 1000 кишига тўғри
келадиган субъектлар
сони, бирлик
9,2
10,3
13,2
14,2
15,6
16,8
17,1
* - фермер хўжаликларисиз.
Манба; Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари.
Мамлакатда кичик бизнеснинг бу қадар жадал ривожланишида, энг аввало,
мазкур соҳа учун белгиланаѐтган солиқ имтиѐзлари етарли даражадаги
рағбатлантирувчи роль ўйнаѐтганлиги ҳисобланади. 1996-2011 йиллар
мобайнида кичик бизнес субъектлари учун белгиланган солиқ ставкалари
38 фоиздан 6 фоизга қадар ѐки 6,3 мартага қисқарган (4-расм).
4-расм. Ўзбекистонда кичик бизнес субъектлари учун белгиланган
солиқ ставкаларининг пасайиб бориши (фоиз).
Й и л л а р
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
5
2010 йилда ягона солиқ тўлов ставкасининг 8 фоиздан 7 фоизга
туширилиши натижасида саноат соҳасида фаолият юритаѐтган кичик
корхоналар ва микрофирмалар 23,6 млрд. сўм миқдоридаги маблағни тежаш
имкониятига эга бўлган эди.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектларини молиявий жиҳатдан қўллаб-
қувватлаш тадбирлари кучайтирилди. Хусусан, кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларига ажратилган кредитлар ҳажми 2001 йилда 171,5
млрд. сўмни ташкил этган бўлса, бу кўрсаткич 2010 йилда 2690 млрд. сўмни,
яъни деярли 16 баравар кўпроқни ташкил этди (5-расм).
5-расм. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасига йўналтирилган
кредитлар миқдори (фоизда).
Умуман олганда 2001-2010 йиллар мобайнида ажратилган кредитлар
ҳажми деярли 8,7 трлн. сўмга етди.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришда хорижий
инвестициялар кенг жалб этилмоқда. Хусусан, Осиѐ тараққиѐт банки, Ислом
тараққиѐт банки, Германия тараққиѐт банки (KfW), Хитой Халқ Республикаси
ҳукумати ва бошқа халқаро молия институтлари томонидан кичик бизнесни
ривожлантиришга ажратилган кредитлар ҳажми 2008 йилда 80 млн., 2009 йилда
121,8 млн., 2010 йилда 146 миллион АҚШ доллари ҳажмида кредитлар жалб
этилди (6-расм).
Й и л л а р
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
6
6-расм. Халқаро молия институтлари томонидан ажратилган
кредитлар миқдори.
Бунинг
натижасида
кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорлик
субъектларининг мамлакатимизда янги иш ўринлaрини тaшкил қилиш,
aҳoлининг дaрoмaдлaри вa фaрoвoнлигини oширишнинг муҳим омили
сифатидаги натижалари салмоқли бўлиб бормоқда. Мазкур соҳада 2002 йилда
369,3 минг, 2005 йилда 434,2 минг, 2006 йилда 290 минг, 2008 йилда 374 минг,
2009 йилда 391,8 мингта янги иш ўринлари яратилган эди. 2010 йилда
яратилган жами 950 мингдан ортиқ янги иш ўринларининг 600 мингтаси (65
фоизи) кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳасига тўғри келди. Бунинг
натижасида, кичик бизнесда банд бўлганлар сонининг жами иқтисодиѐтдаги
банд бўлганлар сонига нисбатан улуши 2008 йилда 73,1 фоизни ташкил этган
бўлса, 2010 йилга келиб 74,3 фоизга етди.
Мамлакатимизда қабул қилинган ва амалга оширилаѐтган Инқирозга
қарши чоралар дастурида ҳам кичик бизнес билан боғлиқ қатор муҳим
тадбирлар белгиланган. Бу тадбирларнинг асосий қисми кичик бизнеснинг
ривожланишини қўллаб-қувватлашни кучайтириш, аҳоли бандлигига ва янги
иш ўринларини яратишга кўмаклашишга қаратилган бўлиб, уларни қуйидаги
йўналишлар бўйича гуруҳлаш мумкин: 1) кичик бизнес корхоналарининг
тижорат банклари кредит ресурсларидан фойдаланиш имкониятларини
кенгайтириш; 2) кичик бизнес субъектлари учун солиқ имтиѐзлари бериш; 3)
уларга қулай фаолият шарт-шароитларини яратиш.
Кичик бизнес корхоналарининг тижорат банклари кредит ресурсларидан
фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш борасида уларнинг айланма
маблағларини тўлдириш учун кредитлар беришнинг энг юқори муддатини 12
Й
и
л
л
а
р
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
7
ойдан 18 ойга қадар узайтирилди. Бу эса, бошқа шароитлар ўзгармагани ҳолда,
кичик бизнес корхоналари томонидан фойдаланилаѐтган кредит ресурслари
ҳажмини 1,5 бараварга оширди.
Шунингдек, тижорат банклари томонидан янгидан ташкил этилаѐтган
кичик ва хусусий корхоналарни устун равишда қўллаб-қувватлаш учун
ўрнатилган меъѐрлар доирасида Имтиѐзли кредитлаш жамғармаси ресурс
базасини кенгайтиришга йўналтирилган маблағлар миқдорининг 2 баравар
кўпайтирилиши ҳам бу борадаги муҳим тадбирлар жумласига киради.
Кичик
бизнеснинг
барқарор
ривожланишида
экспортга
йўналтирилган ва импорт ўрнини босувчи ишлаб чиқариш учун
замонавий технология ва асбоб-ускуналар билан таъминланганлик катта
аҳамият касб этади.
Ушбу муаммони самарали ҳал этиш мақсадида Тикланиш
ва тараққиѐт фонди томонидан Ўзбекистон Миллий банки, Асака-банк,
Ўзсаноатқурилишбанк ва Агробанкда хориждан экспортга йўналтирилган ва
импорт ўрнини босувчи ишлаб чиқариш учун замонавий технология ва асбоб-
ускуналарни харид қилиш бўйича инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш
учун 5 фоизгача йиллик ставкада ҳамда ҳар бир кредит миқдори 3 млн.
долл.дан ошмаган ҳажмдаги кредит линиялари очилди.
Жаҳон
молиявий-иқтисодий
инқирозининг
иқтисодиѐтга
таъсир
оқибатларини юмшатишда кичик бизнес имкониятларидан фойдаланиш
иқтисодиѐтдаги таркибий ўзгаришлар ва диверсификация жараѐнларини амалга
ошириш, етакчи тармоқларни модернизациялаш ва янгилаш жараѐнларидаги
иштирокини фаоллаштиришни тақозо этади. Бунинг учун қуйидаги чора-
тадбирларни амалга ошириш муҳим ҳисобланади:
- кичик бизнеснинг технологик, ташкилий, функционал ва тармоқ
жиҳатидан таркибий тузилмасини такомиллаштириш;
- кичик корхоналарнинг «ҳаѐтий цикли»да кўлам жиҳатидан ривожланиш
йўналишини кучайтириш;
- йирик корхоналарнинг кичик бизнес билан кооперация алоқаларини
янада мустаҳкамлаш ва бошқалар.
Мамлакатимизда 2011 йил “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
йили” деб эълон қилиниб, махсус Давлат дастури ишлаб чиқилди. Бугунги
кунда ушбу дастур чора-тадбирларининг изчил амалга оширилиши соҳа
ривожида ўз самарасини бермоқда.
Президентимизнинг 2011 йил 4 апрелдаги “Тадбиркорлик субъектларини
текширишларни янада қисқартириш ва улар фаолиятини назорат қилишни
ташкил этиш тизимини такомиллаштириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида”ги Фармонини эълон қилиниши мазкур соҳа ривожи учун янада янги
қулайликларни яратди. Жумладан, унда янги ташкил қилинган кичик
тадбиркорлик субъектларининг молия-хўжалик фаолияти улар давлат
рўйхатига олинган пайтдан бошлаб дастлабки уч йил мобайнида режали солиқ
текширишларидан ўтказилмаслиги, 2011 йилнинг 1 апрелидан то 2014 йилнинг
1 апрелигача бўлган даврда солиқларни ва бошқа мажбурий тўловларни ўз
вақтида тўлаб келаѐтган, шунингдек, ишлаб чиқариш суръатларининг барқарор
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
8
ўсиши ва рентабеллигини таъминлаѐтган кичик тадбиркорлик субъектларининг
молия-хўжалик фаолиятини солиқ соҳасида текширишнинг таъқиқланиши,
ушбу текшириш муддатларини қонун ҳужжатларида кўзда тутилган максимал
муддатдан, яъни 30 календарь кунидан ортиқ муддатга узайтирилишига йўл
қўйилмаслиги кабилар белгилаб берилган
1
. Ушбу чора-тадбирлар орқали
давлат ва назорат органларининг корхоналар молия-хўжалик фаолиятига
аралашувини тубдан қисқартириш, текширишларни ташкил қилиш тизимини
янада такомиллаштириш, шу асосда тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари
ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини кучайтиришнинг таъминланиши
мамлакатимиз ижтимоий-иқтисодий тараққиѐтининг жадаллашувига, барқарор
иқтисодий ўсиш суръатларининг таъминланишига аҳамиятли ҳисса қўшади.
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Тадбиркорлик субъектларини текширишларни янада
қисқартириш ва улар фаолиятини назорат қилишни ташкил этиш тизимини такомиллаштириш борасидаги
қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида. 2011 йил 4 апрель. //Халқ сўзи, 2011 йил 5 апрель.
